کتاب گفتارهایی در حقوق رسانه
جلد دوم

مقدمه

بحث و گفت وگوی حقوقی پیرامون رسانه ها عمر زیادی ندارد، اما رشدی بسیار سریع و فراگیر داشته است. رسانه، به معنای جدید و مرسوم آن، به عضو جدایی ناپذیر خانواده بشری تبدیل شده و تاثیرهای باور نکردنی بر آن گذاشته؛ هر روز نفوذش بیشتر از روز پیش شده و تا اندرون خانه های شهروندان راه یافته است و با پیدایش اینترنت، جهانی دیگر خلق و تجربه شد که به «دنیای مجازی» شهرت یافت. این دنیای جدید مجازی، نه تنها به موازات «دنیای حقیقی» گسترش یافته است؛ بلکه این «مجاز»، «حقیقت» را هم تحت تاثیر خود قرار داده و هر لحظه میزان دخالت و تاثیر خود را بر آن افزایش می دهد؛ تا جایی که هم حقوق عمومی و هم حقوق خصوصی ناچار به پذیرش تحمیلی قواعد دنیای مجازی شده اند.
رسانه ها امروز در روابط میان شهروندان حاکمند و در روابط آنان با یکدیگر به عنصری موثر و تعیین کننده تبدیل شده اند؛ رسانه توانسته شیوه حکمرانی و فرمانروایی و سیره فردی و زندگی خصوصی مردم را تغییر دهد. در نتیجه این تغییرها سیاست و فرهنگ نیز به تحولاتی ناخواسته دچار شده است. این همه تغییر یکباره، آگاهانه یا ناآگاهانه، چالش ها و مشکلاتی را به وجود می آورد که «حقوق» نمی تواند در برابر آن ها ساکت بماند. حقوق که بیشتر در چهره «قانون» خود را نشان می دهد، باید هم زمان با زندگی فردی و اجتماعی تحول یابد و حتی پیشاپیش چالش های آینده را پیش بینی کند و راه حل های خود را نیز پیشنهاد دهد و چنین است که «حقوق» با «رسانه» پیوند خورده و «حقوق رسانه» متولد شده است.
به دلیل تاثیر روزافزون وسایل ارتباط جمعی در زندگی روزانه ما و وابسته بودن همگان به آن مباحث حقوقی رسانه ها جذابیت خاصی دارد. البته لازم به توضیح است که میان رشته ای بودن این موضوع و ارتباط آن با دانش های دیگر نظیر جامعه شناسی، روان شناسی و سیاست نیز بر جذابیت آن افزوده است. البته، نباید تحول و دگرگونی روزانه فناوری را هم نادیده گرفت.
برای مثال، ماهواره یا اینترنت را در نظر بگیرید که چگونه پرسش های حقوقی بی شماری را در زندگی اجتماعی ما پدید آورده است؛ پرسش هایی که هر روز بر شمار آن ها افزوده می شود و نمی توان برای آن ها پاسخی در نظر گرفت. این چنین است که قلمرو مباحث حقوق رسانه ها در جهان امروز به سرعت گسترده و گسترده تر می شود.
به این ترتیب، تمام شواهد و قرائن حاکی از آن است که رسانه های جدید عاملی تعیین کننده در عرصه های گوناگون زندگی بشر هستند و این نقش روز به روز پررنگ تر خواهد شد. براساس نتیجه یک پروژه بزرگ تحقیقاتی، اگر هزاره دوم را به عنوان دورانی می شناسیم که بشر در آن برای نخستین بار به فضای سیاره ای خود پی برد، سده نخست هزاره سوم را می توان قرنی دانست که در آن انسان به ارتباط کامل در زمان حقیقی دست خواهد یافت و ما شاهد آن چیزی خواهیم بود که آن را «مرگ فاصله» خوانده اند.
نیم نگاهی به شمار فراوان کتاب ها، مقاله ها و گفت وگوهای علمی که در این زمینه منتشر شده و می شود، نشان می دهد که این مباحث، یکی از رتبه های نخست دغدغه مردم و نخبگان را به خود اختصاص داده اند. البته این شور و تحرک در کشور ما کمتر مشاهده می شود؛ در حالی که ایرانی ها، اگر نگوییم با سرعت و علاقه ای بیشتر از مردمان هم گروه خود، دست کم همگام با آنان با رسانه های جدید انس گرفته و ارتباط برقرار کرده اند. شمار کاربران اینترنتی در ایران و حجم گشت و گذاری که ایرانی ها در دنیای مجازی دارند، شاهدی بر این مدعا است و البته به همان اندازه هم حاکی از چالش ها و مشکلات پیدا و ناپیدایی که از این واقعیت سرچشمه گرفته است.
به همین دلیل، «حقوق رسانه» باید رواج بیشتری بیابد و به گفتمان رایج در فضای کشور تبدیل شود. نگارنده از اوایل دهه هفتاد که به تحقیق و تدریس در این حوزه همت گماشته است، به هر مناسبتی درباره این ضرورت سخن گفته و بر آن تاکید کرده و به لطف خدا آثار پربرکت آن را هم مشاهده کرده است.
انتشار ضمیمه هفتگی حقوق همشهری از ابتدای سال ۱۳۸۸، فرصت دیگری بود تا بر این نکته بیشتر تاکید کنم و تلاش را بر این موضوع معطوف کنم هیچ شماره ای از آن بدون پرداختن به این حوزه نباشد و خدا را سپاس که این آرزو محقق شد. اینک گزیده مقاله ها، گزارش ها و تحلیل هایی که طی دو سال گذشته پیرامون «حقوق رسانه» منتشر شد با تهذیب مختصر و دسته بندی مناسب، در مجموعه ای واحد منتشر می شود تا هم ماندگارتر شود و هم دسترسی به آن برای مشتاقان آسان تر شود.
یک جلد از این مجموعه اختصاص به مقالات اینجانب داشته وهمگی آن ها نوشته های صاحب این قلم بود که تحت عنوان«گفتارهایی درحقوق رسانه» منتشر شد. در این جلد نیز خواننده مقالاتی خواهید بود که باراهنمایی و نظارت اینجانب و توسط دانشجویان عزیزم در دانشگاه ها و مقاطع مختلف تحصیلی نگاشته شده است.این مقالات متناسب با فضاو ادبیات رسانه ای نوشته شده و من نیز تلاش کرده ام تا کمترین دخالت محتوایی را داشته باشم.
امیدوارم این گام کوتاه، برای اهداف بلندی که در نظر داشته ایم، موثر واقع شود و به بهبود زندگی مردم سرافراز ایران و احقاق حقوقشان کمک کند. ان شاءالله.

دکتر محسن اسماعیلی
دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران