کتاب درآمدی بر ترجمه شفاهی روح الله قاسمی نشر انتشارات دانشگاه شهید بهشتی

نیاز به مترجم شفاهی همواره در میان افراد بشر احساس شده است. مترجمان از دیرباز پل ارتباطی میان افرادی بوده‌اند که در جوامع بسیار متمدن و چندزبانه می‌‌زیسته‌اند؛ همچنین عاملی بسیار مؤثر برای پرکردن فاصلۀ‌ ناشی از تفاوت‌های فرهنگی میان افراد به شمار می‌رفته‌اند. بوئن و بوئن نیز در فصل نهم کتاب مترجمان درگذر تاریخ، مترجمان شفاهی را تاریخ‌سازانی‌ می‌دانند که نه‌ تنها شاهد وقایع و موقعیت‌های گوناگون بوده‌اند، بلکه در شکل‌گیری این وقایع نیز نقشی مؤثر داشته‌اند، به این معنا که بدون مترجمان شفاهی، برقراری ارتباط میان مردم و ملل مختلفی که زبان و فرهنگ متفاوت داشته‌اند، اگر نگوییم ناممکن، بسیار دشوار بوده است. با این حال، مشهود است که مترجمان شفاهی و، مهم‌تر از آن، کل حوزۀ ترجمۀ شفاهی نتوانسته‌اند برای خود جایی در کتاب‌های تاریخ باز کنند. آنچه دربارۀ تاریخچۀ ترجمۀ شفاهی موجود است اغلب یا از دست‌نوشته‌ها، یادداشت‌های روزانه و دفتر خاطرات مترجمان شفاهی به‌دست آمده‌ و یا اطلاعاتی پراکنده و حاشیه‌ای است که به‌صورت اتفاقی به شکلی مکتوب بر جای مانده است. باتوجه‌به نقصان اسناد مکتوب، برخی از موارد همواره مجهول و ناشناخته باقی خواهد ماند و نمی‌توان آنها را با داده‌های موجود توضیح داد. برای این امر، یعنی نبودِ سابقه‌ای کتبی و مستند از تاریخچۀ ترجمۀ شفاهی در کشورهای گوناگون، می‌توان دلایل گوناگونی برشمرد. به‌طور نمونه، یکی از دلایل آن است که بر خلاف مترجمان متون کتبی، مترجمان شفاهی اثری مکتوب یا ملموس از خود برجای نمی‌گذارند. کتاب‌های ترجمه‌شده، با نام مترجمان بر روی جلد بر جای می‌مانند، اما آنچه از مترجم شفاهی بیرون می‌تراود کلمات است که زودگذرند و همچون رایحه‌ای در هوا پخش و سپس محو می‌شوند. اندرو دورانت، تنها مترجم شفاهی حرفه‌ای انگلیسی به چینی است و به‌عنوان یک پدیدۀ ترجمۀ شفاهی شناخته می‌شود. وی با تأکید بر این نکته یادآوری می‌کند که مترجم شفاهی «هیچ میراثی از خود برجای نمی‌گذارد» (هافمن، ۲۰۱۱ به‌نقل‌از بوئن و بوئن، ۲۰۱۲: ۲۴۷). دلیل دیگر جایگاه اجتماعیِ اولین مترجمان شفاهی است. این مترجمان اغلب، دورگه‌هایی بومی، زنان، برده‌ها، اقلیت‌ها و تبعیدشدگان مسیحی، ارمنی یا یهودی بوده‌اند. به بیانی دیگر، مترجمان شفاهی اکثراً متعلق به قشر آسیب‌دیده و از قربانیان تحولات و کشمکش‌های سیاسی بوده‌اند که به‌نوعی از محل سکونت خود به نقطه‌ای دیگر رانده و طی این جابه‌جاییِ بینافرهنگی، به افرادی دو یا چندزبانه تبدیل شده‌اند. به‌‌رغم نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای که این افراد در برقراری ارتباط بر عهده داشته‌اند، مورد توجه کاتبان و تاریخ‌نگاران قرار نگرفته و جایی در اسناد تاریخیِ مکتوب نیافته‌اند (همان، ص ۲۴۸). گیدر بر این باور است که پیشینۀ ترجمۀ شفاهی را می‌توان تا عهد باستان پی گرفت. بسیاری از متون معتبر حاکی از آن هستند که مترجمان شفاهی در ارتش در کنار فرماندهان نظامی فعالیت داشته‌اند. ردپای این گفته را می‌توان در مصر باستان یافت (۲۰۱۰: ۱۰۵). براساس تحقیقات گاردینر، حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، در میان کتیبه‌های هیروگلیف مصری‌ها، نگاشته‌ای به‌معنی "ترجمۀ شفاهی" یا "مترجم شفاهی" یافت شده است. در مصر باستان، افراد به سه‌دسته تقسیم می‌شدند. مصریان خارجیانی را که به مصر آمده بودند «وحشیان بدبخت» و مترجمان را «انسان‌هایی با زبانی عجیب و غریب» می‌شناختند (هرمان، ۱۹۵۶ به‌نقل‌از پوکهاکر و شلسینگر، ۲۰۰۲: ۱۵). کرز (۱۹۸۶)، با بررسی آثار کلاسیک، ارجاعاتی را در مورد ترجمۀ شفاهی یافته است که پنج مورد آن به آثار شاعر و تاریخ‌نگار رومی سدۀ اول قبل از میلاد، تیتوس لیویوس مربوط می‌شود و بقیۀ موارد، که تعداد آنها نیز بسیار زیاد است، در نگاشته‌های سزار روم، سیسرو، ژولیوس (قرن دوم میلادی)، هوراس، پلینیوس و سالوست یافت شده است.