کتاب دین
دانشنامۀ جهان اسلام

دانشنامه جهان اسلام دایره المعارفی است درباره شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزه وسیعی از علوم و معارف را دربر می گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیره انبیا و اولیا و ائمه (علیهم السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام.
بخشی از مقالات دانشنامه جهان اسلام، به خصوص آنچه درباره اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تالیف شده است که هم مولفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامه ایران و اسلام و دایره المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایره المعارف اسلام بوده اند، دانشنامه جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست و جو در دایره المعارفهای مختلف، مقاله های محققانه تر و مناسب تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقاله معتبر به مقاله ای جامع تر با ساختاری مناسب تر پرداخته است.
مشخصات کتاب شناسی هر مقاله که برای تحقیقات بیشتر علاقه مندان اهمیت وافر دارد عموماً در پایان مقاله آمده، ولی نشانی مطالب نیز ذکر شده است.
از آنجا که به نظر می رسید بسیاری از هموطنان مایل به مطالعه تنها برخی از مقالاتِ هر مجلّد هستند و نه همه آنها، و نیز از آنجا که با پیشرفت سریع فنّاوری، نیاز به عرضه و ارائه مقالات دانشنامه جهان اسلام در فضاهای مجازی لازم و ضروری می نمود، مناسب دیده شد تا دست کم شماری از مقالات دانشنامه مزبور که خوانندگان بیشتری دارد از طریق سایت فیدیبو در دسترس علاقه مندان و خوانندگان گرامی قرار گیرد. امید که این کار در راستای آشنایی خوانندگان با دانشنامه جهان اسلام و نیز در افزایش میزان مطالعه ایرانیان و گسترش فرهنگ مراجعه به مقالات تخصّصی و دائرهالمعارفی در هر موضوع گام موثری باشد.

بنیاد دایره المعارف اسلامی

واژه ای قرآنی به معنی انقیاد و طاعت خداوند که در قرآن به معنای اطاعت غیرخدا نیز به کار رفته است و در اصطلاح منظومه ای شامل عقاید معرفتی و قواعد رفتاری در باب روابط انسان با ماورای اوست.
در مقاله حاضر، ضمن توضیح واژه شناسانه و اصطلاح شناسانه دین در سنّت اسلامی، گزارشی از کاربردهای این واژه در قرآن، حدیث و کتب تفسیری و کلامی می آید و در ادامه به کلیاتی درباره دین پژوهی و مباحث جاری دین شناسانه در جهان اسلام اشاره ای کوتاه می شود.

واژه «دین»، از ریشه دانَ یدین اشتقاق یافته و لغت شناسان برای آن معانی متعددی ذکر کرده اند که مهم ترین آنها عبارت اند از: حساب، جزا و کیفر، شان و عادت، طاعت و انقیاد. این واژه همچنین به معنای اسلام، توحید، سلطان، مِلک، حکم، تدبیر، سیره، حال، ورع، قهر و تذلل به کار رفته است.(۱) ابن فارِس(۲) معنی اصلی دین را انقیاد و طاعت می داند و همه معانی دیگرش را بدان بازمی گرداند. لغت شناسان همچنین تصریح کرده اند که دین به معنی جزا جمع بسته نمی شود، چون مصدر است و «ادیان» جمع دین به معنی طاعت و کیش و آیین است.(۳)
به نظر دَرّاز(۴) معانی متعدد واژه «دین» را نهایتاً به سه معنی ملازم باهم، که در واقع سه فعل اند، می توان ارجاع داد. واژه دین گاه برگرفته از فعل متعدی است (دانَه یدینه)، گاه برگرفته از فعل لازم که با حرف «ل» (دانَله) یا با حرف «ب» (دانَ به) متعدی می شود. در استعمال اول (دانَه دیناً)، این واژه حول معنی مُلک و تصرف می گردد که از شئون شاهان در سیاست، تدبیر، حکم، قهر، محاسبه و مجازات است. در استعمال دوم (دانَ له)، دین به معنی خضوع و بندگی است که معانی طاعت، عبادت و ورع را نیز دربردارد. آشکار است که این معنی دوم در پی معنی اول است، به این شکل که فرد بالاسری کسی را به طاعت ملزم می دارد و او خضوع می کند و فرمان می برد (دانَه فدانَ له). استعمال سوم (دانَ بالشیء)، یعنی به چیزی اعتقاد پیدا کرد یا خو گرفت و بدان متخلّق شد. بدین معنی، دین مذهب و طریقی است که انسان به طور نظری یا عملی از آن تبعیت می کند، که به شکل نظری اش عقیده و رایی است که بدان التزام دارد و به شکل عملی اش عادت و سیره ای است که پی می گیرد. این استعمال سوم هم درواقع تابع دو استعمال دیگر است، زیرا عادت یا عقیده نیز از جانب فرد بالاسری به افراد زیردست می رسد و از آنها خواسته می شود که بدان ملتزم شوند. بنابراین، می توان گفت که اساساً این مادّه حول معنی لزوم انقیاد می گردد، که در استعمال اول الزام انقیاد است، در استعمال دوم التزام انقیاد و در استعمال سوم مبدائی که انقیادِ به آن الزام دارد.(۵) از اینجا تفاوت بین «دَین» و «دین» هم آشکار می شود: اولی الزام مالی است و دومی در واقع الزام معنوی. درّاز نتیجه می گیرد که واژه دین با همه معانی مذکور آن واژه ای اصیل است و نه، چنان که به خصوص بعضی از مستشرقان گفته اند، واژه ای دخیل و برگرفته از ریشه عبری یا فارسی.
لفظ دین پیش از اسلام نیز در شعر عرب جاهلی رواج داشته و به خصوص در دو معنی کیش و آیین و داوری و حساب کاربردهایی از آن ذکر شده است.(۶) بعضی از لغت شناسان تصدیق کرده اند که این واژه ریشه فعلی در زبان عربی ندارد؛(۷) ازاین رو، آرتور جفری(۸) معتقد است که ما با دو واژه از دو ریشه مختلف سروکار داریم: یکی به معنی کیش و آیین، که از ریشه ایرانی در زبان پهلوی گرفته شده و آن خود از واژه اوستایی آمده و از آنجاست واژه «دین» در فارسی جدید که در آن معنی هدایت نهفته است. همچنین این واژه به معنی ایمان و نیز به مفهوم نظامی دینی به زبان ارمنی راه یافته است.(۹) واژه دیگر، به معنی داوری و حکم، برگرفته از آرامی است و معادلهایی در نوشته های ربیّها و زبان سریانی و مندایی به همین معنی دارد، که در حقیقت همه آنها به معنی داوری در روز قیامت است. به نظر جفری، واژه دین در این معنای دومش وارد زبان عربستان جنوبی و زبان حبشی شده و از همان منبع به زبانهای ایرانی درآمده و به همین نحو وارد زبان عربی هم شده است. وی می افزاید، اگرچه واژه دین به معنی حکم و داوری، به صورتی که در قرآن به کار رفته، کاملا با کاربردش در نوشته های یهودی تطبیق می کند، اما حقیقت این است که در زبان سریانی نیز هر دو معنای دین یافت می شود و این احتمال بیشتر تقویت می شود که واژه عربی از منبعی مسیحی گرفته شده باشد. به نظر جفری واژه «دَین» نیز درواقع زاده گسترشهای بعدی در داخل زبان عربی است.(۱۰)
ایزوتسو(۱۱)، در عین اینکه ریشه خارجی داشتن واژه دین را ناممکن نمی داند، اظهار کرده که اکتفا به این قول ساده سازی مسئله است و کاملا ممکن است که این واژه در واقع ترکیبی از چند کلمه برگرفته از ریشه های متعدد باشد که با گذشت زمان به شکل یکسان درآمده اند؛ به نظر وی، به هر حال به لحاظ زبان شناختی کاملاً ناممکن است که بتوان همه معانی واژه دین را به یک معنای اصلی پیوسته به ریشه «د ی ن» بازگرداند. وی می گوید هر سه معنی اصلی رسم و عادت، جزا و کیفر و اطاعت و فرمان برداری را در اشعار جاهلی می توان یافت. وی این معنی سوم را از اضداد می داند که هم به معنی مطیع کردن است و هم به معنی مطیع شدن و بسیار محتمل است که همین معنی منشا معنی مهم کیش و آیین باشد. اگر چنین باشد دیگر ضرورتی ندارد که این معنی واژه دین را برگرفته از ریشه فارسی بدانیم. بنابراین، تشابه شکلی آن با معادل فارسی اش کاملا اتفاقی است. این استنباط را آیاتی از قرآن که در آنها مراد از واژه دین در کنار واژه «عَبَدَ» (فرمان بردن از خدا) فهمیده می شود، تایید می کنند.(۱۲)
اسمیت(۱۳) معتقد است واژه «دین» را به طور کلی به دو معنای متفاوت و در عین حال به هم مرتبط می توان در نظر گرفت: یکی به معنای دین شخصی، که با معنی «ورع» مرتبط است و جمع بسته نمی شود و در آن هیچ گونه معنای امری نظام مند یا متعلق به اجتماع نیست، و دیگری به معنای نظام دینی خاصی که به طور آرمانی و عینی به دین یک فرد و افراد دیگر اطلاق و صفات صحیح و غلط بر آن بار می شود و جمع آن «ادیان» است.