کتاب ادیان ابتدایی و خاموش عبدالرحیم سلیمانی اردستانی نشر کتاب طه

بی‌شک، دین در زندگی فردی انسان‌ها و جامعه جایگاه ویژه‌ای دارد. از‌این‌رو، دانشمندان با گرایش‌های گوناگون آن را بررسی کرده‌اند. باید گفت تعریف، سرآغاز منشأ و گونه‌های مختلف دین، دسته‌بندی آن‌ها و بسیاری از بحث‌های دیگر در این باره، ذهن عالمان پر‌شماری را در رشته‌های گوناگون علمی به خود مشغول کرده‌است. دین چیست؟ یکی از رشته‌های علمی با عنوان فلسفه دین پاسخگوی این پرسش است. با وجود این، دانشمندان در رشته‌های دیگر علمی همچون جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، مردم‌شناسی و... دین را متناسب با مبانی و مفاهیم رشته‌ خود تعریف کرده‌اند. بنابراین، تعریف آنان از دین بیشتر تعریفی تحویل‌گرایانه است؛ آن چنان‌که آنان در تعریف خود، دین را فقط به یک جنبه یا وجه تحویل برده‌اند. برای نمونه، جامعه‌شناسان دین را از دیدگاه جامعه‌شناختی تعریف کرده، آن را پدیده‌ای اجتماعی شمرده‌اند. از‌سوی‌دیگر، «فیلسوفان دین» نیز تعریفی جامع و مانع از این پدیده بیان نکرده‌اند و حتی بر تعریف‌های موجود نقص‌هایی وارد کرده‌اند، اما نکته مهم در مقدمه بحث ادیان دانستن گستره فراگیر این واژه است. البته، گفتنی است، دراین‌باره‌، اختلاف زیادی میان دین‌پژوهان و دانشوران رشته تاریخ ادیان وجود ندارد؛ هر چند شاید آنها نتوانند تعریف دقیقی از دین ارائه دهند، اما در شمارش ادیان اختلاف چندانی با یکدیگر ندارند. بنابراین، بحث مهم‌تر در تاریخ ادیان، تقسیم آنها است. دانشمندان رشته تاریخ ادیان با معیارهای گوناگونی ادیان را تقسیم کرده‌اند که بسیاری از آنها محتوایی است؛ از جمله: ادیان «عرفانی» و «غیرعرفانی» یا «شریعتی» و «غیرشریعتی» درحالی‌که کلی‌ترین و مهم‌ترین تقسیم، ادیان «ابتدایی» و «پیشرفته» است. به این ترتیب که با توجه به تمدنی که در‌آن زمان وجود داشته‌اند، به ادیان ابتدایی و پیشرفته تقسیم می‌شوند. ادیان پیشرفته، که در جهان از پیروان زیادی برخوردارند، «ادیان زنده» به‌شمار می‌روند؛ اما آن دسته از ادیانی که در جهان امروز دیگر پیروی ندارند، «ادیان قدیم» یا «خاموش» نامیده می‌شود. مورّخان یازده دین را از ادیان زنده به‌شمار می‌آورند، که عبارت‌انداز: «یهودیت»، «مسیحیت»، «اسلام»، «هندوئیسم»، «بودیسم»، «جین»، «سیک»، «زرتشت»، «لائوتسه»، «کنفوسیوس» و «شینتو». این یازده دین پیروان زیادی دارند و وجود آنها در جامعه امروزین بشری انکارناپذیر است. در برابر این ادیان زنده دو دسته از ادیان قرار دارد: یکی ادیان ابتدایی و دیگری ادیان قدیم یا خاموش. موضوع این نوشتار بررسی اجمالی ادیان ابتدایی و ادیان خاموش یا قدیم (ادیانی غیر از ادیان زنده یازده‌گانه) است.