کتاب حقوق‎ زن نشر انتشارات کانون اندیشه جوان

معنای‌ دلیل‌، علت‌ و حکمت‌ حکم‌ شرعی‌ چیست‌ و این‌ها چه‌ فرقی‌ با یکدیگر دارند؟ در مورد احکام‌ دینی‌ از سه‌ دیدگاه‌ مختلف‌ می‌توان‌ بحث‌ کرد: أ. گاه‌ از دلیل‌ حکم‌ پرسیده‌ می‌شود. مثلاً اگر کسی‌ بپرسد دلیل‌ وجوب‌ نماز بر یک‌ مسلمان‌ چیست‌، در پاسخ‌ می‌شنود که‌ دلیل‌ یا مدرک‌ یا مستند این ‌حکم‌، آیۀ‌ شریفه‌ «یا ایها الذین‌ آمنوا أقیموا الصلاة‌» است‌. منابع‌ احکام‌ فقهی‌ یا انواع‌ ادله فقهی‌ عبارتند از: ۱. کتاب‌ الاهی‌ ۲. گفتار، کردار و امضای‌ معصومین‌(ع) ۳. اجماع‌ فقها با شرایطی‌ خاص‌ که‌ در اصول‌ فقه‌ مشخص‌ شده‌ است‌. ۴. عقل‌ با شرایطی‌ که‌ در محل‌ خودش‌ آمده‌ است‌. به‌ عبارت‌ دیگر هر حکم‌ شرعی‌ که‌ در رساله‌های‌ عملیه و در فقه‌ شیعه ‌آمده‌ است‌، دلیلش‌ در یکی‌ از این‌ چهار منبع‌ یافت‌ می‌شود. ب‌. گاه‌ ممکن‌ است‌ از علت‌ وضع‌ حکمی‌ شرعی‌ پرسیده‌ شود، مانند این‎که چرا ما باید نماز بخوانیم‌ و علت‌ تامّه جعل‌ این‌ تکلیف‌ بر ما چیست‌؟ در پاسخ‌ به‌ این‌ نوع‌ پرسش‌ این‌ گونه‌ پاسخ‌ داده‌ می‌شود علت‌ ـ به‌ معنای‌ دقیق‌ عقلی‌ آن‌ ـ همۀ‌ احکام‌ شرعی‌ و الاهی‌ و واضع‌ آن‌ها اراده خداوند است‌. اراده‌ و کراهت‌ وحب‌ّ و بغض‌ الاهی‌ در مراتب‌ مختلف‌، باعث‌ پیدا شدن‌ احکام‌ خمسه تکلیفی ‌یعنی‌ وجوب‌، استحباب‌، اباحه‌، کراهت‌ و حرمت‌ می‌شود. تا اراده‌ قطعی‌ ولایتخلّف‌ الاهی‌ بر انجام‌ نماز از سوی‌ بندگان‌ وجود دارد، حکم‌ وجوب‌ نماز باقی‌ است‌. بنابراین‌ علت‌ تمام‌ احکام‌ دینی‌، خواست‌ خالق‌ عالمیان‌ است‌. این‌ بحث‌ از سوی‌ دانشمندان‌ اسلامی‌ مطرح‌ شده‌ است‌ که‌ چون‌ خداوند متعال‌، عالم‌ و حکیم‌ مطلق‌ است‌ و کار لغو و گزاف‌ از او سر نمی‌زند، قطعاً تمام ‌فرامین‌ الاهی‌ دارای‌ مصلحت‌ یا مفسده متناسب‌ با آن‌ است‌. به‌ این‌ جهت‌ گفته‌اند تمام‌ واجبات‌ و مستحبات‌ الاهی‌ دارای‌ مصلحت‌ و تمام‌ محرّمات‌ و مکروهات‌ الاهی‌ دارای‌ مفسده‎اند و مباحات‌ شرعی‌ نیز یا واجد حد متوسطی‌ از مصلحت‌ و مفسده‌اند، یا نه‌ مصلحتی‌ دارند و نه‌ مفسده‌ای‌. «این‌ است‌ که‌ اصولیون‌ ـ و همچنین‌ متکلمین‌ ـ می‌گویند که‌ چون‌ احکام ‌شرعی‌ تابع‌ و دائرمدار حکمت‌ها و مصلحت‌ها و مفسده‌ها است‌، خواه‌ آن‌ مصالح‌ و مفاسد مربوط‌ به‌ جسم‌ باشد یا به‌ جان‌، مربوط‌ به‌ فرد باشد یا اجتماع‌، مربوط‌ به‌ حیات‌ فانی‌ باشد یا به‌ حیات‌ باقی‌، پس‌ هرجا که‌ آن‌ حکمت‌ها وجود دارد، حکم‌ شرعی‌ مناسب‌ هم‌ وجود دارد و هر جا که‌ آن‌ حکمت‌ها وجود ندارد، حکم‌ شرعی‌ هم‌ وجود ندارد». ج‌. گاه‌ ممکن‌ است‌ از حکمت‌ و فلسفۀ‌ حکم‌ شرعی‌ سؤال‌ شود. مثلاً پرسیده‌ شود: فلسفه‌ و حکمت‌ وجوب‌ نماز چیست‌ یا چرا نماز بر مسلمانان ‌واجب‌ شده‌ است‌؟ پاسخ‌ به‌ چرایی‌ احکام‌ دین‌، وظیفۀ‌ متکلّم‌ است‌. یک‌ حکم‌ شرعی‌ ممکن‌ است‌ دارای‌ یک‌ یا چند مصلحت‌ و مفسده‌ باشد. مجموع‌ این‌ مصالح‌ و مفاسد واقعی‌ موجب‌ اراده‌ و کراهت‌ الاهی‌ و امر و نهی‌ او می‌شوند. در حقیقت‌ می‌توان‌ گفت‌ وجود مصالح‌ و مفاسد در یک‌ امر، موجب‌ اراده الاهی‌ در صدور احکام‌ می‌شود.