کتاب جستارهایی در اقتصاد مقاومتی
مدل مفهومی مقاوم‌سازی اقتصادی مبتنی بر ادبیات متعارف در تطبیق با اندیشه مقام معظم رهبری

مقدمه

برای تبیین و فهم اقتصاد مقاومتی و لزوم آن لازم است با چند مقدمه به مسئله ورود پیدا کرد. اولاً، مفهوم مقاوم بودن یک مفهوم طیفی یا به عبارتی یک کلی مشکک بوده و یک مفهوم مطلق و دارای اندازه ای مشخص نیست. ثانیاً، اقتصاد مقاومتی قبل از علم، دین و نقل، یک مفهوم عقلی است. شاهد بر این مدعا این است که در هر جای دنیا اصل بر استحکام، مقاومت و قوام است و این یک اصل عقلی است. با نگاهی به سایر اقتصاد های دنیا نیز متوجه آن خواهیم شد که تمام آن ها همواره سعی در مقاوم سازی بافت ها و ساختار های خویش داشته اند و این امر با تکامل دانش همواره در مسیر خویش روبه پیشرفت بوده است؛ بدین معنا که جهت گیری تمام تئوری های جدید، نیل به این هدف، یعنی قوام و مقاوم سازی است. به این مفهوم استفاده از تجربیات سایر کشور ها جهت مقاوم سازی بافت های اقتصادی کشور لازم می نماید و در متن سیاست های کلی ابلاغی اقتصاد مقاومتی نیز استفاده از فنون و ادبیات رایج اقتصادی به چشم می خورد. لذا اقتصاد مقاومتی یک برنامه کوتاه مدت نبوده و بلکه یک پروسه و راهبرد کلان است و مربوط به دوره تحریم نخواهد بود و بلکه اگر تمام هجمه ها نیز پایان یابند و با لحاظ نمودن شرایط مکانی ـ زمانی، بازهم تمامی عناصری که در سند سیاست های کلان اقتصاد مقاومتی وجود دارد، جزو برنامه های کشور خواهد بود و باید به این سیاست ها به عنوان یک راهبرد توجه شود. به عبارت دیگر جریان اقتصاد مقاومتی یک جریان سیاست زدهِ کوتاه مدتِ ایدئولوژیکِ سیاسی نیست(۲)، و شاهد و گواه این مطلب را حتی در ادبیات متعارف اقتصادی می توان دنبال نمود که در ادامه به آن اشاره خواهد شد. نمودار ۱ به ارائه و معرفی چارچوبی مفهومی الگوی اقتصاد مقاومتی می پردازد.

نمودار ۱: مدل و الگوی مفهومی اقتصاد مقاومتی

در توضیح مدل مفهومی ارائه شده در نمودار ۱ مختصراً باید گفت، برای نیل به یک الگوی بومی و به عبارتی ایرانی ـ اسلامی از اقتصاد مقاومتی ما نیاز به چهار رکن داریم که عبارتند از: ۱. قرآن و سنت، که البته سایر ارکان دارای رابطه طولی با این رکن هستند، ۲. آراء و اندیشه رهبران انقلاب اسلامی ، ۳. دانش و تجارب بشری، و ۴. در نظر گرفتن شرایط و اقتضائات زمانی اقتصاد ایران.
با توجه به موضوع پژوهش حاضر، این مطالعه به دنبال بررسی ای تطبیقی از رکن دوم و سوم، یعنی آراء و اندیشه رهبران انقلاب اسلامی [که در این مطالعه تمرکز بر اندیشه های مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای(حفظه الله) ـ بر مبنای سیاست های کلی ابلاغی نظام از سوی معظم له ـ شده است] و دانش و تجارب بشری در حوزه اقتصاد مقاومتی می باشد. در اینجا ذکر این نکته خالی از فایده نمی نماید که بررسی و رجوع به دانش و تجربه سایر کشور ها، علی رغم اینکه اکثر کشور ها از الگو های مبتنی بر شریعت پیروی نمی کنند، دارای اشکال نخواهد بود و اجمالاً در تایید نظر فوق می توان به آیات، روایات و سیره ائمه (ع) تمسّک جست. آنجا که قرآن کریم می فرمایند: «سیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبه المکذبین» (سوره انعام، آیه ۱۱). از طرفی در سیره پیامبر گرامی اسلام (ص) ما شاهد این هستیم که ایشان در مواجه با جاهلیت سه استراتژی به کار می بردند: یک. نفی، دو. امضاء و سه. تاسیس، لذا در بحث اقتصاد مقاومتی نیز باید بخش هایی از علوم و تجارب غربی را نفی کرده، بخش هایی از آن، امضاء شود ـ ایشان درواقع قائل به این مطلب بودند که انسان های عهد جاهلیت نیز دارای برخی کردار ها و امور مناسب و مطابق با شرع هستند و البته قطعاً بخشی دیگر از امور و کردار های ایشان کاملاً دچار اشکال بوده است ـ و برخی امور از پایه لغو و احکامی تاسیسی بنا نهاده شد.
غرض از بیان مطالب فوق این بود که نوع رفتار علمای دینی و اقتصادی با تئوری های اقتصادی غرب باید دارای یک قوه پالایش و نقد باشد که بتواند با واکاوی نظریات متداول غربی، هر جا نیاز به امضاء دارد، امضاء و هرکجا نیاز به تاسیس است، اقدام به تاسیس نماید [که البته تشخیص خلاف اصول اسلامی بودن آن به عهده مجتهدین خواهد بود]. در صورت امکان پالایش دقیق، در اصطلاح علمی به این پروسه و فرآیند، ساختارشکنی یا شالوده شکنی(۳) گویند که یک روش و متدولوژی است که گفتمان ها را تجزیه و تحلیل کرده تا از آن طریق به درون آن راه یابد. فلاسفه معتقدند اگر هر مفهوم علمی و تئوریک تجزیه و تحلیل شود، به یک سری عناصر تشکیل دهنده خواهد رسید که آن عناصر چند چیزند: یک: هستی شناسی، دو: انسان شناسی، سه: غایت شناسی، چهار: ارزش شناسی، پنج: معرفت شناسی و شش: تکلیف شناسی؛ از آنجایی که این پژوهش در مقام تبیین مبانی فلسفی بحث نیست، لذا به همین میزان اکتفا می شود.
با رجوع به تجارب بشری و نگاه به آن ها از پنجره آیات و روایات و مدّنظر قرار دادن منویات و آراء رهبران اسلامی و با توجه به شرایط مکانی ـ زمانی خویش، باید اقدام به نفی، امضاء یا تاسیس نظریات و تئوری های اقتصادی نماییم. این مجملی بود از مدل مفهومی ارائه شده در ابتدای بحث که برای روشن تر شدن ادامه مطالب ضروری می نمایید.
از آنجایی که در حوزه نظری و بنیادین ادبیات علمی اقتصاد مقاومتی تاکنون کار های جدی صورت نپذیرفته و از طرفی در بند بیست و یکم سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی اینچنین آمده است: «تبیین ابعاد اقتصاد مقاومتی و گفتمان سازی آن به ویژه در محیط های علمی ، آموزشی و رسانه ای و تبدیل آن به گفتمان فراگیر و رایج ملی» و لذا با بررسی های اولیه انجام شده چنین به نظر می رسد که در ادبیات متعارف اقتصادی یکی از مفاهیم نزدیک به بحث مقاوم بودن ساختار اقتصادی، مفهوم تاب آوری است که البته دارای پیشین های در سایر علوم از جمله فیزیک، بوم شناسی، روانشناسی و... نیز هست، البته در کنار این مفهوم مفاهیمی دیگر نظیر شکنندگی(۴)، آسیب پذیری(۵)، ثبات اقتصادی(۶) و پایداری اقتصادی(۷) نیز قابل احصاء است که به دلیل گستردگی مباحث، در سایر مجلدات از سلسله کتب «جستارهایی در اقتصاد مقاومتی» بدان پرداخته شده است. لذا با تدقیق بیشتر بر انواع تعاریف و مدل های معرفی شده در حوزه تاب آوری، دریافتیم تاب آوری اقتصادی، در سطوح فردی، سازمانی، خانوادگی، اجتماعی، منطقه ای و ملی مورد توجه بوده است.
به عبارت دیگر و در تبیینی بهتر از محل نزاع باید اذعان داشت؛ هرچند ادبیات تاب آوری پس از ابلاغ سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی در مراجع علمی مطرح شد اما هیچ گاه بررسی جامعی از ادبیات تاب آوری و مدل های کاربردی آن و همچنین پالایش و انتخابی از مدل های همسوی تاب آوری با اندیشه های مقام معظم رهبری انجام نشده است؛ ضمن اینکه در ادبیات تاب آوری بر سطوح مختلف کاربردی آن در سطح فرد، خانواده، سازمان، اجتماع و منطقه ای ـ ملی نیز توجه نشده است.
تمرکز بر ادبیات تاب آوری اقتصادی در سطح اجتماع، این امکان را به ما خواهد داد تا بتوانیم در کنار موضوعات اقتصادی، موضوعاتی از قبیل فرهنگ، سبک زندگی، جمعیت، مدیریت سازمانی و... را در مدل مفهومی جامع خود دیده و امکان بررسی تطبیقی را با اندیشه ها و منظومه فکری رهبر معظم انقلاب که رویکردی جامع و چندبعدی دارد، داشته باشیم؛ لذا در فصل دوم این کتاب با بررسی اندیشه های معظم له
ـ که غرض از اندیشه ایشان در پژوهش حاضر، همان سیاست های کلی ابلاغی است ـ سعی خواهد شد تا مدل مفهومی مدّنظر ایشان استخراج شود و سپس در تحلیلی تطبیقی به مقایسه مشترکات و افتراقات این دو منظومه فکری پرداخته و نهایتاً با ارائه یک مدل مفهومی برخاسته از اندیشه های مقام معظم رهبری به زبان علمی و امکان مرور بر تلاقی سیاست های کلی با یکدیگر، فهرستی از سیاست های اجرایی تاب آوری و مقاوم سازی اقتصاد ناظر بر عرصه اجتماع، ارائه خواهد شد.
مبتنی بر طرح مسئله فوق، ابعاد مطالعه حاضر را در سه جهت می توان بیان داشت. نگاهی بر سیاست های ابلاغی مقام معظم رهبری در ظرف امروز اقتصاد ایران، نشان از توجه ویژه معظم له به دو عرصه اجتماعی و ملی در باب اقتصاد مقاومتی دارد و لذا در این مجلد بر آنیم تا ضمن مروری بر مدل های تاب آوری اقتصادی در ساحت اجتماع و بررسی مقایسه ای و تطبیقی آن با اندیشه های رهبر انقلاب، به دلالت های سیاستی لازم برای جمهوری اسلامی ایران بپردازیم.
شایان ذکر است روش تحقیق به کار گرفته شده در این مطالعه در بخش استخراج مدل ها و مرور ادبیات، توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از روش های گردآوری اسنادی ـ کتابخانه ای است و اما در استخراج اندیشه های رهبر معظم انقلاب که درواقع تمرکز بر سیاست های کلی ابلاغی است، از روش نظریه داده بنیاد استفاده شده است.

دکتر عادل پیغامی و همکاران

فصل اول:مروری بر ادبیات تاب آوری و معرفی مدل های تاب آوری اقتصادی در عرصه اجتماع

مقدمه

مبادی تئوریک و آکادمیک اقتصاد مقاومتی در ادبیات دانشگاهی دنیا در چند کلیدواژه مهم تعریف می شوند که از مهم ترین آن ها «تاب آوری» (Resilience) است. تاب آوری طی چهار دهه گذشته در حوزه هایی چون انواع رشته های فنی مهندسی، اقتصاد، روانشناسی و... به قدری مورد استفاده دانشگاهیان و سیاست گذران و مدیران اجرایی دنیا ـ از سطح ملی گرفته تا سطوح عملیاتی و شرکت ها و بنگاه های تولیدی و تجاری و حتی خانوار ها و افراد ـ قرار گرفته است که امروزه به گفتمانی رایج و همگانی تبدیل شده است و ادبیات بسیار مفصلی در باب تعیین و سنجش وضعیت موجود هر سیستم به لحاظ تاب آوری، استقرار سیستم های تاب آور و... تولید شده و می شود.
تاب آوری وضعیتی برتر از ثبات و آسیب پذیری است (Centre for Local Economic Strategies, ۲۰۱۳, p۲۳):

نمودار۲: طیف تاب آوری ـ شکنندگی

و در تعریف کلی معادل است با ظرفیت یک سازه یا سیستم برای الف) تداوم کارکرد و عملکرد خود تحت شوک ها و تلاطم های خارجی(۸)، ب) بازگشت به شرایط اولیه پس از شوک(۹)، و ج) احتراز از در معرض شوک قرار گرفتن(۱۰) که در تعریف و مطالعه بریگوگلیو در جدول ۱- ۱ به آن اشاره شده است. ضمن اینکه این سوال مطرح است که در بازگشت آیا سیستم ضعیف تر شده (ج) و یا عملکردی بهتر از قبل از خود نشان می دهد (الف):

نمودار۳: سطوح پس از شوک

در باب عملیاتی کردن این مفهوم سه گام مهم را باید طی کرد: اول، چه مولفه ها و ویژگی هایی موجبات تاب آوری را فراهم می کنند؟ دوم، تاب آوری را چگونه باید سنجید و اندازه گیری کرد؟ و سوم، چگونه می باید سیستم را حسب شرایط و مقتضیات مختلف، به سوی تاب آور شدن بیشتر، راهبری و مدیریت کرد؟
سوال اساسی ما در این فصل، ناظر بر محور اول و دوم است بدین معنا که مولفه های اندازه گیری تاب آوری اقتصادی ـ اجتماعی چیست؟؛ یعنی در ارزیابی وضع موجود کشور و یا یک بنگاه اقتصادی، و یافتن شکاف بین آنچه هست و آنچه باید باشد، چگونه و با چه مولفه هایی باید سراغ اندازه گیری تاب آوری رفت؟ مقایسه بین دو سازه، رصد تغییرات رو به بهبود یا قهقرای یک سیستم طی زمان و مکان، ارزیابی تبعات و نتایج اعمال سیاست های تاب آورانه و یا پویایی یک سیستم در برابر شوک ها، همه نیازمند داشتن مجموعه ابزار های متریک و اندازه گیری برای سنجش تاب آوری است. اندازه گیری تاب آوری در سازه ها و سیستم های مختلف، ابزار های متنوعی را نیز می طلبد. موردی را که بتوان در قالب مجموعه معادلات دیفرانسیل تصریح کرد به راحتی می توان اثرات تغییرات محیطی و بروز شوک ها و یا تغییر در نهاده های ورودی آن را بررسی کرد. اما مسئله در سیستم های پیچیده و انطباقی(۱۱) متفاوت است. بااین حال می توان یکسری از قواعد عمومی را برای این امر برشمرد:

۱. نکته اول این است که تاب آوری کدام سیستم؟ و کدام نوع از تاب آوری؟ لذا هم می باید گستره مطالعه خود را تحدید و تعریف کنیم که برای چه سیستمی تاب آوری را خوا هانیم و هم می باید هدف از اقدام را تبیین کرده باشیم که در پی احتراز از بروز کدام تبعات و نتایجی هستیم.
۲. ماهیت و فرآیند های تغییر (مثل چرخه های انطباقی) را می باید به خوبی توصیف کرد که یک سیستم قبل از فروپاشی، شکنندگی یا تغییر حالت، چقدر توان پایداری و استحکام در برابر فشار را دارد؟ داده‎های اطلاعاتی و تاریخی در این زمینه بسیار مفید هستند.
۳. تبیین تعاملات پویای بین سیستم ها و یا درون سیستم ها، مثلاً بازخورد های منفی و مثبت، با استفاده از نظریه و عملکرد تاریخی (تجربه).
۴. فهم اینکه چگونه عوامل کلیدی و یا ذینفعان به سیستم مرتبطند و در قبال آنچه کنش یا واکنشی دارند؛ این مقوله مشتمل می شود بر درک فرآیند های ترجمه سیاست ها به عمل؛ منابع، اعتبار و جریان اطلاعات؛ و ارزش و یا اهداف خاصی که هر یک از آن ها دارند. مدیران نیز خود در زمره مولفه هایی دیده می شوند که می باید ارزیابی شوند.
۵. اقدام بر اساس اطلاعات مکتسبه و محدودیت های موجود سیاسی یا غیرسیاسی، برای تدوین سیاست های هدفمند.

نباید فراموش کرد که این مسیر، تکراری ـ تکاملی است تا به بیش ازپیش به مقصود بتوان رسید، چرا که هم اطلاعات جدید به دست می آید و هم محیط پویایی های خود را دارد و افراد و مولفه های درونی یک سیستم نیز خود تنظیم و تطبیقی عمل می کنند. لذا سیاست های مقاوم سازی یک سیستم نمی توانند پویا نباشند.
اندازه گیری تاب آوری نیز مشمول مشکلات متعارف شاخص سازی هاست. پوشش مناسب مفهومی ، سادگی و جامعیت، قابلیت مقایسه های بین المللی، تعاریف واحد در کشور های مختلف، شفافیت، در دسترس بودن اطلاعات، اوزان هر مولفه، و... (پیغامی و همکاران، ۱۳۹۴، ص۲۵۷)
با این نگاه در ادامه به بررسی تاریخچه مفهوم تاب آوری و سپس به معرفی مدل های آن پرداخته خواهد شد.

واژه «تاب­­آوری» در ابتدا در علوم فیزیکی به منظور توضیح رفتار یک فنر استفاده شد. در دهه­ های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ میلادی، واژه «تاب­آوری» توسط گروه­ های زیست بوم شناسی(۱۲) و روانشناسی(۱۳) برای توصیف پدیده­ های نسبتاً متفاوتی به کاربرده شد:

*ازنظر روانشناسی، «تاب­آوری» برای توصیف گروه­ هایی که رفتار خود را در قبال سختی­ ها و مشکلات عوض نمی ­کنند استفاده شد (برای مثال تعریف وِرنِر(۱۴) از تاب­آوری).
*در زیست بوم شناسی، این واژه برای توصیف اکوسیستم­ هایی که کم وبیش به کارکرد خود در حضور سختی­ ها و مشکلات ادامه دادند، اطلاق شد (به میزان قابل ملاحظه ای در تعاریف Holling).
جدول ۱- ۱. با نگاهی گسترده، سعی در تبیین این مفهوم در بستر تاریخی شکل گیری آن در علوم مختلف دارد.

جدول ۱- ۱: تعاریف تاب­آوری

حال که تاریخچه این مفهوم در علوم مختلف به همراه تعاریف آن بررسی گردید، با توجه به عنوان پژوهش حاضر و در ادامه، انواع مدل های مفهومی شاخص در حوزه تاب آوری اقتصادی ـ اجتماعی معرفی می گردد.