کتاب آموزش عالی و توسعه گردشگری پایدار

در تحقیق حاضر برای استان مازندران با توجه به داده های موجود برای بررسی ارتباط بین این دو بخش موارد زیر نیز محاسبه شده است:
ضریب هم بستگی بین شاخص مزیت نسبی آشکار آموزش عالی و شاخص مزیت نسبی آشکار هتل و رستوران استان مازندران: مقدار این ضریب طی سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۲ برابر با (۰. ۱۲-) است که این مقدار به دست آمده از نظر اقتصادی برای ما دارای اهمیت است و علامت منفی نشان دهنده این است که بین شاخص مزیت نسبی آشکار آموزش عالی و شاخص مزیت نسبی آشکار گردشگری در استان مازندران ارتباط مثبتی وجود نداشته است و این دو شاخص تغییرات متناست با هم نداشته اند.
ضریب هم بستگی بین اهمیت آموزش عالی (سهم جمعیتی آموزش عالی استان از کل کشور) و شاخص مزیت نسبی آشکار آموزش عالی استان مازندران: مقدار این ضریب طی سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۲ برابر با (۰. ۲۱-) است که این ضریب هم بستگی از نظر تفسیر جمعیتی اهمیت دارد و بیانگر این است که جمعیت آموزش عالی نسبت به جمعیت کل نتوانسته متناسب با سهم آموزش عالی استان در کل آموزش عالی کشور گسترش یابد و این دو مکمل یکدیگر نبوده­اند.
ضریب هم بستگی بین اهمیت آموزش عالی و شاخص مزیت نسبی آشکار هتل و رستوران استان مازندران: مقدار این ضریب طی سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۲ برابر با (۰. ۲۴) است و این عدد نیز از نظر جمعیتی برای ما مهم است و بیانگر این است که سهم جعیتی آموزش عالی استان در جمعیت کل متناسب با سهم گردشگری استان در کل گردشگری کشور افزایش داشته است و دارای تغییرات هم جهت بوده اند.

جدول ۳: نتایج محاسبات ضرایب هم بستگی

منبع: محاسبات محقق

هدف مقاله حاضر بررسی مزیت نسبی آموزش عالی و گردشگری استان ها با تاکید بر استان مازندران و بررسی رابطه این دو در استان مازندران بوده است. بدین منظور، با توجه به مقادیر ارزش افزوده بخش های آموزش عالی و هتل و رستوران، که نمادی از وضعیت گردشگری استان هاست، و با استفاده از شاخص بالاسا مزیت نسبی استان ها در این بخش ها طی سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۲ بررسی شد.
نتایج نشان می دهد در بخش هتل و رستوران استان های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، مازندران، گیلان، فارس، آذربایجان شرقی به طور میانگین در طول برنامه سوم و چهارم و بخشی از برنامه پنجم توسعه دارای مزیت نسبی بوده اند و از نظر رتبه استان ها تغییرات محدودی داشته اند. همچنین مشاهده می شود استان مازندران در تمامی سال ها در بخش هتل و رستوران دارای مزیت نسبی بوده است و در جایگاه خوبی از نظر رتبه قرار دارد.
برای بخش آموزش عالی، نتایج بیانگر این است که به طور متوسط نیمی از استان ها در طول برنامه های سوم و چهارم و بخشی از برنامه پنجم توسعه درای مزیت نسبی بوده اند و برای استان مازندران قابل مشاهده است که در اکثر سال های مورد تحقیق در این بخش از مزیت نسبی برخوردار بوده است اما در بین استان ها در جایگاه ضعیف تری نسبت به بخش هتل و رستوران قرار دارد.
در نهایت، برای بررسی وضعیت بخش های آموزش عالی و گردشگری در استان مازندران، سه ضریب هم بستگی برای این استان محاسبه شده است:
الف. ضریب هم بستگی بین شاخص مزیت نسبی آشکار آموزش عالی و شاخص مزیت نسبی آشکار هتل و رستورانِ استان مازندران طی سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۲ برابر با (۰. ۱۲-)
ب. ضریب هم بستگی بین اهمیت آموزش عالی (سهم جمعیتی آموزش عالی استان از کل کشور) و شاخص مزیت نسبی آشکار آموزش عالی استان مازندران طی سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۲ برابر با (۰. ۲۱-)
ج. ضریب هم بستگی بین اهمیت آموزش عالی و شاخص مزیت نسبی آشکار هتل و رستوران استان مازندران طی سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۲ برابر با (۰. ۲۴)
نتایج محاسبه این ضرایب نشان می دهد: نخست، بخش آموزش عالی و بخش هتل و رستوران در استان مازندران دارای رشد همسو نبوده اند. دوم، سهم جمعیتی آموزش عالی استان از کل کشور نتوانسته است متناسب با سهم آموزش عالی استان در کل آموزش عالی کشور گسترش یابد. سوم، سهم جعیتی آموزش عالی استان در جمعیت کل متناسب با سهم گردشگری استان در کل گردشگری کشور افزایش داشته است.
با توجه به یافته های تحقیق مشاهده می شود ارتباط بین بخش آموزش عالی و بخش هتل و رستوران در استان مازندران وضعیت مطلوبی ندارد. لذا برای بهبود این وضعیت پیشنهاد می شود در بخش های مربوط به گردشگری، مانند هتل و رستوران، از نیروهای متخصص و ماهر دانشگاهی در رشته های مربوط به این بخش ها استفاده شود و افراد آموزش دیده در بخش آموزش عالی در اولویت استخدام قرار داشته باشند و همچنین در بخش آموزش عالی امکان تاسیس رشته های تخصصی مربوط به گردشگری فراهم شود، رشته هایی که تا کنون تاسیس نشده است.

جعفری صمیمی، الف. (۱۳۸۲) «مطالعه و تبیین مزیت های نسبی منطقه ای در اشتغال زایی دانش آموختگان دانشگاه های شمال کشور (استان مازندران و گیلان و گلستان)، گزارش نهایی طرح»، موسسه عالی پژوهش در برنامه ریزی آموزش، تهران.
جعفری صمیمی، الف و حسینی، س. (۱۳۸۳) «بررسی مزیت نسبی ارزش افزوده ای آموزش فنی و حرفه ای دولتی و خصوصی استان مازندران و مقایسه آن با سایر استان های کشور»، مجموعه مقالات دومین همایش ملی نقش آموزش های فنی و حرفه ای در تحولات اقتصادی اجتماعی، ۱۳۸۳.
جعفری صمیمی، الف و حسینی، س. (۱۳۸۵) «بررسی مزیت نسبی ارزش افزوده واسطه گری های مالی (موسسات قرض الحسنه) استان مازندران»، مقاله ارائه شده در اولین همایش صندوق های قرض الحسنه.
جعفری صمیمی، الف و حسینی، س. (۱۳۸۶) «بررسی رابطه مزیت نسبی ارزش افزوده و توسعه اقتصادی در بخش کشاورزی استان خراسان و مقایسه آن با سایر استان های کشور»، ششمین کنفرانس اقتصاد کشاورزی ایران، دانشگاه فردوسی، مشهد.
جعفری صمیمی، الف، حسینی، س و زینال نژاد، م. (۱۳۸۵) «بررسی مزیت نسبی ارزش افزوده فعالیت های اقتصادی هتل و خوابگاه و رستوران استان های کشور در جذب گردشگر»، مجموعه مقالات همایش ظرفیت های اقتصادی ایران با تاکید بر وضعیت گردشگری ایران، تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی فیروزکوه، چاپ اول.
جعفری صمیمی، الف، زری باف، م و امیرپور عاشوری، پ. (۱۳۹۱) «بررسی رابطه بین مزیت نسبی ارزش افزوده فعالیت های گردشگری و رشد اقتصادی استان مازندران و مقایسه آن با سایر استان های کشور»، فصلنامه مدیریت، بهار ۱۳۹۱.
جعفری صمیمی، الف و قادری نژاد، م. (۱۳۸۰) «بررسی مزیت نسبی اشتغال زایی و صادراتی و ارزش افزوده ایِ صنعت نساجی در استان مازندران»، فصلنامه پژوهش های بازرگانی، ۱۳۸۰، شماره ۳.
جعفری صمیمی، الف و قادری نژاد، م. (۱۳۸۴) «بررسی مزیت نسبی ارزش افزوده گسترش آموزش عالی غیر دولتی در استان های کشور»، فصلنامه مطالعات اقتصاد و مدیریت، ۱۳۸۴، شماره ۱.
مرکز آمار ایران. (۱۳۹۵) «حساب های منطقه ای استان های کشور» (۱۳۹۲-۱۳۷۹)، تهران.
مولایی، الف، مقدم، ب، غازی، الف و کاظمیان، م. (۱۳۹۳) «واکاوی مزیت نسبی ارزش افزوده صنعت گردشگری با تاکید بر بخش هتل و رستوران استان های ایران»، اولین همایش بین المللی علمی راهبردی توسعه گردشگری جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۳.

بررسی مزیت نسبی آموزش عالی و گردشگری استان ها با تاکید بر استان مازندران

احمد جعفری صمیمی(۱)

فرشاد بهزادی(۲)

چکیده

هدف ما از تحقیق حاضر بررسی مزیت نسبی آموزش عالی و گردشگری استان ها و رابطه بین این دو در استان مازندران است. برای این منظور، در ابتدا مزیت نسبی ارزش افزوده بخش های آموزش عالی و هتل و رستوران استان ها بر اساس آخرین داده های موجود در سال ۱۳۹۵ و با استفاده از شاخص مزیت نسبی آشکار بالاسا محاسبه می شود. نتایج این محاسبات در طول برنامه های سوم و چهارم و بخشی از برنامه پنجم توسعه نشان می دهد در بخش هتل و رستوران تعداد محدودی از استان ها در این سال ها دارای مزیت نسبی بوده اند، در حالی که در بخش آموزش عالی تقریباً نیمی از استان ها در همه سال ها مزیت نسبی داشته اند و قابل مشاهده است که استان مازندران در بخش هتل و رستوران در تمامی سال ها و در بخش آموزش عالی در اکثر سال ها مزیت نسبی داشته است. در نهایت، برای بررسی رابطه بین آموزش عالی و گردشگری در استان مازندران، سه ضریب هم بستگی محاسبه می شود که به طور کلی نتایج این محاسبات نشان دهنده وضعیت مطلوبی درباره ارتباط بین این دو بخش در استان مازندران نیست.

واژه های کلیدی: آموزش عالی، گردشگری، مزیت نسبی، ارزش افزوده.

یکی از مسئولیت های اساسی دانشگاه ها تولید علم و تربیت نیروی ماهر و متخصص مورد نیاز کشور و بخش های اقتصادی است. بی شک مشارکت نیروی انسانی متخصص دانشگاهی می تواند در فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور نقش مهمی ایفا کند. به عبارت دیگر، در اقتصاد مبتنی بر دانش، که در آن دانش ایجاد شده به کلیه بخش های اقتصادی انعکاس و انتقال می یابد و شرکت ها و سازمان ها و افراد به گونه ای موثر و کارآمد از آن استفاده می کنند، شرایط لازم برای توسعه اقتصادی و اجتماعی فراهم می شود.
از آنجا که گردشگری یکی از فعالیت های اقتصادی پُر سود و گسترده در سطح ملی و بین المللی است و آثار و پیامد های مهمی در عرصه فرهنگی و اقتصادی کشور دارد، می توان با به کارگیری نیروهای متخصص دانشگاهی در این بخش به رشد و توسعه گردشگری، به عنوان یکی از مهم ترین بخش های اقتصادی، دست یافت.
چون هدف مقاله حاضر مطالعه وضعیت آموزش عالی و گردشگری و ارتباط بین این دو در استان ها به ویژه استان مازندران است، در بخش دوم مقاله شاخص مزیت نسبی آشکار و کاربرد آن در زمینه آموزش عالی و گردشگری را مطالعه می کنیم. در بخش سوم روند تغییرات این شاخص ها برای استان مازندران و ارتباط بین آموزش عالی و گردشگری بررسی خواهد شد و سرانجام بخش پایانی را به نتایج و پیشنهاد ها اختصاص می دهیم.
لازم به ذکر است در این تحقیق از شاخص های هتل و رستوران، که نشان دهنده وضعیت گردشگری در مناطق است، برای بررسی وضعیت گردشگری در استان ها استفاده می شود.

در این بخش تعدادی از تحقیقات انجام شده در داخل و خارج کشور درزمینه به کار گیری شاخص مزیت نسبی را بررسی می کنیم.
باری و هانان (۲۰۰۱)، در این تحقیق بحث سرمایه گذاری مستقیم خارجی و توانایی پیش بینی شاخص های مزیت نسبی را مطالعه کرده اند و نتیجه آن تناقض بین پیش بینی اُفت زیاد حق ریسک در سطح اقتصاد کلان و اثرپذیری شاخص مزیت نسبی آشکار در سطح اقتصاد خرد را نشان می دهد.
فرتو و هابارد (۲۰۰۲)، هدف این مطالعه محاسبه شاخص مزیت نسبی آشکار برای بخش های مختلف کشاورزی در کشور مجارستان است و نتایج نشان می دهد همه بخش های کشاورزی دارای مزیت نسبی نیستند و فقط بخش غذایی کشاورزی برای تجارت و ورود به اتحادیه اروپا از مزیت نسبی برخوردار است.
ویجرن (۲۰۰۳)، این تحقیق به محاسبه شاخص مزیت نسبیِ صنعت برخی از کشورهای آسیایی و آمریکایی و اروپایی می پردازد و بخش اصلی کار روی تجزیه و تحلیل شدت مزیت نسبی کشورهای نمونه و هم پوشانی بین آن ها در بازار داخلی است. نتایج نشان می دهد برخی هم گرا یی ها بین کشورهای آسیایی و کشورهایی که اخیرا عضو اتحادیه اروپا شده اند وجود دارد و در سال های اخیر مزیت نسبی کشور های اتحادیه اروپا استفاده از هر دو نوع سرمایه انسانی و فیزیکی را ایجاب نموده است.
باترا و خان (۲۰۰۹)، هدف آن ها محاسبه شاخص مزیت نسبی آشکار برای صنایع مختلف اقتصادی کشورهای چین و هند است تا مشخص سازند کدام صنعت و بخش های اقتصادی این کشورها از مزیت نسبی بالاتری در تجارت و صادرات برخوردارند.
جو بنتو (۲۰۱۴)، این تحقیق با استفاده از داده های واردات و صادرات کشور های اروپایی به محاسبه مزیت نسبی ارزش افزوده خدمات مسافرتیِ (گردشگری) این کشورها می پردازد. نتایج نشان می دهد کشورهای اروپایی در این بخش مزیت نسبی دارند و همچنین مشاهده می شود کشورهای جنوب و شرق اروپا مزیت بیشتری نسبت به کشورهای شمالی و غربی اروپا دارند.
لیون تویت و همکاران (۲۰۱۶)، هدف این تحقیق در ابتدا محاسبه شاخص مزیت نسبی آشکار گردشگری برای کشورهای منتخب است و سپس به دنبال یافتن منابع اصلی مزیت نسبی کشورها است. نتایج نشان می دهد منابع زیست محیطی تاثیر مثبت زیادی بر مقدار شاخص مزیت نسبی آشکار، برای کشورهای دارای مزیت نسبی، داشته است.
جعفری صمیمی و حسینی (۱۳۸۳)، هدف این تحقیق بررسی مزیت نسبی ارزش افزوده آموزش فنی و حرفه ایِ دولتی و خصوصی استان مازندران در سال های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ است و نیز مقایسه آن با وضعیت سایر استان های کشور. نتایج این تحقیق نشان داده است استان مازندران از لحاظ مزیت نسبی آموزش فنی و حرفه ایِ دولتی بین استان های کشور به ترتیب رتبه های هشتم و دوازدهم را کسب کرده است. همچنین، این استان از لحاظ مزیت نسبی آموزش فنی و حرفه ای خصوصی به ترتیب رتبه های دوم و چهارم را بین استان های کشور احراز کرده است.
جعفری صمیمی و قادری نژاد (۱۳۸۴)، هدف از انجام این تحقیق بررسی مزیت نسبی ارزش افزوده آموزش عالی غیر دولتی و مقایسه آن با آموزش عالی دولتی در استان های کشور است. نتیجه محاسبات این تحقیق نشان داد، از دیدگاه ارزش افزوده، فعالیت اقتصادی تعدادی از استان های کشور، مانند سمنان و زنجان و یزد و مازندران و مرکزی، مزیت نسبی آشکار نسبتا بالایی در آموزش عالی غیر دولتی دارد. در عوض، برخی از استان ها، مانند آذربایجان غربی و سیستان و بلوچستان و کرمانشاه و همدان، در بخش آموزش عالی دولتی دارای مزیت نسبی هستند.
جعفری صمیمی و حسینی (۱۳۸۴)، در این تحقیق مزیت نسبی ارزش افزوده واسطه گری های مالی استان مازندران در مقایسه با سایر استان های کشور بررسی شده است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داده است که، بر اساس شاخص مزیت نسبی، ارزش افزوده واسطه گری های مالی استان مازندران در سناریوی اول در سال های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ به ترتیب مقام ششم و هفتم را در میان کل استان های کشور کسب کرده است و در سناریوی دوم، که استان تهران حذف شده است، استان مازندران در زمینه ارزش افزوده سایر واسطه گری های مالی در هر دو سال دارای مزیت نسبی بوده است.
جعفری صمیمی و همکاران (۱۳۸۵)، هدف این تحقیق بررسی مزیت نسبی ارزش افزوده فعالیت های اقتصادی هتل و خوابگاه و رستورانِ استان های کشور در جذب گردشگر بوده است. این تحقیق نشان داد بیشترین مقدار شاخص مزیت نسبی ارزش افزوده فعالیت هتل و خوابگاه در هر سه سال متعلق به استان خراسان است و کمترین مقدار این شاخص مربوط به استان کهگیلویه و بویر احمد است.
جعفری صمیمی و همکاران (۱۳۹۱)، هدف این تحقیق در وهله نخست محاسبه مزیت نسبی ارزش افزوده فعالیت های اقتصادی بخش گردشگری استان مازندران و مقایسه آن با سایر استان های کشور و در مرحله دوم بررسی رابطه بین مزیت نسبی ارزش افزوده فعالیت های گردشگری و رشد اقتصادی استان های کشور است. بر اساس نتایج به دست آمده، ارزش افزوده فعالیت های بخش هتل و رستوران استان مازندران در مقایسه با سایر استان های کشور از مزیت نسبی برخوردار بوده است و در زمینه رابطه بین مزیت نسبی ارزش افزوده فعالیت های بخش گردشگری با رشد اقتصادی استان های کشور نتایج به دست آمده بیانگر وجود رابطه ای مثبت و معنادار بین این دو است.
مولایی و همکاران (۱۳۹۳)، این تحقیق به منظور شناسایی وضعیت مزیت نسبی ارزش افزوده صنعت گردشگری استان های کشور و مقایسه آن ها با یکدیگر به منظور برنامه ریزی های لازم، از قبیل مدیریت تخصیص و توزیع اعتبارات مرتبط، انجام گرفته است. نتایج نشان می دهد در دوره مورد تحقیق ۱۲ استان از ۲۹ استان در بخش هتل و رستوران دارای مزیت نسبی بوده اند و بنا بر محاسبات انجام شده در زمینه انتقال سهم ارزش افزوده بخش هتل و رستوران استان ها مشخص شد که ده استان دارای موقعیت برنده اقتصادی و سایر استان ها دارای موقعیت بازنده مختلط هستند.

این شاخص، که اولین بار بالاسا معرفی کرد، در زمینه مزیت نسبی یک کشور در صادرات یک کالای معین است. به همین دلیل، این شاخص در حوزه مربوط به تجارت بین الملل به شاخص تخصص تجارت و صادرات بالاسا معروف است. شاخص فوق به صورت زیر تعریف می شود:

به عبارت دیگر، شاخص مزیت نسبی آشکار از تقسیم سهم صادرات کالایx در صادرات کشور به سهم صادرات کالای فوق در کل صادرات جهان به دست می آید. با توجه به اینکه اجزای تشکیل دهنده شاخص RCA همگی مثبت هستند، لذا مقدار عددی این شاخص بین صفر و بی نهایت تغییر می کند. بر اساس اطلاعات مربوط به شاخص فوق، چنانچه مقدار عددی این شاخص در مورد کالاهایی بزرگ تر از یک باشد، در این صورت گفته می شود کشور مورد نظر در صادرات آن کالاها از مزیت نسبی برخوردار است. همچنین هر چه مقدار شاخص فوق بزرگ تر باشد، اولویت و مزیت نسبی بیشتر آن کالاها را برای کشور مورد نظر نشان می دهد. در مقابل، چنانچه شاخص فوق برای برخی از کالاها کمتر از یک باشد، در این صورت کشور مورد نظر در زمینه صادرات این نوع کالاها دارای مزیت نسبی نیست.

در مورد آموزش عالی، با توجه به اینکه دانش آموختگان دانشگاهی نوعی صادرات دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی را تشکیل می دهند، در رابطه بالا به جای صادرات اطلاعاتْ ارزش افزوده بخش آموزش عالی لحاظ شده است. علاوه بر این، به جای کشور از استان و به جای جهان کشور در نظر گرفته شده است و در نهایت شاخص مزیت نسبی آشکار بخش آموزش عالی به صورت زیر تعریف می شود:

همچنین، برای گردشگری در رابطه بالا، به جای صادرات، ارزش افزوده بخش هتل و رستوران لحاظ شده است و به جای کشور از استان و به جای جهان کشور در نظر گرفته شده است. شاخص مزیت نسبی آشکار برای بخش هتل و رستوران به صورت زیر تعریف می شود:

جدول (۱) شاخص مزیت نسبی آشکار ارزش افزوده بخش هتل و رستوران استان های کشور در سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۲ را به صورت متوسط برنامه های توسعه نشان می دهد. با توجه به جدول(۱) و نمودار (۱) مشاهده می شود در طول برنامه سوم توسعه به ترتیب استان های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، مازندران، گیلان، فارس، آذربایجان شرقی از مزیت نسبی در گردشگری برخوردار هستند.

نمودار ۱: متوسط شاخص مزیت نسبی آشکار هتل و رستوران استان ها در طول برنامه سوم توسعه

با توجه به جدول (۱) و نمودار (۲) مشاهده می شود به طور متوسط در طول برنامه چهارم توسعه رتبه استان ها از لحاظ مزیت نسبی نسبت به برنامه سوم توسعه تغییری نداشته است و فقط استان خوزستان به لیست استان های دارای مزیت نسبی اضافه شده است.

نمودار ۲: متوسط شاخص مزیت نسبی آشکار هتل و رستوران استان ها در طول برنامه چهارم توسعه

در طول برنامه پنجم توسعه با توجه به جدول و نمودارهای مربوطه مشاهده می شود به ترتیب استان های تهران، خراسان شمالی، اصفهان، گیلان، مازندران، فارس، از مزیت نسبی برخوردار بوده اند و قابل مشاهده است که در این دوره استان گیلان با یک پله ارتقا در جایگاهی بالاتر از استان مازندران قرار گفته است، در حالی که در دوره های قبلی این استان در جایگاهی پایین تر از استان مازندران قرار داشته است. مابقی استان های دارای مزیت نسبی نیز تغییری از لحاظ رتبه نداشته اند.

نمودار ۳: متوسط شاخص مزیت آشکار هتل و رستوران استان ها در طول سال های گذشته برنامه پنجم توسعه

جدول ۱: متوسط شاخص مزیت نسبی آشکار هتل و رستوران در طول برنامه های توسعه

منبع: محاسبات محقق با استفاده از اطلاعات ارزش افزوده بخش هتل و رستوران در سال ۱۳۹۵

با توجه به جدول (۲) و نمودارهای (۴) و (۵) و (۶) مشاهده می شود تقریباً نیمی از استان ها در طول برنامه های سوم و چهارم و پنجم توسعه از مزیت نسبی برخوردار بوده اند و رتبه استان ها از لحاظ مزیت نسبی دارای تغییراتی بوده است و همچنین مشاهده می شود استان مازندران در طول برنامه پنجم توسعه به طور متوسط در رتبه بالاتری نسبت به دوره های قبل قرار دارد.

جدول ۲: متوسط شاخص مزیت نسبی آشکار آموزش عالی استان ها در طول برنامه های توسعه

منبع: محاسبات محقق با استفاده از اطلاعات ارزش افزوده بخش آموزش عالی در سال ۱۳۹۵

نمودار ۴: متوسط شاخص مزیت نسبی آشکار آموزش عالی در طول برنامه سوم توسعه

نمودار ۵: متوسط شاخص مزیت نسبی آشکار آموزش عالی در طول برنامه چهارم توسعه

نمودار ۶: متوسط شاخص مزیت نسبی آشکار آموزش عالی در طول برنامه پنجم توسعه

نمودار شماره (۹) نشان دهنده روند تغییر شاخص مزیت نسبی آشکار هتل و رستوران استان مازندران در سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۲ است که مشاهده می شود این شاخص در تمامی سال ها برای استان مازندران بزرگ تر از یک است، یعنی استان مازندران در تمامی این سال ها در بخش هتل و رستوران مزیت نسبی داشته است و بیشترین مقدار این شاخص در سال ۱۳۸۹ و کمترین آن در سال ۱۳۹۱ است.

نمودار ۹: شاخص مزیت نسبی آشکار هتل و رستوران استان مازندران
در سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۲

و نمودار شماره (۱۰) نشان دهنده روند تغییر شاخص مزیت نسبی آشکار آموزش عالی استان مازندران در سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۲ است که با توجه به نمودار مشاهده می شود به غیر از سال های ۱۳۸۵ و ۱۳۸۶ در مابقی سال های مورد تحقیق این شاخص برای استان مازندران بزرگ تر از یک بوده است که نشان دهنده مزیت نسبی برای اکثر سال هاست. بیشترین مقدار این شاخص برای استان مازندران در سال ۱۳۸۳ و کمترین آن در سال ۱۳۸۵ است.

نمودار ۱۰: شاخص مزیت نسبی آشکار آموزش عالی استان مازندران در سال های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۲

به طور کلی، با توجه به مقادیر شاخص ها و نمودار ها مشاهده می شود استان مازندران در بخش گردشگری نسبت به بخش آموزش عالی از مزیت نسبی بیشتری برخوردار است.

از برنامه ریزی توسعه دانشگاهی تا برنامه ریزی توسعه گردشگری

حسین نصیری(۳)

چکیده

امروزه نقش صنعت گردشگری در اقتصاد و افزایش درآمد ملی نقشی اساسی و انکارناپذیر است. توسعه پایدار این صنعت در سایه تربیت نیروی انسانی ماهر و کارآزموده در بخش های مختلف آن به دست می آید. رسیدن به این مهم مستلزم برنامه ریزی نظام مند و مدون در سطح آموزش عالی و بالاخص دانشگاه ها و ارتباطات گسترده بین این دو بخش است. در این تحقیق کوشیده ایم، تا ضمن تبیین چگونگی تاثیرپذیری صنعت گردشگری از برنامه ریزی توسعه دانشگاهی و بررسی چالش های موجود در این زمینه، به این سوال پاسخ دهیم که چه ارتباطی بین برنامه ریزی توسعه دانشگاهی و برنامه ریزی توسعه گردشگری وجود دارد. در این راستا، با روشی توصیفی تحلیلی و ضمن بهره گیری از منابع علمی و کتابخانه ای موجود، به ارتباط، نقش و الزامات برنامه ریزی توسعه دانشگاهی در توسعه صنعت گردشگری پرداخته ایم و به این نتیجه رسیده ایم که در شرایط متغیر امروزی در صنعت گردشگری نوعی از برنامه ریزی توسعه دانشگاهی لازم است که بتواند این تغییرات را درک کند و هم زمان متناسب با این تغییرات سریع به صورت همه جانبه واکنش نشان دهد. این برنامه ریزی همان تفکر همه جانبه نگر به برنامه ریزی است که در آن پویایی و پیچیدگی و نیازهای در حال تغییر این بخش از صنعت مورد توجه نظام آموزش عالی و دانشگاه ها قرار دارد.

واژه­های کلیدی: برنامه ریزی توسعه دانشگاهی، صنعت گردشگری، برنامه ریزی توسعه گردشگری، تفکر برنامه ریزی.

دوران ما دوران توسعه است. از این روی محور اصلی مباحث اغلب محافل علمی را توسعه و برنامه ریزی توسعه تشکیل می دهد (ضرغام، ۱۳۸۳). وقتی صحبت از توسعه و برنامه ریزی توسعه می شود، ناخودآگاه ذهن به سمت توسعه اقتصادی و مصداق های آن می رود، مانند افزایش سرمایه و کاهش هزینه ها و... اما لفظ توسعه و برنامه ریزی توسعه به سایر حوزه های نهادی و اجتماعی نیز تسری می یابد، مانند توسعه و برنامه ریزی توسعه فرهنگی و اجتماعی و سیاسی، برنامه ریزی توسعه آموزش عالی، برنامه ریزی توسعه گردشگری، از این قبیل. اگر چه دو مورد آخر در برنامه های توسعه ملی هر کشور به طور کلی اشاره می شود، اما به نظر می رسد آموزش عالی و گردشگری به عنوان دو نهاد بسیار تاثیر گذار، یکی در زمینه تربیت نیروی انسانی و دیگری به دلیل تاثیر اقتصادی روزافزون در عصر حاضر، به ویژه در زمانی که دولت ها و کشور ها با کاهش درآمد حاصل از منابع طبیعی رو به رو هستند، یا بهتر بگوییم صنعت گردشگری به عنوان یک صنعت قابل اتکا در کسب درآمدهای ناخالص داخلی(۴) نیاز است به توسعه و برنامه ریزی توسعه در این حوزه ها توجه جدی شود. حال که به اهمیت و ضرورت توسعه و برنامه ریزی توسعه آموزش عالی و گردشگری مختصراً اشاره کردیم، مساله اصلی کیفیت این توسعه است (ثمری، ۱۳۹۲). در این راستا، سوالاتی پیش می آید که توسعه و برنامه ریزی توسعه آموزش عالی چه ارتباطی با توسعه و برنامه ریزی توسعه گردشگری دارد؟ این دو چه ارتباطی با برنامه های توسعه سایر بخش های جامعه دارند؟ چالش های موجود در زمینه توسعه و برنامه ریزی توسعه آموزش عالی و گردشگری چیست؟ آیا هر گونه توسعه و برنامه ریزی توسعه آموزش عالی به توسعه گردشگری می انجامد؟ در نهایت، چه نوعی از برنامه ریزی توسعه متولیان امر را به غایت اهدافشان در عرصه آموزش عالی و گردشگری نائل می سازد؟

توسعه بروزِ تغییر و تحول مثبت در یک پدیده است که برای آن شکلی از ثبات و استمرار در نظر گرفته می شود. این پدیده می تواند اقتصاد یا فرهنگ یا اجتماع یا سیاست یا علم یا سایر شئون جامعه باشد. به طور کلی، توسعه جریانی است که تجدید سازمان و سمت گیریِ متفاوت کل نظام اقتصادی اجتماعی را به همراه دارد. توسعه، علاوه بر اینکه بهبود میزان تولید و درآمد را در بر دارد، شامل دگرگونی های اساسی در ساخت های نهادی و اجتماعی و اداری و همچنین ایستارها و دیدگاه های عمومی مردم است. همه ما موافقیم که آموزش عالی در توسعه یک کشور و در تعیین موقعیت اقتصادی یک ملت در اقتصاد جهانی نقشی اساسی دارد (باقریان و فاضلی، ۱۳۸۷). به عبارتی، نقش آموزش عالی در توسعه بسیار روشن تر از آن است که لازم باشد در این مورد استدلال مطرح کنیم. دانشگاه، به عنوان مرکزی که به تربیت و آماده سازی نیروی انسانی کارآمد به منظور پاسخ گویی به نیازهای اساسی جامعه در زمینه های مختلف می پردازد، در فرایند توسعه کشور نقش کلیدی و حیاتی را بر عهده دارد (آریا و همکاران به نقل از محمدی و همکاران، ۱۳۹۱). به منظور اینکه آموزش عالی به طور عام و دانشگاه به طور اخص بتواند نقش خود را در مقام متولی تربیت نیروی انسانی برای توسعه اقتصاد و سایر بخش ها به درستی انجام دهد، نیاز هست سیاست گذاران و برنامه ریزان بخش آموزش عالی به برنامه ریزی توسعه این بخش توجه ویژه داشته باشند. در آن صورت است که دانشگاه هم زمان با سایر بخش های جامعه و متناسب با نیازهای در حال تغییر آن ها حرکت خواهد کرد. به بیان دیگر، کشورهایی که خواهان توسعه همه جانبه و متوازن و پایدار هستند لازم است نظام آموزش عالی خود را به طور متوازن و پایدار توسعه دهند. شرط لازم برای این نوع توسعه نیز بررسی و شناخت دقیق وضعیت گذشته و موجود دانشگاه و عوامل و نیروهای درونی و بیرونی تاثیرگذار بر فرایند توسعه دانشگاه است (ثمری و همکاران، ۱۳۹۲). واقعیت این است که دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی مانند یک نظام اجتماعی پیچیده در محیط خود فعالیت می کنند. پس از یک سو و از جهات مختلف علمی و آموزشی و خدماتی و فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و اقتصادی بر محیط خود و تحولات آن اثر می گذارند. از سوی دیگر، تاثیر تا حد امکان به گونه ای بستر سازی و هدایت شود که بیشترین بهره را در توسعه جامعه و دانشگاه به ارمغان آورد. به همین دلیل، دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی مراکز راهبردی دانسته می شوند که رشد و توسعه پایدار جوامع مستقیماً به کمیت و کیفیت آن ها وابسته است (یمنی و ترک زاده به نقل از هال، ۱۳۸۷).
نظام دانشگاه قابلیت توسعه دارد. دکتر یمنی مفهوم توسعه دانشگاه را در این معنی به کار می برد که با پذیرش ارزش های متفاوت و متغییر و درک آن ها به صورت کیفی رفتارهای دانشگاه را بهبود بخشد (یمنی، ۱۳۹۱، ص ۱۰۲). در کشورهای مختلف و جوامع گوناگون، توسعه و گسترش آموزش عالی در ارتباط با چهارچوب و مبانی و مدل های نظری مختلفی صورت می گیرد که عمده ترین آن ها را می توان چنین دانست: نظریه سرمایه انسانی، که بر پایه تحلیل اقتصادی گسترش آموزش عالی استوار است تا نظریه کارکردگرایی (آریا، ۱۳۹۲، ص ۲۵)؛ نظریه تحلیل هزینه-فایده؛ نظریه انتخاب عمومی؛ نظریه تضاد (جدال)؛ نظریه فمینیست ها (صالحی، ۱۳۸۳)؛ نظریه تفاوت های منطقه ای یا آمایش سرزمین(۵)، آمایش سرزمین ترجمه اصطلاح 'Amanagement du teritoire' از زبان فرانسه است و اسامی دیگری نیز دارد که کمتر رایج هستند: برنامه ریزی سرزمین و ترکیب سرزمینی. آمایش در لغت به معنی آمیختن و آراسته کردن است و به منظور بهره وری منطقی و مطلوب از امکانات سرزمین و ایجاد تعادل بین سه عنصر انسان و فضا و فعالیت تعریف شده است و مقوله آمایش تلفیقی از سه علم اقتصاد و جغرافیا و جامعه شناسی است. به عبارت ساده تر، آمایش سرزمین نوعی برنامه ریزی بلندمدت است که سرزمین را عامل تعیین کننده در تامین اهداف توسعه می داند (کاظمی، ۱۳۸۶، ص۷۲). بر این اساس، توسعه علوم و آموزش و پژوهش و فناوری و گسترش و تجهیز مراکز آموزش عالی و مراکز پژوهشی و شهرک ها و پارک های علمی فناوری متناسب با نیازهای ملی و منطقه ای و با تکیه بر قابلیت ها و استعدادهای بومی هر منطقه در راستای کاهش سهم منابع طبیعی و افزایش سهم در تولیدات ملی است.
شناخت نظام دانشگاه و نوع نگاه به این مفهوم شکل توسعه آن را نمایان خواهد ساخت (ثمری و همکاران، ۱۳۹۲) و این بدون توجه به پویایی و پیچیدگی و تعارض ها و روابط متقابل با محیط میسر نخواهد بود. این پویایی و تعارض و روابط هم درونی است و هم بیرونی است، هم مربوط به گذشته و هم مربوط به آینده است. در سازمان دانشگاه، وضعیت موجود فعالیت های آموزشی و پژوهشی و خدماتی دانشگاه بر مبنای ساختار و محتواهای قبلی سازمان می یابد. «دانشگاه سازمانی است زنده و پویا» (یمنی، ۱۳۹۴، ص ۷۲). وقتی صحبت از پویایی و تعارض ها و پیچیدگی دانشگاه می شود، به ناچار نقش عوامل تاثیر گذار درونی و بیرونی دانشگاه اهمیت دو چندان می یابد. به عبارتی، نمی توان دانشگاه را صرفاً با بررسی عوامل درونی آن شناسایی کرد و ساز و کارهای آن را فهمید (همان، ص ۷۴).
با توجه به ویژگی های گفته شده از نظام دانشگاه و تاکید بر اهیمت محیط درونی (عناصر نظام دانشگاه، ساختار، منابع انسانی، منابع مالی، منابع اطلاعاتی، جریان اطلاعات، برنامه درسی، جو سازمانی، غیره) و محیط بیرونی (اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، غیره)، در برنامه ریزی های توسعه دانشگاهی، توسعه دانشگاهی چنین تعریف می شود: «توسعه دانشگاه فرایندی سامان مند و کل نگر به منظور سازمان دهی و هدایت فعالیت ها و کارکردهای نظام دانشگاه (آموزشی، پژوهشی، خدماتی) و توسعه و بهبود قابلیت ها و ظرفیت های لازم متناسب با شرایط محیطی و نیازها و تقاضای آن و نیز متناسب با مقتضیات درونی دانشگاه بدانیم که برنامه ریزی آن در تعامل پویا با محیط است و خطوط کلی حرکت دانشگاه را با رویکردی راهبردی و براساس تشخیص وضعیت دانشگاه مشخص می کند» (ثمری و همکاران، ۱۳۹۲). یمنی به نقل از لیندستروم بیان می کند که، در برنامه ریزی دانشگاه، توسعه متقابل بین دانشگاه و محیط است، محیطی که فعالیت های دانشگاه در متن آن صورت می گیرد (همان، ص ۵۹). بدون درک وابستگی های متقابل دانشگاه با محیط امکان برنامه ریزی توسعه دانشگاهی وجود نخواد داشت. «چنین وابستگی هایی واقعی هستند: آموزش های دانشگاهی، اشتغال فارغ التحصیلان، قدرت سازمان های خدماتی و تولیدی در جذب دانش آموختگان، سرعت در زایش اطلاعات جدید، فناوری های جدید، ضرورت بازنگری مستمر در دروس و محتوای آموزشی و پژوهشی دانشگاه ها و... عمیقاً با یکدیگر مرتبط هستند» (یمنی، ۱۳۸۸). به بیان دیگر، نظام آموزش عالی در مقام زیر نظامِ اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی جامعه در حال اثرگذاری بر محیط است. لذا برنامه آموزش عالی با توجه به محیط و واقعیت های موجود باید تعدیل شود تا برون داد نظام بتواند نیازهای محیط را برآورده کند (بازرگان، ۱۳۶۹).