کتاب دیه
دانشنامۀ جهان اسلام

دانشنامه جهان اسلام دایره المعارفی است درباره شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزه وسیعی از علوم و معارف را دربر می گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیره انبیا و اولیا و ائمه (علیهم السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام.
بخشی از مقالات دانشنامه جهان اسلام، به خصوص آنچه درباره اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تالیف شده است که هم مولفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامه ایران و اسلام و دایره المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایره المعارف اسلام بوده اند، دانشنامه جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست و جو در دایره المعارفهای مختلف، مقاله های محققانه تر و مناسب تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقاله معتبر به مقاله ای جامع تر با ساختاری مناسب تر پرداخته است.
مشخصات کتاب شناسی هر مقاله که برای تحقیقات بیشتر علاقه مندان اهمیت وافر دارد عموماً در پایان مقاله آمده، ولی نشانی مطالب نیز ذکر شده است.
از آنجا که به نظر می رسید بسیاری از هموطنان مایل به مطالعه تنها برخی از مقالاتِ هر مجلّد هستند و نه همه آنها، و نیز از آنجا که با پیشرفت سریع فنّاوری، نیاز به عرضه و ارائه مقالات دانشنامه جهان اسلام در فضاهای مجازی لازم و ضروری می نمود، مناسب دیده شد تا دست کم شماری از مقالات دانشنامه مزبور که خوانندگان بیشتری دارد از طریق سایت فیدیبو در دسترس علاقه مندان و خوانندگان گرامی قرار گیرد. امید که این کار در راستای آشنایی خوانندگان با دانشنامه جهان اسلام و نیز در افزایش میزان مطالعه ایرانیان و گسترش فرهنگ مراجعه به مقالات تخصّصی و دائرهالمعارفی در هر موضوع گام موثری باشد.

بنیاد دایره المعارف اسلامی

اصطلاحی در فقه و حقوق، به معنای غرامت یا مجازات مالیِ معین برای تاوان جنایت بر نَفْس یا عضو. واژه عربی دِیه (جمع آن: دِیات)، مصدر از ریشه «و د ی»، به معنای حق مقتول است.(۱) این اصطلاح در متون دینی و منابع فقهی و حقوقی، به معنای مالی معین است که در موارد قتل، جَرْح، نقص عضو و هر آسیب بدنی، مرتکب به سبب جنایت خود باید به زیانْدیده یا اولیای وی بپردازد.(۲) به تعبیر مادّه ۱۷ قانون مجازات اسلامی ایران (مصوّب ۱/ ۲/ ۱۳۹۲)، «دیه اعم از مقدّر و غیرمقدّر، مالی است که در شرع مقدّس برای ایراد جنایت غیرعمدی بر نفس، اعضا و منافع یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، به موجب قانون مقرر می شود». در فقه و قانون مجازات اسلامی ایران، به کارهای مستوجب دیه جنایت، به مرتکبِ آن کارها جانی (آسیب زننده) و به فردی که جنایت بر او واقع شده مَجنیّ ٌعلیه (آسیب دیده) گفته می شود. در فارسی، واژه خون بها معادل دیه قتل به کار رفته است.(۳)
با توجه به ارتباط معنایی میان دیه و اصطلاحاتی چون اَرْش، حکومت، عَقْل، غُرَّه و غِیر، و تفاوت دایره شمول و کاربرد آنها در مذاهب گوناگون، دیه و واژگان مرتبط با آن، در هریک از مذاهب، تعریفی خاص دارند. به تصریح بسیاری از فقیهان امامی، حقّ مالیِ دیه هم شامل جنایت بر نفس (قتل) و هم جنایت بر اعضای بدن (ما دونَ النفس) می گردد، خواه شارع مقدار آن را تعیین کرده باشد (دیه مقدّر) یا نکرده باشد (دیه غیرمقدّر)؛ ولی در عمل، بیشتر فقها واژه دیه را صرفاً در خصوص دیه مقدّر به کار می برند و موارد دیه غیرمقدّر را که شارع تعیین میزان آن را به رای حاکم واگذارده است، مصداق حکومت یا اَرْش می شمرند.(۴) بر این پایه، در مواد ۴۴۸ و ۴۴۹ قانون مجازات اسلامی ایران نیز دیه مقدّر، دیه و دیه غیرمقدّر ارش خوانده شده است. برخی حنفیان به حقّ مالی در برابر قتل نفس، دیه و در برابر جنایت بر عضو، ارش گفته اند،(۵) ولی این تمایزِ اصطلاحی میان دیه قتل و غیرقتل در سایر مذاهب اهل سنّت وجود ندارد.(۶)
از جمله اصطلاحات پرکاربرد به معنای دیه در زبان فقیهان امامی و اهل سنّت، واژه عَقْل است. به ویژه مالک بن انس(۷) دیه را بیشتر برای دیه نفس، و عقل را برای سایر موارد به کار برده است.(۸) معنای واژه عقل پابندزدن به شتر و نیز بازداشتن است. به دیه ازآن رو عقل گفته می شده است که پس از ارتکاب قتل، بستگان قاتل دست و زانوی شترانی را در سرای اولیای مقتول می بستند، یا چون با دادن شتر، زبان اولیای مقتول را می بستند و مانع از خونخواهی آنها می شدند. پرداخت کنندگان دیه قتلِ خطایی را نیز ازهمین رو عاقله می نامند.(۹)
در متون حدیثی، در برخی موارد که حق مقتول از قصاص به پرداخت مال تغییر یافته، به جای واژه دیه، واژه غِیر به کار رفته است.(۱۰) در شماری از احادیث و منابع فقهی امامیان و اهل سنّت، به دیه جنینی که به سبب جنایتِ واردشده بر مادرش بمیرد یا جسمش دچار آسیب شود، با واژه غُرَّه (برده مرد یا زن) اشاره شده است.(۱۱) گفتنی است، برخی به مالی که در صورت بخشودن اولیای دم در قتل عمد به آنان پرداخت می شود و مقدار آن لزوماً برابر با دیه نیست، بلکه با مصالحه طرفین معین می شود، ادا گفته اند.(۱۲)