کتاب درآمدی به ظرفیت های فرهنگی و هنری زبان قرآن اثر ابوالفضل خوش منش نشر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات

بشر از روزگاران کهن، اهل زمزمه و نجوا بوده است و برای این مقصود، کلمه‌های آهنگین فراوانی، ازجمله ترانه‌ها و آواهای عامیانه ساخته است. آدمی نیازمند سخنی آهنگین و زیباست تا آن را زیر لبان زمزمه کند و انیس تنهایی و واگویۀ گفته‌ها و ناگفته‌های ضمیرش باشد. دیری نپاییده است و شاید زمانی حائل و فاصله نشده است که بشر نیاز خویش به آواها و نغمه‌های مقدس را یافته و یاریگری تغنّی و ترنّم دینی و آیینی را دریافته و از همین‌جا، نوعی موسیقی آیینی شکل گرفته است. موسیقی پدیده‌ای در خدمت آدمی است و هیچ ملتی نیست که از موسیقی بی‌بهره باشد. عواملی که آدمی را به‌دنبال موسیقی کشانده است، همان کشش‌هایی است که او را وادار به گفتن شعر کرده است. پیوند این دو مقوله سخت استوار است؛ زیرا در حقیقتِ موسیقی، کلمه‌ها و لفظ‌هاست و غنای موسیقی الحان و آهنگ‌ها بیهوده نیست. ارسطو شعر را زاییدۀ دو نیروی غریزۀ محاکات و خاصیت درک و وزن آهنگ می‌داند.گرچه آدمی به نثر نیز می‌تواند تغنّی کند، اما هیچ ملتی وجود ندارد که غنایش با نثر باشد؛ زیرا جمع میان شعر و موسیقی، جمع میان موسیقی الفاظ و موسیقی الحان است. موسیقی آیینی طی قرون متمادی، برای بسیاری از علاقه‌مندان موسیقی آیینی، محملی جهت پرداختن به صوت نیکو و پرورش آن شد. قرائت قرآن به‌سبب ریتم و آهنگ ویژه‌ای که در میان الفاظ و عبارت‌های این کتاب پنهان و پیداست، از آغاز نزول قرآن با ترنّم و تغنّی ارتباط یافته است. می‌توان گفت قرائت قرآن از روزگاران نزول تاکنون، بیشتر همراه با نوعی نغمه و آهنگ بوده است تا اینکه تلاوتی ساده و «دکلمه‌وار» باشد. آوردن حتم و الزام در تلاوت آهنگین یا تلاوت بدون آهنگ، کار صحیحی نیست و در این زمینه، باید اهل قرآن را آزاد گذاشت تا هرکس، قرآن را به‌نحو مقدور و میسور خود و البته بنابر ضوابطی که پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) در این زمینه ارائه کرده‌اند، تلاوت کند. حق این است که هر که «قرآن» بخواند، صوتش زیبا و آوایش شنیدنی است و در عرصۀ عمومی عرضه و ترویج قرآن باید از هر دو سوی افراط و تفریط دوری جست. برحسب توان عمومی و عرف جامعه، توصیه شده است که امام جماعت و مؤذن و قاری قرآن صدایی خوش داشته باشند. روشن است که این سخن به معنای لزوم داشتن امام جماعت حرفه‌ای، مؤذن حرفه‌ای و قاری حرفه‌ای و «مدال‌دار» و بستن راه بر خیل مشتاقانی که همیشه شمارشان در اکثریت و اشتیاقشان نیز بیشتر و زلال‌تر است، نیست. در این زمینه به ذکر این روایات اکتفا می‌شود که: رسول اکرم(ص) فرمود: «إِنَّ أَحسنَ الناسِ صوتاً بالقرآنِ أَلّذی إذا سَمعتَه یقرأُ رأیتَ أنَّه یخشَی اللّهُ عزّوجلَّ» (فیض‌کاشانی: ج۲، ۲۴۶). و نیز: از آن حضرت پرسیدند: «أی الناسِ أَحسنُ صوتاً بالقرآنِ»؟ در پاسخ فرمود: «مَن إذا سمعتَ قرائتَه رأیتَه أنّه یخشَی اللهُ» (مجلسی، ۱۴۱۲، ج۹۲: ۱۹۵. در این زمینه خبر مشابهی را نک: هندی، ۱۹۸۹: خبر ۴۱۲۷). همچنین: «أَحسنُ الناس قراءةً ألّذی إذا قرأ رأیتَ أنَّه یخشَی اللّهُ». (همان: خبر ۲۷۸۸؛ (تفصیل را نک: خوش‌منش‌، ۱۳۸۸ب: ۲۰-۱۵، ۱۷۶-۱۶۷). حق این است که هر که «قرآن» بخواند، صوتش زیبا و آوایش شنیدنی است و در عرصۀ عمومی عرضه و ترویج قرآن باید از هر دو سوی افراط و تفریط دوری جست. آنچه در این زمینه اصل است، این است که آیات و عبارت‌های قرآنی برای عموم مردم شناخته باشد و در عرف محاوره‌های آنان استعمال شود و در زمزمه و ترنّم‌های ایشان شنیده شود. با تعلیم و ترویج درست، مردمان حلیف و الیف روز و شب قرآن باشند و آنچه عرفاً «صوت خوش قرآن» به‌شمار می‌رود و با قدس و مجد و کرامت کلام‌الله مجید تناسب دارد، از مساجد و خانه‌های ایشان شنیده شود. «این سخن را بارها شنیده‌ایم و گفته‌ایم که دوست و دشمن، پشت خانۀ پیامبر اکرم(ص) و امام سجاد، پیدا و پنهان، می‌ایستادند تا آوای تلاوت آن معلمان و مقریان کلام‌الله مجید را بشنوند» (نک: فیض کاشانی، ۱۴۱۵: مقدمۀ یازدهم، ج۱: ۷۱؛ روایت امام صادق(ع)، ذیل آیۀ «وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلا»/ مزّمل: ۴). آنچه از مجموع نقل‌ها و قرائن برمی‌آید، این است که پیامبر(ص) و ائمه(ع) در خلوت خود قرآن کریم را به‌صورتی منغوم و آهنگین زمزمه و با آن «تغنّی» می‌کردند؛ تغنّی و زمزمه‌ای متناسب با شأن کلام‌الله مجید و شخصیت آن معلمان بزرگ. در برابر ایشان، بساط عیش و طرب مشرکان و سپس، خلفا و اطرافیان ایشان در گوشه و کنار مکه و مدینه گسترده بود و این شخصیت‌های الهی، مردم را از گرایش به عادت‌ها و رفتار ایشان نهی کرده بودند. ازقضا، مردم مشتاق دقیقاً تشنۀ همان‌گونه الحان و کلمه‌ها بودند؛ زیرا سیاهی‌های روزگار را می‌دیدند و وجه نیاز خویش را به آن جنس نوای الهی می‌یافتند و خود می‌کوشیدند با این «أَحْسَنَ الْحَدِیثِ» درآمیزند.