کتاب مبانی زبان شناسی در جهان اسلام غلامرضا دین محمدی نشر دانشگاه امام صادق (ع)

در تدوین کتاب حاضر، نگارنده با توجه به مباحث اصلی مطرح در آثار مبانی زبان‌شناسی یعنی صوت‌شناسی، صرف، نحو و معنی‌شناسی به بحث دربارۀ این موضوعات در فصل‌های جداگانه ‌پرداخته‌است. اما پیش از آن، ابتدا در فصل اول جایگاه زبان‌شناسی را در میان علوم اسلامی دیگر مشخص و به خاستگاه آن در جهان اسلام که از دل قرآن نشأت یافته‌است، اشاره می‌کند. در این فصل ضمن بررسی مکتب‌های مختلف زبان‌شناسی در جهان اسلام (مکتب بصره و کوفه) و مقایسۀ دیدگاه‌های زبانی آنها، به چگونگی پدید آمدن مکتب بغداد اشاره شده‌است. در فصل دوم، نگارنده سعی کرده‌است روش پژوهش در علوم اسلامی را با توجه به منطق اسلامی و اصول فقه روشن سازد تا در پرتو آن دیدگاه‌های دانشمندان اسلامی قابل درک گردد. در این فصل همچنین میان دستور سنتی غرب که بسیار مورد انتقاد زبان‌شناسان قرار گرفته و دستور سنتی اسلامی، مقایسه‌ای صورت گرفته‌ و نشان داده شده‌است که زبان‌شناسی اسلامی تا چه اندازه از دستور سنتی غرب فاصله دارد و به زبانشناسی امروزی نزدیک‌تر است. این موضوعی است که متأسفانه نویسندگان «سنت زبان‌شناسی عربی» چندان بدان نپرداخته و درک زبانشناسی اسلامی را با دشواری همراه ساخته‌اند. از فصل سوم به بعد، مباحث چهارگانۀ صوت‌شناسی، صرف، نحو، و معنی‌شناسی مطرح شده‌اند. بدین ترتیب که: فصل سوم کتاب به دیدگاه دانشمندان اسلامی دربارۀ صوت‌شناسی اختصاص دارد که در آن به دو دیدگاه متفاوت و مستقل، یکی از آنِ سیبویه و دیگری از آنِ شیخ الرئیس، اشاره و تأثیر دیدگاه‌های آنان در آثار نویسندگان بعدی بررسی شده‌است. همچنین در این فصل، به علم تجوید که قاریان وحافظان قرآن آن را سینه به سینه نقل کرده و به شاگردان خود آموخته‌اند، توجه شده‌است. زیرا بسیاری از مباحث صوت‌شناختی به‌ویژه در زمینۀ فرآیندهای صوتی در این علم بررسی شده‌اند و ضروری می‌نمود که دیدگاه آنان نیز در سایۀ دیدگاه قدما بررسی شود. فصل چهارم کتاب به موضوع صرف اختصاص دارد که در آن به‌طور مفصل به آرا و دیدگاه‌های دانشمندان اسلامی چون سیبویه، ابن‌جنی، ابن‌یعیش، و ابن‌عصفور در این باره پرداخته شده‌است. فصل پنجم کتاب، به نحو اختصاص دارد. در این فصل به دو دیدگاه متفاوت و مستقل که یکی از آنِ سیبویه و اصحابِ بلاغت مانند جرجانی، زمخشری، سکّاکی و قزوینی است و دیگری از آنِ اصحابِ نحو پس از سیبویه در قرن‌های چهارم تا هفتم مانند ابن‌جنی، زمخشری، استرآبادی و... است اشاره شده‌است. دیدگاه سیبویه و اصحاب بلاغت به دیدگاه نقش‌گرایان و دیدگاه دوم به دیدگاه ساخت‌گرایان در زبان‌شناسی نوین نزدیک است. سرانجام، فصل ششم کتاب به معنی‌شناسی یا علم دلالت اختصاص دارد که در آن از راه علوم اسلامی مانند منطق اسلامی و اصول فقه، دیدگاه‌های معنی‌شناختی دانشمندان اسلامی پی‌ گرفته شده و به‌یاری کتاب‌های بلاغت، نظریۀ معنی‌شناسی اسلامی باز نموده شده‌است. در این فصل به‌ویژه به روی‌کرد اصولیون که دیدگاه‌های بسیار عمیق‌تری نسبت به منطقیون در زمینۀ استلزامات معنایی دارند، توجه شده‌است.