کتاب دنیا
دانشنامۀ جهان اسلام

دانشنامه جهان اسلام دایره المعارفی است درباره شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزه وسیعی از علوم و معارف را دربر می گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیره انبیا و اولیا و ائمه (علیهم السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام.
بخشی از مقالات دانشنامه جهان اسلام، به خصوص آنچه درباره اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تالیف شده است که هم مولفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامه ایران و اسلام و دایره المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایره المعارف اسلام بوده اند، دانشنامه جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست و جو در دایره المعارفهای مختلف، مقاله های محققانه تر و مناسب تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقاله معتبر به مقاله ای جامع تر با ساختاری مناسب تر پرداخته است.
مشخصات کتاب شناسی هر مقاله که برای تحقیقات بیشتر علاقه مندان اهمیت وافر دارد عموماً در پایان مقاله آمده، ولی نشانی مطالب نیز ذکر شده است.
از آنجا که به نظر می رسید بسیاری از هموطنان مایل به مطالعه تنها برخی از مقالاتِ هر مجلّد هستند و نه همه آنها، و نیز از آنجا که با پیشرفت سریع فنّاوری، نیاز به عرضه و ارائه مقالات دانشنامه جهان اسلام در فضاهای مجازی لازم و ضروری می نمود، مناسب دیده شد تا دست کم شماری از مقالات دانشنامه مزبور که خوانندگان بیشتری دارد از طریق سایت فیدیبو در دسترس علاقه مندان و خوانندگان گرامی قرار گیرد. امید که این کار در راستای آشنایی خوانندگان با دانشنامه جهان اسلام و نیز در افزایش میزان مطالعه ایرانیان و گسترش فرهنگ مراجعه به مقالات تخصّصی و دائرهالمعارفی در هر موضوع گام موثری باشد.

بنیاد دایره المعارف اسلامی

به جایگاه زندگی انسان در این جهان گفته می شود و در برابر آخرت قرار دارد.

واژه دنیا در فرهنگ اسلامی، افزون بر اینکه گویای مفاهیمی چون پهنه گیتی و روزگار است، بیشتر دلالتی دینی دارد که در قیاس با مفهوم اسلامی آخرت و زندگی پس از مرگ فهمیده می شود. چون مفهوم دینی دنیا اساساً معنایی تقابلی و قیاسی نسبت به آخرت دارد، معمولاً با ارزش گذاری رتبی و اخلاقی همراه است و مرتبه ای فروتر از آخرت دارد. دنیا در فرهنگ اسلامی، هم زیستگاه طبیعی انسان و عالم مادی است، هم زندگی زودگذر و فریبنده و هم میدان عمل کردن برای گرفتن جزا در آخرت. به این ترتیب، دنیا در فرهنگ اسلامی، مفهومی پیچیده است با درونمایه های مختلف که در هریک از علوم اسلامی، از منظری متفاوت به آن نگریسته اند: مثلاً گاهی با رویکردهای طبیعت شناسانه گفته اند دنیا عبارت است از همه آنچه در شب و روز می گذرد و آسمانها بر آن سایه انداخته و زمین آن را فرا گرفته است؛ گاهی با رویکردهای زاهدانه و صوفیانه، دنیا را مفهومی شخصی تعریف کرده اند که عبارت است از هرچه نفس شخص از آن لذت ببرد یا هر چه شخص را از خدا بازدارد؛ گاهی از منظر عرفانی، دنیا را مظهر اسم ظاهر خدا و روی دیگر آخرت دیده اند؛ و گاهی نیز با رویکردهای مذهبی و عملی دنیا را به معنای زندگی پیش از مرگ تعریف کرده اند.(۱) براساس مضامین قرآنی و حدیثی، به طور خاص، آموزه ای در میان مسلمانان شکل گرفت مبنی بر لزوم دل نبستن به دنیا و لذات آن برای نزدیک شدن به خدا که به طور کلی با عنوان «زهد» از آن یاد می شود. مفهوم زهد و بی رغبتی به دنیا بخش بزرگی از ادبیات اسلامی را به خود اختصاص داده و در گفتار و نوشتار صوفیانه بسیار پرورده شده است.
به نظر می رسد، مفهوم دینی دنیا، پیش از اسلام در ادیان دیگر نیز شناخته شده و پذیرفته شده بوده است. گویا در بسیاری از فرهنگها و ادیان پیش از اسلام، مفهوم دو جهان مادی و روحانی مفهومی متداول بود و جهان مادی را جهان زیست انسان و نزدیک تر به ادراک او می دانستند. در بسیاری از ادیان، هم عالمی عُلوی برای خدا و فرشتگان فرض شده است، هم زندگی پس از مرگ و محلی غیر از این جهان برای جزا دادن به کردار انسان.(۲) به همین قیاس، مردم عرب که نخستین مخاطبان قرآن بودند، نیز در زمان دعوت پیامبر به اسلام، تصوری کمابیش شبیه به معنای اسلامی آن از مفهوم دنیا داشتند، یعنی محل و دوره زندگی پیش از مرگ. در برخی شعرهای منتسب به دوره جاهلیت این تصور از دنیا نمودار است و در آنها مضامینی حاکی از فانی بودن دنیا و وجود روز حساب و دادرسی دیده می شود. گویا معدودی از مردم آن دوره به حساب و جزا اعتقاد داشتند.(۳) براساس گزارشهای قرآن و برخی مستندات تاریخی، به نظر می رسد بسیاری از مردم عرب به آخرت و حشر و حساب باور نداشتند و زندگی را منحصر به این جهان می دانستند؛ حتی گفتار پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم درباره حیات بعد از مرگ برای آنان پذیرفتنی نبود.(۴) به گزارش ابن سعد،(۵) حضرت محمد در نخستین سالهای دعوت همگانی اش، پس از آنکه از مردم بر راستگویی خود اقرار گرفت، آنان را از عذاب آخرت بیم داد و از وجود بهشت و دوزخ خبر داد، که با انکار مخاطبان روبه رو شد.(۶) در این صورت واژه دنیا برای مردم عرب تقریباً خالی از معنای دینی و ارزش گذاریهای اخلاقی بود و حتی عبادت بتها، صرفاً برای مصالح دنیوی و دفع شرور و بیماریها و چشم زخم حسودان و مواردی از این دست بود، نه اعتقاد به حیاتی دیگر برای حسابرسی و پاداش و جزا.(۷) اگر چنین باشد، به کاربردن صیغه تفضیلی دنیا به معنای «نزدیک تر»،(۸) که دربردارنده مضمونی مقایسه ای و نسبی است، شاید فقط از آن رو بوده که مردم عرب، این جهان را از جهان الوهی یا افلاک، به خود نزدیک تر می دانستند. در این زمینه تاکنون پژوهشی انجام نشده است، اما بیان قرآن و گزارشهای تاریخی ـ حدیثی نشان می دهند که با ظهور اسلام و تحت تعالیم قرآن، معنای دنیا دستخوش تغییر شد و براساس عقیده معاد، چهره ای دیگر به خود گرفت.
واژه دنیا از ریشه د ن و به معنای نزدیک بودن است و از لحاظ دستوری، مونث و صفت تفضیلی بر وزن فُعلی است که حرف علّه «واو» در این وزن به «یا» تبدیل شده است.(۹) برخی از لغویان میان اصل د ن و و د ن ء تفاوت نهاده، اولی را به معنای نزدیک و دومی را به معنای پست و حقیر آورده اند.(۱۰) برخی نیز این دو را یک ریشه دانسته و معنای پست و حقیر را برگرفته از مفهوم نزدیک گرفته اند.(۱۱) در قرآن، واژه دنیا بیشتر در برابر آخرت به کار رفته است،(۱۲) ازاین رو، در اغلب تفاسیر و بسیاری از احادیث و همچنین در متون عرفانی و اخلاقی، واژه دنیا با مفهوم پستی و اسفل السافلین قرین بوده است، گرچه گاه باتوجه به آیات قرآنی، معنای نزدیک تر را هم برای آن ذکر کرده اند.(۱۳)

مجموعه بزرگی از آیه های قرآن، تصویری پیچیده و با دلالتهای معنایی گوناگون از دنیا ترسیم می کنند. این مفهوم را هم از منظری زبان شناسانه، هم از منظری معناشناسانه می توان بررسی کرد و تصویری نسبتاً منسجم از آن به دست آورد. در بررسی مفهوم دنیا این نکته درخور توجه است که این مفهوم در ادبیات اسلامی در دو ساحت به کار می رود: ساحت جهان شناختی که در آن مراد از دنیا مفاهیمی چون طبیعت و کیهان و عرصه گیتی یا جهان مادی است؛ ساحت انسانی که در آن دنیا به معنای جهان زندگی انسان است. در ساحت دوم، دنیا تقریباً به امری شخصی تبدیل می شود و به معنای زندگی هر شخص از لحظه تولد تا مرگ اوست. در این مقاله بیشتر به کاربردهای دنیا در ساحت دوم و دلالتهای اخلاقی آن پرداخته ایم.
بخشی از معنای دنیا را در قرآن از دیدگاهی زبان شناسانه و باتوجه به واژگان و تعابیر مختلفی که برای این مفهوم به کار رفته است باید دریافت: واژگانی مانند دنیا، ادنی، عاجله، اُولی، ارض، عَرَض، متاع و ساختار دستوری آنها. واژه دنیا ۱۱۵ بار در قرآن به کار رفته که جز یک مورد(۱۴)، همه موارد دالّ بر مفهوم «این جهان» است.(۱۵) واژه دنیا در همه موارد همراه با حرف تعریف آمده، و در ۶۸ مورد صفت برای حیوه و در سه مورد صفت برای سماء است. تعبیر وصفی «الحیاه الدنیا» در بیشتر موارد در قرآن دلالت بر ارزشی منفی دارد، اما میان کاربردهای اسمی و وصفی دنیا در قرآن، نمی توان تمایز معنایی دقیقی قائل شد. در بسیاری از مواردی که در قرآن دنیا با آخرت آمده است، رابطه آنها تقابل و تضاد نیست، بلکه دو مفهوم در کنار یکدیگرند که دو مرحله زندگی را بیان می کنند.(۱۶) از بسیاری از هم نشینیهای دنیا و آخرت در قرآن، نسبت تقدم و تاخر را می توان استنباط کرد.(۱۷)
علاوه بر معنای لغوی دنیا که گویای مرحله نزدیک تر یا نخست زندگی است، همراهی صفت اشاره «هذه» با دنیا(۱۸) در مقابلِ صفت اشاره «تلک» برای تعبیر «الدارالآخره»(۱۹) نیز نسبت تقدم و تاخر را تایید می کند. این نسبت را با توجه به برخی حروف و تعبیراتی که درباره دنیا و آخرت به کار رفته است هم می توان دریافت، مانند حروف ثُمَّ، سَوف و تعابیر ءاتیه و مِن قَبلُ که همگی دلالتی زمانی دارند.(۲۰) همچنین، واژه «اُولی» به معنای «نخست» که در چهار آیه در کنار آخرت آمده،(۲۱) گویای نوعی تقدم است که معمولاً آن را تقدم زمانی و مترادف با دنیا دانسته اند.(۲۲) در کنار اینها می توان کاربرد ریشه ب د ا (به معنای آغازکردن) در مقابل ریشه های ع و د و ر ج ع را نیز درنظر داشت که مفسران آن را به معنای تقدم زمانی دنیا بر آخرت تفسیر کرده اند.(۲۳) بنابراین می توان گفت مفهوم دنیا در قرآن، در مواردی دلالت زمانی دارد و بیانگر یک دوره زمانی مقدّم بر آخرت است.