کتاب اطلس فرهنگی
چیستی، فرایند تدوین و کاربردهای آن،

فصل اول: کلیات و چیستی اطلس فرهنگی

مقدمه

توجه به بعد مکانی و سرزمینی فرهنگ از زمینه های اصلی برای حل مسایل فرهنگی به شمار می رود و جغرافیای فرهنگی در کنار سایر رشته های علمی، به مسئله فرهنگ در ارتباط با مکان و فضا می پردازد و درصدد حل این گونه مسائل است. از مهمترین دستاوردهای این دانش میان­رشته­ای اطلس فرهنگی است که شامل مجموعه­ای از آماره­ها و اطلاعات فرهنگی می­شود که به­صورت تصویری و در قالب نقشه­ها، جداول و نمودارها نمایان می شود.
اطلاعات و تصمیم گیری، در واقع، دو روی یک سکه اند، زیرا بدون اطلاعات امکان هیچگونه تصمیم گیری نیست، و بالعکس بی اطلاعی به بی تصمیمی می انجامد. نوع تصمیم گیری است که تعیین می کند چه چیز اطلاعات است و چه چیز اطلاعات نیست. هر چه تصمیم پیچیده تر و حیاتی تر باشد، برای تحقق آن نیاز به اطلاعات گسترده تر و دقیق تر است. اطلاعات لازم برای برنامه ریزی فرهنگی را می توان در چنددسته طبقه بندی کرد. اطلاعات مربوط به مناطق مختلف کشور؛ اطلاعات مربوط به مراکز و تاسیسات و تجهیزات و در اختیار دستگاه های فرهنگی؛ اطلاعات مربوط به تولید و مصرف فرهنگی؛ اطلاعات مربوط به عملکرد دستگاه های فرهنگی است (بهادری، ۱۳۷۶: ۸ ـ۱۰).
جغرافیای فرهنگی یکی از منابع اصلی تغذیه سیاست گذاری فرهنگی به شمار می رود. سیاست گذاران فرهنگی برای حل مسائل فرهنگی نیازمند اطلاعات جغرافیایی هستند. این اطلاعات شامل امکانات فرهنگی، آیین ها، باورها و هنجارهای فرهنگی مناطق فرهنگی است. امروزه به دلیل تغییر و تحولات فرهنگی این گونه اطلاعات باید دائماً به روزرسانی شود. عدم شناخت و دسترسی به اطلاعات فرهنگی هر گونه تصمیم گیری و ارزیابی را برای سیاست گذاران دچار اشکال می کند. استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) برخط اطلاعات بروزرسانی شده را در اختیار سیاست گذاران قرار می دهد.
وجود اطلاعات کمّی، مکانی، و توصیفی دقیق به صورت اطلس از مهمترین ابزارهای برنامه­ریزی و مدیریت بهینه یک سرزمین و از ملزومات اساسی در ابعاد مختلف فرهنگی ـ اجتماعی، اقتصادی و... می­باشد. استفاده از نقشه و اطلس در برنامه­ها و سیاست­های راهبردی و عملیاتی سازمان­ها و نهادها اثربخش است. هنگامی که اطلاعات، شاخص­ها و آمارهای کشور در حوزه­های مختلف به صورت اطلس ارائه شود، اطلاعات بسیار زیاد و قابل مقایسه را به صورت همزمان در اختیار سیاست گذاران قرار می­دهد.
در جغرافیای فرهنگی امکان نمایش مستقیم و بدون واسطه فرهنگ بسیار دشوار می نماید؛ برای چنین مواردی استفاده از مفهوم سازی و نمادسازی به وسیله نقشه، تصویر، عکس، و نشانه های ارتباطی موثر واقع می شود و راهکار مناسبی برای درک فرهنگ می­باشد. یکی از ظرفیت­های اطلس ارائه اطلاعات و داده­ها در قالب اینگونه مفاهیم و نمادهاست. اطلس فرهنگی نیز که نمایش­دهنده اطلاعات و داده­های مربوط به عناصر فرهنگی است، در درک بهتر فرهنگ در مکان ها نه تنها به جغرافیدانان بلکه به برنامه ریزان، سیاست گذاران و مدیران کمک قابل ملاحظه ای می­کند.
بنابراین، لازمه ساماندهی و مدیریت فرهنگی نقاط مختلف انسانی و فرهنگی که با مسائل دیگر درهم تنیده است، وجود اطلاعات و داده­های فرهنگی به­روز شده از وضعیت موجود آن نقطه و نمایش این اطلاعات در هیات اطلس فرهنگی می باشد. چون دسترسی به این اطلاعات برنامه­ریزان و سیاست گذاران را در فرایند مسئله شناسی، پردازش، تصمیم گیری، اجرا و ارزیابی کمک کرده و راهبردهای موثری را پیش روی آنها قرار می­دهد. بر این اساس، گردآوری اطلاعات جامع و یکپارچه و فرابخشی به­صورت اطلس فرهنگی گام موثری در شناخت دقیق و کامل تر وضعیت موجود فرهنگی و در جهت ارائه راهکارهای لازم و پیش­بینی آینده و دوراندیشی در این زمینه می­باشد.
تولید و تهیه اطلس فرهنگی نیازمند به کارگیری روش کل گرایانه است. چرا که در جغرافیا عناصر جغرافیایی به تنهایی مدنظر نیستند؛ بلکه کنش و واکنش عناصر و پدیده ها مورد مطالعه جغرافیدان است. به همین دلیل باید لایه های گوناگون اطلاعات و در ارتباط با یکدیگر مبنای هر گونه تحلیل قرار گیرند. در این رابطه، رسوب گذاری و کنگلومرایی شدن ویژگی های فرهنگی در ساختار فرهنگ ها و تمدن ها ضرورت به کارگیری روش کل گرایانه را ناگزیر می نماید. روش کل گرا در سنت کلاسیک و نوین جغرافیای انسانی و فرهنگی به کار گرفته می شود و پدیده های جغرافیایی با دید کل گرایانه و سیستمی مورد توجه قرار می گیرند. در این روش همه عناصر و پدیده های مکانی و زمانی به مثابه یک کل مطالعه می شوند.
اتخاذ روش کل گرایانه نیازمند داشتن داده ها و متغیرهای مختلفی است که به صورت میان رشته ای می توانند در نظر گرفته شوند. به همین دلیل اولین گام در تهیه اطلس فرهنگی داده ها هستند. این داده ها هم ارزش راهبردی دارند و هم مبنای اعتباربخشی به اطلس فرهنگی می باشند.
در واقع ماده اولیه تهیه اطلس را داده های جغرافیایی اعم از انسانی و طبیعی تشکیل می دهند. با توجه به میان بخشی بودن داده های فرهنگی و درگیر شدن چندین نهاد و سازمان فرهنگی در تهیه اطلس فرهنگی، داده های فرهنگی را باید پایه و اساس کار اطلس فرهنگی دانست. چنین داده های متنوع و متکثر را می توان از نهادهای انتظامی و امنیتی تا نهادهای آماری مثل مرکز آمار کشور، وزارت کشور، سازمان ثبت احوال، پژوهشگاه ها و... دریافت کرد و بر اساس آنها خروجی های مناسب تولید کرد.
مهمترین اصل در تهیه اطلس فرهنگی دسترسی به داده های مناسب است. داده های مختلف فرهنگی با تمام جزییات و زیرعنوان های ریز و جزئی می تواند در لایه های اطلاعاتی که بسیار پیچیده است، نقش داشته باشد. این لایه های اطلاعاتی که هر لایه با لایه های دیگر در ارتباط است، امکان تولید نقشه های موضوعی را ایجاد می کند و با تجمیع این نقشه های موضوعی مجموعه ای به نام اطلس فرهنگی به وجود می آید. لذا هر گونه اطلس موضوعی به معنای ورود داده های مشخص و گرفتن خروجی در قالب نقشه موضوعی یا مجموعه ای از این نقشه هاست که یکی از نمونه های بارز آن اطلس فرهنگی است.
در کنار داده های فرهنگی می توان معرف های مکانی و زمانی را در نظر گرفت و مبتنی بر یک تکنیک وب محور مثل گوگل ارث و یا سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS)، لایه های مختلف اطلاعات را ترکیب و در نهایت اطلس فرهنگی تولید کرد. معرف مکانی در سطوح مختلف محلی، ناحیه ای و منطقه ای و ملی مطرح می شود. در معرف زمانی نیز داده های زمانی قابل بررسی است. در واقع مولفه مکانی و زمانی با اطلاعات و داده های فرهنگی و اجتماعی لینک می شود و پس از تلفیق و پردازش آنها اطلس فرهنگی تولید می شود.
در مطالعه فرهنگ ها، ریشه مکانی و شکل گیری آن در مکان ها یکی از پایه های اصلی جغرافیای فرهنگی است. وقتی صحبت از فرهنگ می شود یکی از ویژگی های آن، محلی بودن یا ناحیه ای بودن آن است که آداب و رسوم، سنت ها و سبک زندگی و... را دربر می گیرد. پس باید در موضوعات فرهنگی به تحقیق در مورد کجایی بودن و اینکه از کجا نشات گرفته را مدنظر قرار داد.
حال که اهمیت داده ها در فرایند تهیه اطلس های فرهنگی مشخص شد، باید به این نکته مهم اشاره کرد که داده های کلان و ملی با هزینه های گزافی تهیه می شوند و به همین دلیل نباید این داده ها بلااستفاده باشند بلکه این داده ها باید در دسترس قرار گرفته و تا زمانی که دارای اعتبار و ارزش هستند مورد استفاده قرار گیرند. در اختیار گذاردن این داده ها به پیشرفت و توسعه کشور کمک کرده و شتاب دهنده توسعه کشور هستند. در حال حاضر و طی سالیان گذشته، داده های بسیار ارزشمندی از طریق مراکز و سازمان های مرتبط همانند سرشماری نفوس و مسکن جمع آوری شده و این داده ها در دسترس پژوهشگران و سایر علاقه مندان گذاشته شده است، لیکن عدم پردازش به موقع داده های خام مشکلی از کشور را حل نکرده است. بنابراین، مسئله عدم پردازش به موقع داده ها بیش از عدم دسترسی به داده ها موجب خسارت می شود. از طرف دیگر، چنانچه داده ها در زمان مناسب به اطلاعات و سپس به دانش و نهایتاً فناوری تبدیل شوند، ظرفیت های بسیار خوبی در اختیار استفاده کنندگان قرار می دهد. اینجاست که این فرایند بستر های لازم برای توسعه و پیشرفت کشور را فراهم می آورد.
به طور کلی داده ها به مثابه متن و محتوا در سه قالب سیاستی، نظری و کاربردی ارائه می شوند. هر چند نمی توان یک متن علمی را به صورت مطلق یکی از این سه مورد محسوب کرد. چون هر متنی از نظریه بهره می گیرد و نظری هم می شود. ولی به طور عموم همیشه یکی از این سه بر دو تای دیگر، غالب است. مثلاً وقتی سیاستی تبدیل به برنامه های متعدد می شود، وجه کاربردی آن بیشتر نمایان می شود و به معنای استفاده در امور جاری زندگی است.
از جمله مواردی که سیاست ها به برنامه تبدیل می شوند و جنبه کاربردی پیدا می کنند، اطلس فرهنگی است. یکی از اهداف تهیه اطلس فرهنگی جنبه هویت بخشی آن است؛ چرا که لایه های مختلف اطلاعاتی از قبیل تاریخ، هنر، میراث فرهنگی و... در آن ثبت و ذیل آن اطلاعات زیادی درج می شود و در سطح ملی و کلان استفاده می شود. همین اطلاعات چنانچه به موقعیت و توصیف گر مکانی(۱) لینک شود، هویت هر محل، شهر و منطقه دقیقاً نمایان می شود. در واقع، ناحیه بندی و منطقه بندی فرهنگی بر اساس داده های فرهنگی که مختص یک محل یا ناحیه است به ویژگی های توصیفی مکانی لینک می شوند و باعث برجسته شدن ویژگی های هویتی هر یک از آنها می شود و در هر سطحی حوزه های فرهنگی شناسایی می شود. بنابراین، ابزار اصلی برای تحقق این امر تهیه اطلس فرهنگی است که موضوع این پژوهش قرار دارد.
این کتاب نخستین تلاش در زمینه مباحث نظری و علمی اطلس فرهنگی است که تا کنون در کشور منتشر شده و البته پیش درآمد و سرآغازی برای تحقیقات کامل تر بعدی خواهد بود. مخاطبان این کتاب اغلب جغرافیدانان فرهنگی، برنامه ریزان و سیاست گذاران فرهنگی، پژوهشگران علوم اجتماعی، مدیران فرهنگی و اجتماعی هستند. آنچه نویسنده این اثر را برای نگارش اطلس فرهنگی ترغیب نمود اولاً علاقه مندی به حوزه جغرافیای فرهنگی و تجربیات نگارش مقالات در این زمبنه بود. ثانیاً نبود مرجع علمی برای تهیه اطلس فرهنگی در کشور و ثالثاً عدم انسجام و نبود سیاست و برنامه واحد در این زمینه بود. علی رغم اینکه اطلس های گوناگونی در کشور تهیه شده است؛ لیکن هر یک از آنها هم از نظر محتوایی و نظری و هم از نظر اجرایی و کاربردی نواقصی را دارند. بنابراین، هدف اصلی از نگارش این اثر سازماندهی به انواع برداشت ها از اطلس و به ویژه اطلس فرهنگی است. بلاشک این اثر نقایص و کاستی هایی دارد. نویسنده از همه مخاطبان و به ویژه پژوهشگران دانشگاهی و مجریان تهیه اطلس های فرهنگی تقاضای ارائه راهنمایی، هم از بُعد نظری و هم از بُعد اجرایی دارد.

چیستی اطلس فرهنگی

با توجه به اینکه سیاست گذاری فرهنگی و برنامه ریزی فرهنگی در کشور از اهمیت بسزایی برخوردار است، لازم است سیاست گذاران و برنامه ریزان مطابق آخرین وضعیت و ویژگی های جامعه هدف اقدام به مطالعه و پژوهش نمایند. در این مسیر، اطلس فرهنگی ابزار بسیار مفید و سودمندی برای مدیریت حجم زیادی از داده های فرهنگی، داده های اجتماعی، سرزمینی، اقتصادی، جمعیتی و غیره در نقشه های موضوعی می باشد. در واقع در این نوع اطلس اطلاعات متکثر و متنوعی ارائه می شود و بر اساس این اطلاعات، برنامه ریزی و سیاست گذاری فرهنگی مطلوب انجام می شود. در مقابل، فقدان اطلاعات و بعضاً غلط باعث ایجاد اختلال در رسیدن به اهداف کلان می شود. لذا لازم است این اطلاعات به صورت یکجا و منسجم و در قالب اطلس فرهنگی در اختیار برنامه ریزان و سیاست گذاران قرار گیرد.
برای آشنایی با ماهیت اطلس لازم است ابتدا به صورت مبسوط و دقیق به مفاهیم تخصصی در این زمینه پرداخته شود.

مفاهیم و اصطلاحات تخصصی

نقشه

نقشه در لغت به معنی هر آنچه که ترسیم شود، گویند. ورقه کاغذ که روی آن قطعه زمین یا شهر یا مملکتی نشان داده شود. تصویری از یک بنا یا ماشین یا چیز دیگر که باید ساخته شود. نقشه به طرح و صورت کار و عمل پیش بینی هم می گویند (عمید، ۱۳۸۹: ۱۰۲۷).

نمایش ترسیمی عوارض پوسته زمین روی موادی مانند کاغذ، پلاستیک، مقوا، پارچه و سایر مواد مشابه که به نسبت معینی کوچک شده باشد، نقشه گویند (جعفری، ۱۳۶۶: ۳۴۱).
بنابراین نقشه عبارت است از تصویر قائم(۲) تمام یا قسمتی از سطح زمین و عوارض طبیعی و انسانی آن که به نسبت معینی کوچک شده و به کمک علائم و نشانه های مخصوصی روی سطح افقی به صورت دو بعدی مانند کاغذ و یا سه بعدی مانند پلاستیک نمایش داده شده است.

- هر چیزی که حالت گرافیکی توالی رویدادها، فعالیت ها و حالت ها نمایش دهد. مثل نقشه های تاریخی، فرهنگی، اقتصادی. شاید قدیمی ترین نوع نقشه های موضوعی را بتوان نقشه های تصویری(۳) دانست. ویل دورانت معتقد است که نقشه ها چهره تاریخ را نشان می دهند. این نوع نقشه ها از زمان تاریخ مدون آغاز شد.
- طرح، صورت کار، دستورالعمل و برنام های که برای انجام منظم و پیش بینی شده برای زمان آینده طراحی می شود. مثل نقشه جامع علمی کشور.

نقشه در علوم جغرافیایی

از ویژگی های عصر حاضر سرعت فزاینده انتقال اطلاعات در جهان است. رسانه ها و فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی در جهت گسترش و اشاعه اطلاعات در کمترین زمان، فاصله ها را درمی نوردند و مکان ها را تحت سیطره خود قرار می دهند. جهت گیری در بازنمایی واقعیت های جهان یکی از مسائلی است که در رسانه ها به عنوان میانجی منبع و مخاطب به کار گرفته می شود. اما اینکه تا چه میزان این بازنمایی با واقعیت منطبق است، خود مسئله مهم دیگری است.
در علوم مختلف استفاده از نقشه ها و اطلس ها به مثابه یک رسانه و مدیوم در نمایش واقعیت های محلی، ملی و فراملی و جهانی کاربرد فراوان دارد. مفهوم «نقشه» در رشته های دانشگاهی از نظر اصطلاحی متفاوت می نماید چرا که اهداف هر یک از آنها متفاوت است. نقشه در پروژه های عمرانی، مهندسی راه و ساختمان، معماری، گردشگری، میراث فرهنگی، نیرو های نظامی و انتظامی، ناوبری هوایی و دریایی، و ده ها موضوع دیگر بیانگر اهمیت کاربرد نقشه هاست. بنابراین نقشه مهندسی، نقشه ساختمانی، نقشه راه ها، نقشه نظامی، نقشه معماری و... حکایت از موضوع و نوع کاربردی آنها دارد.
در علوم جغرافیایی نیز نقشه ها و اطلس ها با اهداف مختلفی تهیه و تولید می شوند و طیف وسیعی از موضوعات طبیعی و انسانی مبنای تهیه آنها قرار می گیرد. نقشه اولین راهنما و نیاز برای مطالعات جغرافیدان است. همان طور که یک مکانیک ابزارش آچار است، نقشه هم برای یک جغرافیدان یک ابزار است. جغرافیدان نسبت به نقشه حساس است و چون اساس کار اوست. باید عاشق نقشه باشد تا رسالت خود را انجام دهد. گنجی ـ استاد و چهره ماندگار جغرافیا ـ معتقد بود «هر جا نقشه می بینم ناخودآگاه می ایستم و نسبت به آن حساسیت نشان می دهم و اهمیت قائل می شوم». بنابراین یک جغرافیدان نسبت به تهیه و تولید نقشه و نحوه نمایش اطلاعات در آن احساس مسئولیت می کند (احمدی، ۱۳۹۰).
از این رو، نقشه در مطالعات جغرافیایی به دو صورت مطرح است: اول؛ نمایش جهان واقعی و نحوه توزیع فضایی و موقعیت پدیده های جغرافیایی در سطح زمین. مثل موقعیت جغرافیایی یک شهر معین؛ دوم؛ به نمایش گذاردن خصوصیات جغرافیایی و اطلاعات یک محل یا ناحیه. مثل ویژگی های جمعیتی، خصوصیات ارتفاعات و آب و هوا، و...
به طور کلی در نمایش اطلاعات پدیده های طبیعی پیچیدگی کمتری نسبت به ارائه اطلاعات مربوط به عوارض انسانی و ویژگی های آن وجود دارد. چون نمایش پدیده های انسانی به دلیل چند لایه و چند وجهی بودن آنها، چندان آسان نیست و همیشه با دشواری هایی همراه است.
نقشه ها نه تنها در جغرافیا و علوم زمینی و زیستی مورد استفاده قرار می گیرند تا موقعیت و پراکندگی فضایی پدیده ها را نشان دهند، بلکه در علوم دیگری نظیر اقتصاد، علوم سیاسی، تاریخ و... هم از آنها به طور وسیعی استفاده می شود.
به لحاظ اهمیت نقشه ها، لزوم توجه به تهیه اطلس ها در کشور به دلایل زیر است:
- ارائه اطلاعات مسنجم و یکپارچه از مکان های جغرافیایی؛
- استفاده بهینه از داده های مختلف جمعیتی، اقتصادی و فرهنگی به صورت یکجا و جامع و در قالب اطلس؛
- ضرورت برنامه ریزی و سیاست گذاری مسائل مختلف کشور و کاربرد فراوان اطلس ها در این زمینه.
همچنین باید گفت که نقشه ها و تهیه آنها در فرمت اطلس سرعت عمل در دسترسی به اطلاعات را افزایش می دهد و راهنمای خوبی در یافتن اطلاعات مکان ها به شمار می روند.

نمودار ۱-۱. زنجیره تدوین نقشه

نقشه وسیله ایجاد ارتباط و انتقال مفاهیم و اطلاعات بین انسان هاست. زبان فضایی یا به عبارت ساده تر زبان نقشه ای نیز وسیله ایجاد ارتباط، انتقال و ذخیره مفاهیم و اطلاعات جغرافیایی است. ارتباط زبان کلامی یا تبادل اطلاعات شفاهی توانایی لازم برای بیان مفاهیم مربوط به ویژگی های مکانی ـ فضایی را ندارد. نقشه به عنوان یک راهنمای مکتوب استفاده همگان را به نحو شایست های از طریق علائم و نشانه ها فراهم می کند.
تصویرسازی یکی از روش های مهم در تحلیل داده های جغرافیایی [کمّی و کیفی] شامل نقطه ای، خطی، حجمی و سطحی است که در واقع برای تجزیه و تحلیل ویژگی های این داده هاست. اهداف این تجزیه و تحلیل می تواند مرئی سازی یا ارتباطی باشد. بر اساس این دو هدف، انواع نقشه های مناسب برای به نمایش درآوردن داده های جغرافیایی انتخاب و به کار گرفته می شوند تا استفاده کنندگان نقشه، دید و نمایی مناسبی از واقعیت های محیط جغرافیایی به دست آورند. با تجسم سازی و تصویرسازی توزیع پدیده های جغرافیایی، بُعد مناسب دیگری برای اهداف مدیریت، برای تجزیه و تحلیل، و برای تصمیم گیری فراهم می شود (Encyclopedia of Life Support Systems (EOLSS), ۲۰۱۰: ۲۴۵). لذا برای این اهداف تهیه نقشه و اطلس گام مهمی است که محققان علوم انسانی را در مدیریت و برنامه ریزی و در سطح کلان تر و در امر سیاست گذاری یاری رساند.

نمودار ۲-۱. مدل ارتباطی نقشه

بنابراین، جغرافیدانان با در نظر گرفتن مشکلات کلام ـ زبان در تصویر مکان ـ فضا به نقشه سازی پرداختند. به این ترتیب نقشه که نمایش دو بعدی است ـ البته نقشه عکسی برجسته پلاستیکی(۴) در واقع همان نقشه عکس (فتومپ) که روی اوارق پلاستیکی چاپ شده دارای فرم سه بعدی است ـ به عنوان ابزار نمایش نمادین فضا (با حروف، اعداد و ارقام و شکل و علائم و نشانه ها) وارد حیطه جغرافیا شد.
در تهیه نقشه ها چهار روش وجود دارد. ۱ـ نقشه برداری زمینی یا نقشه برداری مستقیم با استفاده از دانش ژئودزی(۵)، ۲ـ روش فتوگرامتری یا تبدیل عکس های هوایی به نقشه ۳ـ با روش سنجش از دور (تصاویر ماهواره ای)، ۴ـ تهیه نقشه به روش کارتوگرافی و استفاده از نرم افزارها و دستگاه های الکترونیکی که از نقشه های موجود، نقشه های جدیدی تولید می شود (احمدی، ۱۳۹۰).

پیشگفتار

به طور کلی برنامه ریزی و سیاست گذاری در سطح جامعه، تاثیرات فرهنگی و اجتماعی دارد که گاهی بسیار گسترده و ماندگار است. به دلیل غلبه ترجیحات اقتصادی و یا سیاسی، کمتر به این تاثیرات توجه می شود و در نتیجه در مسیر توسعه جوامع، مسائل و معضلات فرهنگی و اجتماعی پیچیده ای را ایجاد می کند (صمدی و احمدی، ۱۳۹۶: ۱۳۴). در ایران قبل از انقلاب فعالیت ها و طرح های عمرانی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی فراوانی به اجرا گذاشته شد؛ لیکن از پیامدهای فرهنگی آن غفلت شد. «با مروری بر گزارش ها و اسناد برنامه های عمرانی قبل از انقلاب اسلامی (۱۳۵۷-۱۳۲۸) به نظر می رسد تا پیش از اجرای برنامه عمرانی چهارم (۱۳۵۱-۱۳۴۷) چنین تلاش هایی اصلاً مطرح نبوده یا در بهترین حالت، قابل چشم پوشی بوده است. شاهد این ادعا آن است که در ادبیات برنامه های عمرانی اول تا سوم اصطلاح فرهنگ اساساً به مفهوم فعالیت های آموزشی به کار برده می شده است (اجلالی، ۱۳۷۹: ۱۶۵). در واقع تا پیش از برنامه چهارم عمرانی کشور فصلی به نام فصل فرهنگ و هنر در برنامه های اول تا سوم وجود نداشت (بهادری، ۱۳۷۶: ۳۲).
خلاء ناشی از این بی توجهی باعث شد تا مسائل فرهنگی و اجتماعی در قالب پیوست های فرهنگی در شورای عالی انقلاب فرهنگی مطرح شود و در تمام سال های پس از انقلاب اسلامی، عنصر فرهنگ را در سایر حوزه ها و نظامات، اعمال نموده و در هر پروژه و فعالیتی عناصر انسانی، فرهنگی و اجتماعی را در اولویت تصمیم گیری ها، برنامه ریزی ها و امور اجرایی قرار دهد.
طرح های توسعه در مناطق مختلف نیازمند بهره گیری از شاخص های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و... است که در آمایش سرزمین و آمایش فرهنگی به کار گرفته می شوند. به دلیل اهمیت شاخص های ملی و منطقه ای در عرصه سیاست گذاری فرهنگی و در سطوح و حیطه­ های مختلف همچون پیوست­نگاری فرهنگی، و تهیه اطلس فرهنگی، باید از حیطه­ های میان­رشته ای همانند جغرافیای فرهنگی و به عبارتی تعامل جغرافیا و فرهنگ استفاده نمود. نمونه هایی از این گونه شاخص ها در مطالعاتی همچون، هافستد و گلوب به خوبی دیده می شود (صمدی و احمدی، ۱۳۹۶: ۱۳۵).
اطلس ها مجموعه نقشه هایی هستند که در موضوعات و مباحث مختلف تاریخی، جغرافیایی، فرهنگی، اقتصادی، و... تهیه می شوند. در تهیه اطلس ها علاوه بر به کارگیری نقشه، عکس، نمودار، جداول، و تصویر پدیده های موضوع مورد مطالعه، می توان از نوشته و متن نیز استفاده کرد. به طور کلی اطلس کتابی است که دربردارنده نقشه ها، جداول، طرح های گرافیکی و تصویری، در موضوع خاص است. با لحاظ کردن «مکان» به عنوان یک عامل مهم در عینی سازی و موقعیت یابی و نیز «زمان» به عنوان یک جزء دیگر برای نمایش تغییرات و تحولات ناشی از استقرار عوارض جغرافیایی در یک موقعیت مشخص در سطح زمین، یک مجموعه با ارزشی به نام «اطلس» تهیه می شود.
تهیه اطلس های فرهنگی در ایران پدید های نو و سابقه آن به شکل خاص به سال ۱۳۵۵ می رسد. زمینه های اصلی توجه به تهیه اطلس ها مربوط به دوره قاجار و پس از راه اندازی مدرسه دارالفنون می باشد که تهیه نقشه وارد مرحله نوینی شد. عبدالغفار نجم الملک ـ استاد جغرافیای مدرسه دارالفنون ـ اقدام به تهیه نقشه های تهران کرد و ایشان نه تنها نقشه کشی و نقشه برداری را ارتقا بخشید بلکه جغرافیا را از نگاه صرف «حکایتی» تبدیل به تعریف «صورتی» از آن کرد. وی جغرافیای حکایتی را همان جغرافیای توصیفی می دانست که از نظر او؛ جغرافیایی مبهم و غیرمفید است. اما جغرافیای صورتی که برگرفته از واژه «صوره الارض» است برای معادل سازی واژه نقشه استفاده کرده است (ثقفی، ۱۳۹۴: ۶۷).
حاکمیت دوره تهیه سنتی و دستی نقشه در ایران تا اواخر دوره پهلوی ادامه داشت تا اینکه به تدریج با فعالیت سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح و سازمان نقشه برداری کشور و برخی موسسات خصوصی مثل موسسه های سحاب و گیتاشناسی وارد مرحله رقومی سازی و دیجیتالی شد. در سال های اخیر تهیه اطلس در مرکز توجه سازمان های مختلف قرار گرفته است. تنوع اطلس ها با رویکردهای مختلف بیانگر ویژگی ها در انواع اطلس های علمی و تخصصی می توان به «اطلس ملی زمین شناسی»، «اطلس کلانشهر تهران» و در گروه اطلس هایی که با ماهیت دینی، مذهبی و تاریخی منتشر شده می توان به «اطلس فقهی پرندگان ایران» (زارعی زیاری، ۱۳۹۳)، «اطلس شیعه» (جعفریان، ۱۳۸۷) و «اطلس تاریخی ایران» (فرنود، ۱۳۸۶) اشاره کرد.
یکی از دلایل استقبال و استفاده حوزه های مختلف علمی از این گونه اطلس ها، قابلیت ها و ظرفیت های آنها در معرفی و ارائه مطالب علمی به زبان نقشه، تصویر، نمودار و اشکال و توصیف می باشد. به همین علت کتاب های زیادی با عنوان اطلس تهیه و با یک تخصیص و پسوند چسبیده به آن به صورت اطلس موضوعی به مخاطبان عرضه شده است.
انتشار کتب مختلف با عناوین اطلس های موضوعی و با چنین تکثر و تنوعی از جمله عوامل نابسامانی در این موضوع است. عدم رعایت اصول اطلس نگاری تحت عناوینی مانند اطلس تاریخی، اطلس فیزیولوژی، اطلس فقهی پرندگان، اطلس مردم شناسی، اطلس زبانی، و نظایر آن، نه تنها باعث عدم درک کافی از اطلس می شود، بلکه موجب گسترش برداشت های غیرعلمی از یک سو و انحراف از اصول و استاندارد های نگارش اطلس از سوی دیگر می گردد.
از آنجایی که پایه تهیه هر اطلسی، نقشه جغرافیایی است؛ لذا می توان ادعا کرد که در ابتدا اطلس در حیطه علوم جغرافیایی مطرح و مورد استفاده قرار گرفته است. جغرافیدانان در مطالعات خود از نقشه به عنوان ابزار اصلی خود استفاده می کنند و از مجموعه نقشه های موضوعی نیز که با اهداف مشخصی تهیه می شوند و نام آن را اطلس می گذارند، بهره فراوان می برند. از این رو، نقش جغرافیدانان در اصلاح فرایند تدوین و تهیه اطلس ها نقشی بی بدیل است.
شناخت و تبیین موضوع اطلس در جهت اصلاح و ساماندهی حیطه اطلس نگاری، از ضرورت های تدوین کتاب حاضر به شمار می آید. کتاب پیش رو ذیل موضوع «اطلس فرهنگی» و با هدف ارائه تصویری جامع از ماهیت، مفهوم و چارچوب و فرایند تهیه اطلس فرهنگی به نگارش درآمده است. نویسنده قصد دارد در فصول پنجگانه کتاب نسبت به ارائه چارچوب های مفهومی، نظری و کاربردی اطلس فرهنگی تلاش نماید و الگوی جامع و استانداردی به دست اندرکاران تهیه اطلس ها پیشنهاد کند.
به هر حال، می توان با ارتقاء سطح کیفی تهیه اطلس های موضوعی و ارائه یک الگوی مناسب، گامی در جهت اثربخشی و تحقق پیشرفت علمی و سازندگی کشور برداشت و نواقص و خلاء های ناشی از عدم رعایت اصول تدوین اطلس های فرهنگی را پر کرد و نهایتاً در جهت کاربردی کردن این گونه اطلس ها نیز مثمر بود. در راستای تحقق هدف فوق، در فصل اول پژوهش با عنوان کلیات و چیستی اطلس فرهنگی، شامل ماهیت، اهمیت و ضرورت، اهداف، پرسش های اصلی و فرعی و پیشینه اطلس فرهنگی پرداخته شده است. در این فصل الزامات و نیاز های سه گانه ای مطرح است که تهیه اطلس های فرهنگی را ضروری می کند. این سه عبارتست از: ۱- توسع های و برنامه ریزی؛ ۲- علمی و آکادمیک، و ۳- حوزه عمومی، به عنوان سه ضرورت اصلی مطرح شده است. در بحث ضرورت توسع های و برنامه ریزی، اطلس فرهنگی نیاز های مربوط به سازمان های برنامه ریزی و مدیریتی کشور را برطرف می کند. در موضوع علمی و آکادمیک، به همگرا کردن و رعایت استاندار های لازم تدوین اطلس در رشته های مختلف دانشگاه مثل مردم شناسی و انسان شناسی، جغرافیا، میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی و... پاسخ می دهد و در حوزه عمومی نیاز های مخاطبان عمومی و تخصصی و سایر افراد را رفع و در جهت افزایش اطلاعات و آگاهی آنان راهگشا و راهنما می شود.
در فصل دوم به ادبیات، رویکردها و تجربیات جهانی پرداخته می شود. مروری بر تاریخچه تهیه اطلس فرهنگی در غرب، تجربیات جهانی در زمینه تدوین اطلس های فرهنگی، تجربه تعدادی از کشورها مثل استرالیا، آمریکا، انگلستان و فرانسه در تهیه اطلس، ارائه مفاهیم محوری با هدف رسیدن به تعریف دقیق، جامع و مانع از عنوان «اطلس»، و توجه به واژگان کلیدی آن یعنی «فرهنگ»، «اطلس»، «نقشه»، و نحوه تقسیم بندی اطلس ها در جهان از دیگر موارد این فصل است. آشنایی با تعاریف نقشه فرهنگی، مهندسی فرهنگی، نقشه مهندسی فرهنگی، و پیشینه اطلس فرهنگی در جهان و ایران، اطلس فرهنگی استان ها و سازمان ها و نهادها از جمله موارد مورد بحث این فصل است. به رغم تلاش هایی که برای تدوین اطلس فرهنگی در کشور شده، همچنان ضعف ها و محدویت ها و چالش هایی در فرایند تدوین این گونه اطلس ها وجود دارد که در این فصل به آنها اشاره شده است.
فصل سوم به بررسی جایگاه اطلس فرهنگی در ایران می پردازد. در این فصل به تاریخچه تحولات تهیه اطلس در ایران پرداخته شده است.
در فصل چهارم، به فرایند و روش تدوین و روش های جمع آوری و تحلیل و پردازش داده های متنوع مورد نیاز در تهیه اطلس به طور عام و اطلس فرهنگی به طور خاص تمرکز شده است. نحوه تکمیل فرایند تهیه اطلس فرهنگی و استفاده از تکنیک ها و فنون تهیه اطلس ها از جمله موارد این فصل به شمار می رود.
در فصل پنجم، به کاربرد اطلس فرهنگی و نتیجه گیری و ارائه توصیه های کاربردی و راهکار های لازم برای تهیه اطلس فرهنگی در ایران پرداخته شده و در نهایت پس از تبیین ضرورت ها و اشکالات در اطلس های موجود در کشور، که حاصل چندگانگی در اهداف و چندگانگی در روش سازمان های تهیه کننده اطلس ها می باشد، الگوی مناسبی با رویکرد جامع ارائه می شود. چون عدم توجه به نحوه تدوین اطلس ها و چندگانگی و عدم انسجام در این مسیر، موجب سردرگمی و هدر رفت منابع مادی و معنوی کشور می شود. بنابراین برای ارائه یک الگوی مناسب و بومی سازی در تدوین و تهیه اطلس فرهنگی در کشور تلاش می شود تا این چندگانگی به یک همگرایی و انسجام رسانده شود.
در پایان امید است این پژوهش بتواند گام کوچکی از بهبود فرایند تهیه و تدوین اطلس فرهنگی که در حال حاضر تعدادی از استان های کشور مصمم به تهیه آن هستند، بردارد.

علی احمدی
پژوهشگر جغرافیای فرهنگی و عضو گروه فرهنگ و تمدن
دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع)
فروردین ۱۳۹۷

سخن ناشر

فلسفه وجودی دانشگاه امام صادق (ع) که از سوی ریاست فقید دانشگاه به کرات مورد توجه قرار گرفته، تربیت نیروی انسانی متعهد، باتقوا و کارآمد در عرصه عمل و نظر است تا از این طریق دانشگاه بتواند نقش اساسی خود را در سطح راهبردی به انجام رساند.
از این حیث «تربیت» را می توان مقوله ای محوری یاد نمود که وظایف و کار ویژه های دانشگاه، در چارچوب آن معنا می یابد؛ زیرا که «علم» بدون «تزکیه» بیش از آنکه ابزاری در مسیر تعالی و اصلاح امور جامعه باشد، عاملی مشکل ساز خواهد بود که سازمان و هویت جامعه را متاثر و دگرگون می سازد.
از سوی دیگر «سیاست ها» تابع اصول و مبادی علمی هستند و نمی توان منکر این تجربه تاریخی شد که استواری و کارآمدی سیاست ها در گرو انجام پژوهش های علمی و بهرمندی از نتایج آن هاست. از این منظر پیشگامان عرصه علم و پژوهش، راهبران اصلی جریان های فکری و اجرایی به حساب می آیند و نمی توان آینده درخشانی را بدون توانایی های علمی ـ پژوهشی رقم زد و سخن از «مرجعیت علمی» در واقع پاسخ گویی به این نیاز بنیادین است.
دانشگاه امام صادق (ع) در واقع یک الگوی عملی برای تحقق ایده دانشگاه اسلامی در شرایط جهان معاصر است. الگویی که هم اکنون ثمرات نیکوی آن در فضای ملی و بین المللی قابل مشاهده است. طبعاً آنچه حاصل آمده محصول نیت خالصانه و جهاد علمی مستمر مجموعه بنیان گذاران و دانش آموختگان این نهاد است که امید می رود با اتکا به تاییدات الهی و تلاش همه جانبه اساتید، دانشجویان و مدیران دانشگاه، بتواند به مرجعی تمام عیار در گستره جهانی تبدیل گردد.
معاونت پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع) با توجه به شرایط، امکانات و نیازمندی جامعه در مقطع کنونی با طرحی جامع نسبت به معرفی دستاورد های پژوهشی دانشگاه، ارزیابی سازمانی ـ کارکردی آن ها و بالاخره تحلیل شرایط آتی اقدام نموده که نتایج این پژوهش ها در قالب کتاب، گزارش، نشریات علمی و... تقدیم علاقه مندان می گردد. هدف از این اقدام ـ ضمن قدردانی از تلاش خالصانه تمام کسانی که با آرمان و اندیش های بزرگ و ادعایی اندک در این راه گام نهادند ـ درک کاستی ها و اصلاح آن ها است تا از این طریق زمینه پرورش نسل جوان و علاقه مند به طی این طریق نیز فراهم گردد؛ هدفی بزرگ که در نهایت مرجعیت مکتب علمی امام صادق (ع) را در گستره بین المللی به همراه خواهد داشت (ان شاءالله).

وللّه الحمد
معاونت پژوهشی دانشگاه