دستهبندیها
مجله فرهنگی هنری بخارا
شماره ۱۲۴
نسخه الکترونیک مجله فرهنگی هنری بخارا به همراه هزاران کتاب دیگر از طریق فیدیبو به صورت کاملا قانونی در دسترس است.
فقط قابل استفاده در اپلیکیشن‌های iOS | Android | Windows فیدیبو
درباره مجله فرهنگی هنری بخارا
شماره ۱۲۴ مجله بخارا ویژه خرداد و تیر ۱۳۹۷، به عنوان یادنامه داریوش شایگان منتشر شد. در این شماره حسین خندق‌آبادی به شرح کتابشناسی داریوش شایگان پرداخته‌است. همچنین در بخش در سوگ دکتر داریوش شایگان مقاله‌های زیر از شخصیت‌های برجسته فرهنگی منتشر شده‌است که عناوین تعدادی از آنها به‌شرح زیر است: از مفاخر عصر ما بود از محمدعلی موحد متن پیام سیدکاظم موسوی بجنوردی متن پیام سیدمحمد خاتمی متن پیام سیدعطاءالله مهاجرانی به‌یاد شایگان، ایرانی گشوده‌دامن از عباس آخوندی داریوش شایگان از شایستگان بود از عبدالکریم سروش ملاک حال افراد است از صادق خرازی رویدادی بسیار تلخ و جانگداز از رهنورد زریاب
ادامه...
بخارا
فارسی
20.95 مگابایت
۸۰۰ صفحه
بخشی از مجله فرهنگی هنری بخارا
به عربی
۳۳۰. رفاعی، عبدالجبار، «الفیلسوف المغمور داریوش شایغان: من الذکره الازلیه الی الهویه باربعین قطعه»، مجله کوفه الاکادمیه، السنه الثانیه، العدد ۱ (۲۰۱۳).
۳۳۱. رضوان، عبدالسلام، «الفصام الثقاقی: المجتمعات الاسلامیه فی مواجهه الغرب»، العربی (سبتمبر ۱۹۹۳)، ص ۲۰۰-۲۰۴.
۳۳۲. قبال، معطی، «حدیث داریوش شایغان بعد صدور کتابه عن هنری کوربان: حقائق و اوهام فکریه تنتشر فی الشرق»، الاربعاء (۲۶ سبتمبر ۱۹۹۰).
۳۳۱. رضوان، عبدالسلام، «الفصام الثقاقی: المجتمعات الاسلامیه فی مواجهه الغرب»، العربی (سبتمبر ۱۹۹۳)، ص ۲۰۰-۲۰۴.
۳۳۲. قبال، معطی، «حدیث داریوش شایغان بعد صدور کتابه عن هنری کوربان: حقائق و اوهام فکریه تنتشر فی الشرق»، الاربعاء (۲۶ سبتمبر ۱۹۹۰).
ه) رساله ها (به ترتیب تاریخ)
۱. سکینه معاش ثانی، «تحول مفهوم غرب در اندیشه داریوش شایگان» دانشگاه مازندران، مازندران ۱۳۸۸.
۲. حسن توانا، «مواجهه روشنفکران ایرانی و عرب با غرب: مطالعه موردی داریوش شایگان و محمد ارکون»، دانشگاه تهران، تهران ۱۳۸۸.
۳. سلیمان ملکشاهی، «استلزامات سیاسی اندیشه داریوش شایگان با توجه به تحول در نظریه هویتی او»، دانشگاه تربیت مدرس، تهران ۱۳۸۹.
۴. احمد رامشینی، «تحلیل محتوای مولفه های هویت ملی در آثار دو تن از روشنفکران: جلال آل احمد و داریوش شایگان»، دانشگاه شیراز، شیراز ۱۳۸۹.
۲. حسن توانا، «مواجهه روشنفکران ایرانی و عرب با غرب: مطالعه موردی داریوش شایگان و محمد ارکون»، دانشگاه تهران، تهران ۱۳۸۸.
۳. سلیمان ملکشاهی، «استلزامات سیاسی اندیشه داریوش شایگان با توجه به تحول در نظریه هویتی او»، دانشگاه تربیت مدرس، تهران ۱۳۸۹.
۴. احمد رامشینی، «تحلیل محتوای مولفه های هویت ملی در آثار دو تن از روشنفکران: جلال آل احمد و داریوش شایگان»، دانشگاه شیراز، شیراز ۱۳۸۹.
۵. پروانه هاشمی آقاجان، «مطالعه و بررسی ترجمه فرانسوی اشعار سهراب سپهری»، دانشگاه تربیت مدرس، تهران ۱۳۸۹.
۷. نعیمه ریاضی جهرمی، «بررسی استعاره های شعر سهراب سپهری در ترجمه داریوش شایگان»، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران ۱۳۹۱.
۸. نسرین آقابیک، «نقد و بررسی اندیشه سیاسی دکتر داریوش شایگان»، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم، قم ۱۳۹۱.
۹. محمد دلاوری، «بررسی تطبیقی مفهوم سنت در اندیشه سیاسی سیدحسین نصر و داریوش شایگان و کاربرد آن در جامعه سیاسی ایران»، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، تهران ۱۳۹۱.
۱۰. زهره عربشاهی، «مفهوم سنت در اندیشه سیدحسین نصر و داریوش شایگان»، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز ۱۳۹۱.
۱۱. رضا حزباوی، «سیر تحول اندیشه (سیاسی) داریوش شایگان»، دانشگاه مفید، قم ۱۳۹۵.
۱۲. میثم نظری، «هویت و هویت ایرانی در اندیشه داریوش شایگان»، دانشگاه تهران، تهران ۱۳۹۶.
آثار لاتین
اشاره: کتابشناسی لاتین آثار دکتر شایگان نیز پیشتر در مجله بخارا (ش ۶۸ و ۶۹، آذر ـ اسفند ۱۳۸۷، ص ۵۶۵-۵۹۲) و سپس کامل تر در کتاب آمیزش افقها: منتخباتی از آثار داریوش شایگان، گزینش و تدوین محمدمنصور هاشمی (ص ۳۸۵-۳۹۶) منتشر شده بود. در زیر به برخی آثار مهم که در این فاصله از ایشان و درباره ایشان منتشر شده است اشاره می کنیم، به امید آنکه در آینده به صورت کامل تر و یکدست منتشر شود.
کتابهای تازه:
Daryush Shayegan, La Conscience métisse, Paris, Albin Michel, ۲۰۱۲.
Daryush Shayegan, L’âme poétique persane: Ferdowsi, Khayyâm, Rûmî, Sa’dî, Hâfez, Albin Michel, ۲۰۱۷.
Daryush Shayegan, L’âme poétique persane: Ferdowsi, Khayyâm, Rûmî, Sa’dî, Hâfez, Albin Michel, ۲۰۱۷.
ویرایشهای تازه:
Daryush Shayegan, Henty Corbin: Penseur de l’islam sprituel, édition revue et corrigée au format de poche, Albin Michel, ۲۰۱۱.
Daryush Shayegan, L’ âme de l’Iran, Préface de Daryush Shayegan, Nouvelle édition au format de poche, Albin Michel, ۲۰۰۹.
ترجمه های تازه:
Daryüş Şayegan, Din Devrimi Nedir?, Çeviren: Neslihan Özakıncı, Ankara: Sitare Yayınları, ۲۰۱۶.
درباره دکتر شایگان:
Mustapha Harzoune, "Daryush Shayegan, La Conscience métisse «, Hommes & migrations, ۱۲۹۹, ۲۰۱۲, ۱۵۴-۱۵۵.
Julie Clarini, «Tous Occidentaux, ‘La Conscience métisse’ de Daryush Shayegan recèle des pages qui possèdent tout le charme de la belle intelligence», Le Monde, ۱۹.۰۱.۲۰۱۲.
Julie Clarini, «Tous Occidentaux, ‘La Conscience métisse’ de Daryush Shayegan recèle des pages qui possèdent tout le charme de la belle intelligence», Le Monde, ۱۹.۰۱.۲۰۱۲.
• روی جلد کتاب افسون زدگی جدید
Oeuvres de Daryush Shayegan
1. De mer en mer... De rivage en rivage... poèmes, Préface d’Henry Corbin, P.J Oswald, Paris. 1972.
2. Hindouisme et Soufisme, une lecture du «Confluent des Deux Océans», Éditions de la Différence, Paris 1979, deuxième édition, Albin Michel, Paris 1997.
3. Qu’est-ce qu’une révolution religieuse? Presses d’aujourd’hui, Paris 1982, deuxième édition, Bibliothèque Albin Michel des idées, Paris, 1991.
The title of the Arabic Translation will be given in the Persian Bibliography.
4. Le regard mutilé, Schizophrénie culturelle: pays traditionnels face à la modernité, Albin Michel, Paris 1989, troisième édition, L’Aube, Poche essai, Paris, 1996.
5. Nouvelle édition: Schizophrénie culturelle: Les sociétés islamiques face à la modernité, Espaces libres, édition de poche, Albin Michel, 2008.
6. English Translation: Cultural Schizophrenia, Islamic Societies Confronting the West, Translated from the French by John Howe, Saqi books, London 1992. Also published by Syracuse University Press, 1997.
7. Spanish Translation: La mirada mutilata, esquizofrenia cultural: paises tradicionales frente a la modernitad, Traduccion de Roser Berdagué, Ediciones Peninsula, 1990.
8. TurkishTranslation: Yarali Bilinç, Geleneksel Toplumlarda, Kültürel Sizofreni, Çeviran Halhun Bayri, Metis, First Edition, 1991, Fourth Edition, 2002.
The title of the Arabic Translation will be given in the Persian Bibliography.
9. Henry Corbin, La topographie spirituelle de l’Islam iranien, Éditions de la Différence, Paris, 1990.
10. Traduction des poémes de Sohrab Sepehri: Oasis d’émeraude, Imago, Poiesis, Paris, 1982. Second Edition: Les pus de l’eau, Orphée, La Différence, Paris, 1991, Third Edition, Oasis d’émeraude, Collection Bilingue, Editions Hermes, Téhéran, 2002, The french translation: Les pas de l’eau is also published in the trilingual german versian: Der Klang der Wasserschritte, Water’s Footsteps and Les pas de l’eau ins Deutschen übertragen von Abdolreza Madjderey, Herausgeber: Iraj Hashemizadeh, Auflage Sommer, 1990.
11. Les illusions de l‘identité, Éditions du Félin, Paris, 1992.
12. Sous les ciels du monde, Entretiens avec Ramin Jahanbegloo, Éditions du Félin. 1992.
13. Au-delà du miroir, Diversité culturelle et unité des valeurs, Editions de l’Aube, 2004.
14. La lumière vient de l’Occident, Le réenchantement du monde et la pensée nomade, L’aube, essai, Paris, 2001, troisième édition, 2005, quatrième édition, essai poche, 2008.
15. Spanish Translation: La luz viene de Occidente, Tusquets Editors, 2008.
16. Terre de mirages, avec la collaboration de Maryam Askari, La collection Regards croisés, Éditions de l'Aube, Paris, 2004.
17. Turkish translation of Asia dar barabar Gharb, Dâryûsh Shâyegan: Bati karshisinda Asya, Çeviran Doç. Dr. Derya ÖRS, Ankara Yayinlari, Editors, Ankara, 2005.
18. Daryush Sayegan, Es Teheran una ciudad emblemático? El Horizonte de la mezclas, Katz, cccb, Barcelona, 2008.
• روی جلد کتاب نگاه شکسته: اسکیزوفرنی فرهنگی
Articles, Entretiens et quelques Conférences
1. «Le devenir iranien et le passé culturel» in Culture, Unesco et la Baconnière, vol, numéro 4, 1974.
2. English Translation: «Culture and Art in Iran» in Ibidem, English version.
3. «The Challenge of Today and Cultural Identity» in East Asian Cultural Studies, vol. XVI, Nos. 1-4, march 1977.
4. Three Lectures delivered at Harvard University, Center for the study of World Religions, 1976:
1. Cultural identity and Contemporary Challenge.
2. Idols of the mind and Perennial Memory.
3. Indian Thought and Western Philosophy.
5. «Transmutation et mutation en tant que phénomène de rencontre dans le dialogue des civilisations» in L’impact planétaire de la pensée occidentale rend-il possible un dialogue réel entre les civilisations?, Berg International Éditeurs, Paris, 1979.
6. «L’idéologie en tant que point de rencontre entre deux mondes» in Science et conscience, Les deux lectures de l’univers, France-Culture, Colloque de Cordoue, Stock, Paris 1986.
7. «L’actualité de la pensée d’Henry Corbin» in Les études philosophiques, Numéro 1, Paris, 1980.
8. «Le sens du Ta’wîl» in L’Herne, Henry Corbin, dirigé par Christian Jambet, Paris, 1981.
9. «La topographie visionnaire de Hâfez de Shîrâz» in L’herméneutique permanente ou «Le buisson ardent», Cahiers de l’Université de Saint-Jean de Jérusalem, Numéro 7, Berg International Éditeurs, Paris 1980.
10. English Translation: «The Visionary Topography of Hâfiz»Translated from the French by Lana and Peter Russell in Temenos, No 6, London 1985, The text was also published in The Green Sea of Heaven, fifty Ghazals from the Dîwân of Hâfiz, translated by Elizabeth T. Gray Jr, The White Cloud Press, Oregan,1995.
11. «De la pré-éternité à la post-éternité: le cycle de l’Etre» in Eranos Jahrbuch, Insel Verlag, Frankfurt am Main, 1981.
12. «Pourquoi le colloque de Cordoue?» in Contrepoint, Numéro 37, 15 avril, 1981.
13. «L’homme poétique persan» in Les Études philosophiques, Presses universitaires de France, octobre-décembre, 1983.
14. «Retrait de projections et compensation» in L’Herne, Carl Gustav Jung, dirigé par Michel Cazenave, Paris, 1984.
15. «Fin de siècle et Iran islamiqe» in Politique fin de siècle, Traverses/ 33-34, Paris 1985.
16. «La déchirure» in Le Débat, Gallimard, Numéro 42, novembre- décembre, Paris, 1986.
17. «Le réel est toujours ailleurs» in Itinérances, dossier L’Éveil du cœur, Numéro 1. Albin Michel, Paris 1986.
18. «Les quatre mouvements descendants et ascendants de l’esprit» in Sciences et Symboles, Les voies de la connaissace, Colloque de Tsukuba, présenté par Michel Cazenave, Albin Michel/ France- Culture, Paris, 1986.
19. «Isomorphismes et séparations» in Ibidem.
20. «L’Islam et la modernité» in Familles musulmanes et modernité, coordinateur Djamchid Behnam, Publisud, Faculté de Droit de Tunis, 1986.
• روی جلد کتاب آیین هندو و عرفان اسلامی
21. «Le rythme fondateur de l’espace persan/ The Formative Rythm of Persian Space» in Espace persan, Mehdi Khansari et Minouch Yavari, Pierre Margada, Éditeur, 1986.
22. «Deux logiques incommensurables» in Libération, 5 juin, 1985.
23. «La polissure du miroir» in Libération, 4 novembre, 1987.
24. «Deux Iran juxtaposés» in Libération, 23 mars, 1989.
25. «Comment peut-on être Français?» in La Quinzaine littéraire, du 1er au 31 août, 1987.
26. «Un romancier de l’entre-deux: Sadegh Hedayat» in La quinzaine littéraire, du 1er au 15 mai, 1988.
27. «L’Islam et la laïcité» in Le Débat, Gallimard, janvier-février, Paris, 1990.
28. «À la recherche des espaces perdus» in Lumière de la Ville, Juin, Paris, 1990.
29. L’âme de l’Iran, préface de Daryush Shayegan, Albin Michel, Paris, 1990.
• روی جلد کتاب بتهای ذهنی و خاطره ازلی
30. «Henry Corbin peregrinus» propos recueilli par Michel Crépu in La Croix I’Événement, samedi 19 janvier, 1991.
31. «Islam et politique au proche-Orient aujourd’hui» in Le Débat, Gallimard, Paris, 1991.
32. «Une victoire islamiste (en Algérie) serait plus grave qu’en Iran» in Libération, Evénement, Le 16 février, 1992.
33. «Corbin» in Encyclopaedia Iranica, edited by Ehsan Yarshater, Mazda Publisher, 268-272, vol. VI, 1993.
34. «Henry Corbin, Eine spirituelle Biographie» in Spektrum, Iran 5, Jahrbuch, 1992.
35. «Le 29 avril 1994» in Le nouvel Observateur 30 ans, 240 écrivains racontent une journée du monde. L’album anniversaire 1964-1994.
36. «La triple appartenance» in Qantara, magazine des cultures arabe et méditerranéenne, novembre-décembre, Paris, 1995.
37. «Le choc des civilisations» in Esprit, avril, Paris, 1996.
38. «L’entre-deux dans la littérature d’aujourd’hui» in Dédale, Postcolonialisme, numéros 5&6, printemps, Paris, 1997.
• روی جلد کتاب زیر آسمانهای جهان
39. «L’horizon des mélanges» in Lettres aux générations futures, textes inédits réunis par Federico Mayor en collaboration avec Roger-Pol Droit, Éditions Unesco, 1999.
40. «Clash of cultures and hybridisation» in The 21st Century Forum Reader, Expo 2000, Hanover, Unesco, 2000.
41. «Nous sommes tous des migrants, nous traversons les cultures», propos recueillis par Jean-Pierre Perrin, in Libération, Rencontre, 28 janvier, 2001.
42. «At the cutting Edge of intersecting Worlds» in Iranian Contemporary Art, Barbican Art, London, 12 April-3 June, 2001.
43. «Le miroir de l’âme d’un peuple» in Regards persans, Iran, une révolution photographique, Paris, musées, 20 juin- 31 août, Paris 2001.
44. «L’amère victoire des Lumières», entretien avec Catherine Poitevin in Télérama, Hors Série, Comprendre l’islam si loin si proche, novembre, 2001.
45. «Islam: le temps de l’autocritique, un dialogue entre Dariush Shayegan et Tariq Ramadan» in Le nouvel Observateur, du 4 au 10 octobre, 2001.
46. «La modernité est notre avenir à tous» in Courrier International, Occident-Islam, le choc des ignorances, analysé par Samuel Huntington, Umberto Eco, Oriana Fallaci, Daryush Shayegan, Fernando Savater, 8 au 14 novembre, 2001.
• روی جلد کتاب روح ایران
47. «Nous sommes tous des Occidentaux» in Marianne, semaine du 1er au 7 octobre, 2001.
48. «Grand angle avec Daryush Shayegan, le choc de l’Islam avec la modernité», propos recueillis par Jean-Claude Hazera, in Les Echos, Le quotidien de l’économie, mardi 13 novembre, 2001.
49. «Dieux publics, dieu privé» in Le Nouvel Observateur, Hors Série. La guerre des Dieux, Janvier, 2002.
50. «Le cyberange» entretien avec Daryush Shayegan, in Nouvelles Clés, Le Grand Tournant, Hiver, 2001-2002.
51. «La tolérance condamne-t-elle au relativisme?» in Esprit, supplément-novembre, 2001.
52. «La tentation du ressentiment», in Le figaro, Débats, le 24 septembre, 2002.
53. «Globalisation et virtualisation» in Rencontres de Fés, Festival des Musiques sacrées du monde, juin 2003.
• روی جلد ترجمه ترکی کتاب نگاه شکسته
54. «Les Iraniens face au blocage du système politique», entretien avec Isabelle Albaret, in La vie des idées dans le monde, Numéro 2, février, mars 2003.
55. «City as a Palimpsest of ancient Layers» Colloqui di Farmanieh 1, Being Contemporary toward the Future: Architecture and Thought in Iran, Tehran, Residence of the Italian Embassy, 24-26 January 2004.
56. «Oui, il y a des valeurs universelles in Le nouvel Observateur, les Débats de l’Obs, semaine du jeudi 21 août 2004.
57. «Kontrollierte Schizophrenie» in Entfernte Nähe, Far Near Distance, Neue Positionen iranischer Künstler, Haus des Kulturen der Welt, Berlin 2004.
58. «La rébellion de l‘autre» in L'Herne, ßaudrillard, dirigé par François l’Yvonnet, Paris, 2004.
59. «Entre Orient et Occident», entretien avec Lila Azam Zanganeh in La Règle du Jeu, Numéro 26, septembre 2004.
60. «A tamed Schizophrenia» in The Future of Values, Edited by Jérôme Bindé, 21th Century Talks, Unesco Publishing, Berghahn Books, 2004.
• روی جلد کتاب هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی
61. «Renaissance des religions» in 11ème Rencontres d’Averroès, Dieu, les monothéismes et le désenchantement du monde, 22 & 23 Octobre 2004, Théâtre national de Marseille la Criée.
62. «Pour être sage, il n’est pas besoin d’être croyant», Propos recueillis par Philippe Petit in Marianne. Semaine du 6 au 12 novembre 2004.
63. «Rêver de nouvelles identités» in Fondazione Ravello and S3 Studium, XIX Summer Seminar: «The Dreams of the Enterprise, Visions, Projects, Decisions», Ravello Festival, June, 27-30, 2004, under the direction of Domenico Di Masi.
64. «La lumière vient de l’Occident» in Maison des écrivains, organisé à Paris le 16 mars 2004. Daryush Shayegan et les indépassables paradoxes de la modernité. Les intervenants: Gianni Vattimo, Christian Jambet, Jean-Pierre Faye, Simon O’Li et Daryush Shayegan.
65. «Religione e ideologia, 25 Anni dalla Revoluzione iraniana», in English: «Religion and Ideology», 31st may 2004, in Luiss, Libera Universita Internazionale, Roma, 2004.
66. «Center and Peripheries» in Playing with Modernity, Cultural Research Bureau and International Center for Dialogue among Civilizations, Tehran, 2004.
• روی جلد کتاب آگاهی دورگه
67. The Italian translation of Shayegan’s lecture on Democracy in discussion with Richard Rorty: Daryush Shayegan, «Un univresalismo “morbido” per il mondo arabo», traduzione di Dora Bertucci, in A che cosa ser\’e la filosofia? Reset, Numero 86, Novembre-Dicembre 2004.
68. «Cosmopolitisme et individuation», entretien de Daryush Shayegan avec Françoise Bonardel in Spiritualité et mondialisation, Connaissance des Religions, juillet-décembre 2004.
69. «Introduction» in Sadegh Tirafkan, Iranian Man, La lettre Volée, Bruxelles, 2005.
70. «El Quijote islamico» in Lettra International, 89, Madrid, 2005.
71. «Il chisciotte islamico» in Micro Mega, Rivista bimestrale, novembre-dicembre 2005.
72. «L’incongruité de la situation iranienne» in Le Figaro, Débats, janvier 2006.
73. «Receding Worlds» in My Sister, Guard your Veil, My Brother, Guard your Eyes, Lila Azam Zanganeh Editor, Becon Press, Boston, 2006.
• روی جلد ترجمه فرانسوی اشعار سهراب سپهری
74. «L’illusion du retour à l'Age d’or» in Questions internationales, septembre-octobre 2006.
75. «Heidegger en Iran» in Le Portique, Numéro 18, 2éme semestre 2006.
76. «Les valeurs des Lumières sont-elles universelles?» in Télérama, Hors Série, Les Lumières, des idées pour demain, 2006.
77. «Téhéran est-elle une cité emblématique?» Conférence tenue au Centre de Culture contemporaine de Barcelone, CCCB. Barcelone, 2006.
78. Spanish Translation of the article on Tehran «Es Teheran une ciudad emblemetica?» in Letras Libres, Radiaciones de Iran, Numero 68, Mayo 2007.
79. German Translation of the article on Tehran: «Schauplatz Teheran, Unter den Lanternen einer traurigen Stadt pulsieren neue Lebenskräfte», in Lettre International, Ende September 2007.
80. «Dârâ Shokûh, the pioneer of comparative philosophy» in Inter-Cultural Dialogue: Iranian & Indie Civilizations, The Centre for the Study of developing Societies, 10-12th March, Delhi 2007.
• روی جلد چاپ جیبی کتاب نگاه شکسته
81. «Le Grand Inquisiteur» in Droits et Culture, Mélanges en l’honneur du Doyen Yadh Ben Achour, Centre de Publication Universittaire, Tunis, 2008.
82. «Les métamorphoses du sacré» in Rencontres de Fés, Festival des musiques sacrées du monde, juin 2008.
83. «La civilisation planétaire» à paraître bientôt dans une revue de I’Unesco.
84. «Mondialisation et l’entre-deux» à paraître dans la revue Futuribles.
85. «Comment peut-on philosopher en Iran aujourd'hui?», conférence faite à Lille à Citéphilo, le 14 novembre 2008, à paraître dans les actes du colloque.
86. «Je veux penser le polythéisme à venir» in Philosophie, magazine, déc 2008/ jan 2009.
Quelques articles parus dans la presse sur les livres de Daryush Shayegan
1. Christian Jambet, «Un rêve d’harmonie avec l’Islam», compte redu sur Hindouisme et soufisme de Daryush Shayegan, in Le Monde, 4 Janvier 1980.
• روی جلد کتاب توهم هویت
2. Jean Filliozat, «Sur les contreparties indiennes du soufisme» (avec référence à Hindouisme et soufisme de D. Shayegan) in Journal Asiatique, périodique trimestrielle, publiée par la Société asiatique, Tome CCLXVII1, Année 1980.
3. Olivier Mongin, «La double illusion, ni Orient, ni Occident» (référence à Qu’est-ce qu’une révolution religieuse? de D. Shayegan) in Esprit, le Proche-Orient dans la guerre, mai-juin 1983.
4. Néguine Danechvar, «Daryush Shayegan, Qu’est-ce qu’une révolution religieuse?» in Politica Hennetica, L’âge de l’homme, No 1, 1987.
5. Alain Woodrow, «Les démons du pouvoir temporel» à propos de l’émission Apostrophes de Bernard Pivot sur le thème: le Trône et l’Autel, le 12 avril 1982, où Daryush Shayegan (Qu’est-ce qu’une révolution religieuse?) «Apporte une contribution capitale sur la révolution religieuse dans les pays islamiques où le spirituel et le temporel sont étroitement mêlés et où la collusion entre foi et idéologie est totale» in Le Monde, 11/12 avril 1982.
• صفحه عنوان کتاب روح ایران
6. «Daryush Shayegan, Qu’est-ce qu’une révolution religieuse?»reviewed by Patrick D. Gaffney, Department of Anthropology, University of Notre Dame, in International Journal of Middle East Studies, 25th Volume Anniversary, vol. 25, No 3, August 1993.
7. Jean-Louis Schlegel, «Daryush Shayegan, Le regard mutilé: pays traditionnels face à la modernité» in Etudes, revue mensuelle, septembre 1989.
8. Pascal Bruckner, «La guerre des regards», Le regard mutilé de Daryush Shayegan, in Le nouvel Observateur, 16 au 22 mars 1989.
9. André Pautard, «L’Orient complexé», Le regard mutilé, in L‘Express, 24 Mars 1989.
10. B. La Richardais, «Le choc de la modernité», Le regard mutilé, in Royaliste, 13-26 novembre 1989.
11. Jérôme Bindé, «La crise de la modernité», Vattimo et l'expérience moderne du chaos prise comme ruse de la raison, Shayegan et la révolution islamique, in Globe, Mars 1991.
12. Maurice T. Maschino, «L’Islam en question», Daryush Shayegan, Le regard mutilé: schizophrénie culturelle, pays traditionnels face à la modernité, in La Qinzaine littéraire, du 1er 16 mars 1989.
13. Nathalie Leblanc, «Le rendez-vous raté avec l’histoire», Un universitaire iranien analyse la déchirure, dans le Tiers Monde, entre la tradition et la modernité et les conséquences sur les comportements culturels, in Jeune Afrique, 8 mars 1989.
14. H. Zaqual, compte-rendu du Le regard mutilé de Daryush Shayegan in Cultures et développement, Bruxelles, 1990.
15. Agnès Bozon-Verduraz, «L’Iran broie le Noir», sur Shayegan: Qu’est-ce qu’une révolution religieuse? Presses d’Aujourd’hui, 1982 et Le regard mutilé, Albin Michel, 1989, in Télérama, la semaine du 27 janvier au 2 février 1990.
16. Shayegan (Daryush), Le regard mutilé, schizophrénie culturelle, pays traditionnels face à la modernité, reédition, L’Aube, coll. Poche essai, 1997, in Bulletin du livre français, juin-juillet 1997.
17. Le regard mutilé de Daryush Shayegan, Editions de l’Aube, coll. Poche essai, août 2003 in L’Humanité, 10 septembre 2003.
18. Jean-Claude Eslin, «Le pèlerin des deux mondes» (Corbin et Shayegan), in Esprit, mars 1991.
19. Christian Jambet, «Henry Corbin, le prophète», son disciple iranien Daryush Shayegan poursuit son œuvre qui célèbre la grande réconciliation entre l’Orient et l’Occident, in Le nouvel Observateur, août 1991.
20. Claude Jannoud, «Henry Corbin, un penseur de l’âme», sur le livre de Shayegan: Henry Corbin, La topographie spirituelle de l’Islam iranien, in Le Figaro, lundi le 26 novembre 1991.
21. Jean-Pierre Peroncel-Hugoz, «La lampe magique d’Henry Corbin, L’Iran et la philosophie et Darius Chayegan: Henry Corbin, La topographie spirituelle de l’Islam iranien, La Différence, 1990, in Le Monde, Livres-Idées. Le 24 mai 1991.
22. Maurice Chavardès, «Philosophes ou Poètes? (Corbin)» in Témoignage Chrétien, samedi 22 décembre 1990.
23. Robert Maggiori, «Corbin, l’iranien», référence à Henry Corbin, La topographie spirituelle de l’Islam iranien, in Libération, jeudi 8 novembre 1990.
24. «Portraits de maîtres, le feuilleton, (Corbin)» in Globe, octobre 1990.
ٍ
• روی جلد کتاب نگاه شکسته
25. Daryush Shayegan, «Henry Corbin, La topographie spirituelle de l’Islam iranien», Ed. de La Différence, in La Quinzaine littéraire, 1er janvier 1991.
26. Deux grands islamologues: Daryush Shayegan: Henry Corbin, La topographie spirituelle de l’Islam iranien, (La Différence) et André Miquel: L’Orient d’une vie (Payot), in Journal de Genève, 1990.
27. «Au cœur du mystère iranien», Henry Corbin, La topographie... De Daryush Shayegan, Ed. La différence, in Jeune Afrique, le 24/30 Octobre 1990.
28. Claude Liauzu, «Henry Corbin, La topographie spirituelle de l’Islam iranien», La Différence, 1990, in Le monde diplomatique, décembre 1990.
29. Roger Du Pasquier «Daryush Shayegan, Henry Corbin, La topographie spirituelle de l’Islam iranien», La Différence, 1990, in Connaissance des religions, vol. VI/ No. 4, mars 1991.
30. Robert Maggiori, «Les essais de la rentrée (le livre sur Corbin)» in Libération, 30 août 1990.
31. G. Gilliot, «Compte-rendu sur le livre de Shayegan sur Corbin» in Extrait de la revue des sciences philosophiques et théologiques, 1991.
32. Shayegan (Daryush), «Henry Corbin, La topographie spirituelle de l’Islam iranien», La Différence, 1990, in Livres de France, octobre 1990.
33. Jean-Pierre Peroncel-Hugoz, «Le chiisme entre Ciel et Terre, L’islam chiite de Yann Richard et L’âme de l’Iran, collectif avec une nouvelle préface de Darius Chayegan», Albin Michel, in Le Monde, vendredi 24 mai 1991.
34. Dominique Grandmont, «L’art et la matière, une précieuse sélection du grand poète iranien Sohrab Sepehri: Les pas de l’eau, poèmes traduits du persan par Daryush Shayegan», Orphée, La Différence, in L’Humanité, vendredi 1er mars 1991.
35. Jean-Christophe Rufin, «Shaycgan le magnifique», Sous les ciels du monde, entretiens avec Ramin Jahanbegloo, Editions du Félin, 1992, in Le quotidien de Paris, lundi 11 mai 1992.
36. Daryush Shayegan in Mehrzad Borujerdi: Iranian Intellectuals and the West, Syracuse University Press, 1996.
37. Daryush Shayegan in Sami Oguz-Rushen Çakir: Hatemi’nin Iran’i(turkish) Iletishim Editors, Istanbul, 2000.
38. Corrado Ocone, «Shayegan: L’occidentalizzazione inconscia nell’atlanta Luiss parte dall’Iran» in il Riformista, Mercoledi 31 marzo 2004.
39. Daryush Shayegan, «La lumière vient de l’Occident», Editions de l’Aube, in Libération, 6 septembre 2001.
40. Nadia Pierre, «L'Ouest et 1 'Est, à l’opposé du «choc des civilisations», Daryush Shayegan propose un voyage à l’intérieur des relations culturelles... un regard critique à la recherche d’une autre voie, métisse, hybride, «entre-deux», in L’Humanité, 30 octobre 2001.
41. Pascal Bruckner, «Un essai de Daryush Shayegan: Debout, l’Occident!» in Le nouvel Observateur, du 11 au 17 octobre 2001.
42. Olivier Mongin, «La lumière vient de l’Occident de Daryush Shayegan» in Esprit, octobre 2001.
43. «L’événement» in Esprit, 18 septembre 2001.
44. Gérard Leclerc, «Pour un dialogue des civilisations», La lumière vient de l’Occident de Daryush Shayegan, in Royaliste, du 15 au 28 octobre 2001.
• روی جلد کتاب سرزمین سرا ب ها
45. Philippe Quesne, notes de lecture: «La lumière vient de l’Occident»in Philosophie, No 75, 2002.
46. Claude-Raphaël Samama, «Daryush Shayegan: La lumière vient de l’Occident» in Europe, avril 2003.
47. A Book (138 pages) in German on the different aspects of Shayegan’s thought: Afsaneh Gächter, Daryush Shayegan, interkulturell gelesen, Interkulturelle Bibliothek, Traugott Bautz, Nordhausen 2005.
• متن لوح جایزه اتحادیه نویسندگان فرانسه
کتابشناسی
• کتابشناسی آثار دکتر داریوش شایگان/ حسین خندق آبادی
الف) کتابها (به ترتیب انتشار)
۱. ادیان و مکتبهای فلسفی هند، انتشارات دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۶؛ انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۸۹؛ نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۹۳.
۲. بتهای ذهنی و خاطره ازلی، انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۵۵؛ نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۹۳.
۳. آسیا در برابر غرب، انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۵۶؛ نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۹۲.
۴. هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمه باقر پرهام، انتشارات آگاه، تهران ۱۳۷۱؛ نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۹۲.
۵. زیر آسمانهای جهان: گفتگوی رامین جهانبگلو با داریوش شایگان، ترجمه نازی عظیما، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۷۴.
۶. افسون زدگی جدید: هویت چهل تکه و تفکر سیار، ترجمه فاطمه ولیانی، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۸۰.
۷. آیین هندو و عرفان اسلامی، ترجمه جمشید ارجمند، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۸۲.
۲. بتهای ذهنی و خاطره ازلی، انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۵۵؛ نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۹۳.
۳. آسیا در برابر غرب، انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۵۶؛ نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۹۲.
۴. هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمه باقر پرهام، انتشارات آگاه، تهران ۱۳۷۱؛ نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۹۲.
۵. زیر آسمانهای جهان: گفتگوی رامین جهانبگلو با داریوش شایگان، ترجمه نازی عظیما، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۷۴.
۶. افسون زدگی جدید: هویت چهل تکه و تفکر سیار، ترجمه فاطمه ولیانی، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۸۰.
۷. آیین هندو و عرفان اسلامی، ترجمه جمشید ارجمند، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۸۲.
۸. واحه زمردین (متن فارسی ـ فرانسه اشعار سهراب سپهری)، ترجمه فرانسه از داریوش شایگان، انتشارات هرمس، تهران ۱۳۸۴.
۱۰. آمیزش افقها: منتخباتی از آثار داریوش شایگان، گزینش و تدوین محمدمنصور هاشمی، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۸۹.
۱۱. بینش اساطیری [بخشی از کتاب بتهای ذهنی و خاطره ازلی]، به اهتمام عبدالکریم جربزه دار، انتشارات اساطیر، تهران ۱۳۹۱.
۱۲. در جستجوی فضاهای گمشده، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۹۲.
۱۳. پنج اقلیم حضور: بحثی درباره شاعرانگی ایرانیان، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران ۱۳۹۳.
۱۴. جنون هشیاری: بحثی درباره اندیشه و هنر شارل بودلر، موسسه فرهنگی و هنری چاپ و نشر نظر، تهران ۱۳۹۴.
۱۵. فانوس جادویی زمان: نگاهی به رمان در جستجوی زمان از دست رفته اثر مارسل پروست، فرهنگ معاصر، تهران ۱۳۹۶.
۱۶. سرزمین سرابها، ترجمه جمشید ارجمند، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران (در انتظار انتشار).
۱۷. نگاه شکسته: اسکیزوفرنی فرهنگی، ترجمه علیرضا مناف زاده، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران (در انتظار انتشار).
به عربی (داریوش / داریوس / دریوس / دریوش شایغان)
۱۸. النفس المبتورهه: هاجس الغرب فی مجتمعاتنا، دارالساقی، بیروت ۱۹۹۱.
۱۹. اوهام الهویه، ترجه محمد علی مقلد، دارالساقی، بیروت ۱۹۹۳.
۲۰. ما الثورهه الدینیه؟: الحضارات التقلیدیه فی مواجهه الحداثه، ترجمهه محمد الرحمونی ، دارالساقی، بیروت ۲۰۰۴.
۲۱. الاصنام الذهنیه و الاذکاره الازلیه، ترجمه حیدر نجف، دارالهادی، بیروت ۲۰۰۷.
۱۹. اوهام الهویه، ترجه محمد علی مقلد، دارالساقی، بیروت ۱۹۹۳.
۲۰. ما الثورهه الدینیه؟: الحضارات التقلیدیه فی مواجهه الحداثه، ترجمهه محمد الرحمونی ، دارالساقی، بیروت ۲۰۰۴.
۲۱. الاصنام الذهنیه و الاذکاره الازلیه، ترجمه حیدر نجف، دارالهادی، بیروت ۲۰۰۷.
ب) مقاله ها و سخنرانی ها (به ترتیب تاریخی):
۱. «آیین هندو»، مجله دانشکده ادبیات، سال ۱۱، ضمیمه ش ۳ و ۴ (فروردین ـ تیر ۱۳۴۳)، ص ۳۴۵-۳۸۴.
۲. «راز تثلیث: شیوا یا اصل فانی کننده»، مهر، دوره ۱۱، ش ۳ و ۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۴۴)، ص ۱۹۵-۲۰۱.
۳. «ارتباط انسان و وجود در عرفان نظری اسلامی و حکمت هندو»، فرهنگ و زندگی، ش ۳ (مهر ۱۳۴۹)، ص ۵۹-۷۱؛ نیز در جستارهایی در دین، روانشناسی، انسانشناسی و غیره: مجموعه مقالات (برگزیده از مجله فرهنگ و زندگی)، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران ۱۳۸۱.
۴. «قیامت و معاد در عرفان اسلامی و هندو»، الفبا، ش ۱ (۱۳۵۲)، ص ۱-۲۸.
۵. «بینش اساطیری»، الفبا، ش ۵ (اسفند ۱۳۵۳)، ص ۱-۸۳.
۶. «دین و فلسفه و علم در شرق و غرب»، الفبا، ش ۶ (۱۳۵۶)، ص ۱۰۱-۱۰۹.
۷. «ایدئولوژیک شدن سنت»، ترجمه مهرداد مهربان، زمان نو، ش ۱۲ (شهریور ۱۳۶۵).
۸. «پیشگفتار [درباره بنیاد مطالعات ایران]»، ایران نامه، ش ۲۷ (بهار ۱۳۶۸)، ص ۳۸۱-۳۸۲.
۹. «سیر و سلوک هانری کربن از هایدگر تا سهروردی»، ایران نامه، ش ۲۷ (بهار ۱۳۶۸)، ص ۴۶۱-۴۹۲؛ ش ۲۸ (تابستان ۱۳۶۸)، ص ۵۸۴-۶۱۷.
۱۰. «محمد داراشکوه، بنیان گذار عرفان تطبیقی»، ایران نامه، ش ۳۰ (بهار ۱۳۶۹)، ص ۱۹۶-۲۲۴؛ نیز در نامه شهیدی: جشن نامه استاد دکتر سیدجعفر شهیدی، به اهتمام علی اصغر محمدخانی، انتشارات طرح نو، تهران ۱۳۷۴، ص ۷۲۹-۷۶۸؛ نیز در بخارا، ش ۶۸و۶۹ (آذرـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۷۰۰-۷۳۰.
۲. «راز تثلیث: شیوا یا اصل فانی کننده»، مهر، دوره ۱۱، ش ۳ و ۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۴۴)، ص ۱۹۵-۲۰۱.
۳. «ارتباط انسان و وجود در عرفان نظری اسلامی و حکمت هندو»، فرهنگ و زندگی، ش ۳ (مهر ۱۳۴۹)، ص ۵۹-۷۱؛ نیز در جستارهایی در دین، روانشناسی، انسانشناسی و غیره: مجموعه مقالات (برگزیده از مجله فرهنگ و زندگی)، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران ۱۳۸۱.
۴. «قیامت و معاد در عرفان اسلامی و هندو»، الفبا، ش ۱ (۱۳۵۲)، ص ۱-۲۸.
۵. «بینش اساطیری»، الفبا، ش ۵ (اسفند ۱۳۵۳)، ص ۱-۸۳.
۶. «دین و فلسفه و علم در شرق و غرب»، الفبا، ش ۶ (۱۳۵۶)، ص ۱۰۱-۱۰۹.
۷. «ایدئولوژیک شدن سنت»، ترجمه مهرداد مهربان، زمان نو، ش ۱۲ (شهریور ۱۳۶۵).
۸. «پیشگفتار [درباره بنیاد مطالعات ایران]»، ایران نامه، ش ۲۷ (بهار ۱۳۶۸)، ص ۳۸۱-۳۸۲.
۹. «سیر و سلوک هانری کربن از هایدگر تا سهروردی»، ایران نامه، ش ۲۷ (بهار ۱۳۶۸)، ص ۴۶۱-۴۹۲؛ ش ۲۸ (تابستان ۱۳۶۸)، ص ۵۸۴-۶۱۷.
۱۰. «محمد داراشکوه، بنیان گذار عرفان تطبیقی»، ایران نامه، ش ۳۰ (بهار ۱۳۶۹)، ص ۱۹۶-۲۲۴؛ نیز در نامه شهیدی: جشن نامه استاد دکتر سیدجعفر شهیدی، به اهتمام علی اصغر محمدخانی، انتشارات طرح نو، تهران ۱۳۷۴، ص ۷۲۹-۷۶۸؛ نیز در بخارا، ش ۶۸و۶۹ (آذرـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۷۰۰-۷۳۰.
۱۲. «در جستجوی فضاهای گمشده»، ایران نامه، ش ۳۶ (پاییز ۱۳۷۰)، ص ۵۴۱-۵۵۲؛ نیز در کلک، ش ۲۳ و ۲۴ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۰)، ص ۳۲-۴۳؛ نیز در نامه فرهنگ، ش ۹ (بهار ۱۳۷۲)، ص ۱۴۰-۱۴۹؛ نیز در نقد و بررسی کتاب فرزان، ش ۱ (آذر ۱۳۸۱).
۱۳. «زائری از غرب»، ترجمه باقر پرهام، کلک، ش ۱۷ (مرداد ۱۳۷۰)، ص ۱۱-۴۰؛ نیز در بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۴۲-۶۷۶.
۱۴. «هانری کربن، آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی»، ایران نامه، ش ۳۸ (بهار ۱۳۷۱)، ص ۲۸۰-۲۹۶؛ نیز در نامه فرهنگ، سال ۲، ش۴ (تابستان ۱۳۷۱)، ص ۱۴۸-۱۴۹.
۱۵. «پیشگفتار [درباره صادق هدایت و شماره ویژه مجله]»، ایران نامه، ش ۳۹، (تابستان ۱۳۷۱)، ص ۴۰۷-۴۱۳.
۱۶. «در میان شرق و غرب»، ترجمه پرویز همان پور در خرد و آزادی: یادنامه دکتر امیرحسین جهانبگلو، به کوشش کریم امامی و عبدالحسین آذرنگ، باغ آینه، تهران ۱۳۷۲، ص ۳۳۷-۳۴۴.
۱۷. «چندگانگی فرهنگی»، گفتگو، ش ۲ (دی ۱۳۷۲)، ص ۴۰-۶۲؛ نیز در بخارا، ش ۴۲ (خرداد ـ تیر ۱۳۸۴)، ص ۵۵-۷۱.
۱۸. «فضای ایرانی، پنج اقلیم حضور ایرانی: مصاحبه رامین جهانبگلو با داریوش شایگان»، ایران نامه، ش ۴۶ (بهار ۱۳۷۳)، ص ۳۴۳-۳۶۸.
۱۹. «ایدئولوژیک شدن سنت»، ترجمه مهرداد مهربان، کیان، ش ۱۹ (خرداد ۱۳۷۳)، ص ۱۰-۱۹.
۲۰. «تعطیلات در تاریخ»، ترجمه علیرضا مناف زاده، گفتگو، ش ۶ (زمستان ۱۳۷۳)، ص ۷-۲۲.
۲۱. «[سپهری از نگاه] داریوش شایگان»، باغ تنهایی: یادنامه سهراب سپهری، به کوشش حمید سیاهپوش، نشر سهیل، [تهران] ۱۳۷۵، ص ۲۸۵.
۲۲. «هویتهای چندگانه»، در مبانی نظری هویت و بحران هویت، تهیه و تنظیم علی اکبر علیخانی، پژوهشگاه علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی، تهران ۱۳۷۶، ص ۳۳۳-۳۴۰؛ نیز در یاس نو (۲۹ آبان ۱۳۸۲).
۲۳. «فرزانگی و وارستگی»، خرد جاودان: جشن نامه استاد سیدجلال الدین آشتیانی، به کوشش علی اصغر محمدخانی و حسن سیدعرب، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۷۷، ص ۲۱-۲۴؛ نیز در بخارا، ش ۱۱۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۹۵)، ص ۱۲۸-۱۳۱.
۲۴. «هویت سه گانه [درباره بهرام فره وشی]»، ترجمه جمشید ارجمند در یاد یار مهربان، به کوشش هما گرامی (فره وشی)، انتشارات زیور، تهران ۱۳۷۸؛ نیز در بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۹۳-۶۹۹.
۲۵. «میان هستی و نیستی [درباره بهرام فره وشی]»، بخارا، ش ۶ (خرداد ۱۳۷۸)، ص ۳۸۰-۳۸۱؛ نیز در بخارا، ش ۱۱۵ (آذر ـ دی ۱۳۹۵)، ص ۱۶۶-۱۶۸.
۲۶. «پدیده های دیدار در گفتگوی تمدنها»، ترجمه باقر پرهام، بخارا، ش ۸ (مهر ۱۳۷۸)، ص ۲۲-۵۳؛ نیز در اندیشه غربی و گفتگوی تمدنها، ترجمه باقر پرهام، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران ۱۳۷۹؛ نیز در حافظ، ش ۷۲ (مرداد ۱۳۸۹)، ص ۴۹-۵۲.
۲۷. «آمیزه افقها: نامه به نسلهای آینده»، ترجمه کامران فانی، همشهری (۱۴ و ۱۶ دی ۱۳۷۸)؛ نیز در صبح امروز (۱۰ بهمن ۱۳۸۷)؛ نیز در معماری و شهرسازی، ش ۶۰-۶۱ (اسفند ۱۳۷۹)، ص ۱۱-۱۴؛ نیز در بخارا، ش ۷۰ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۸۸)، ص ۱۹۸-۲۰۶.
۲۹. «افسون زدگی جدید (هویت چهل تکه و تفکر سیار)»، ترجمه فاطمه ولیانی، بخارا، ش ۱۷ (فروردین ۱۳۸۰)، ص ۷-۱۶.
۳۰. «هندوئیسم و تصوف: زندگی و آثار شاهزاده محمد داراشکوه»، ترجمه جمشید ارجمند، بخارا، ش ۲۱ و ۲۲ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۰)، ص ۳۲۴-۳۴۲.
۳۱. «مقدمه» در هانری کربن و دیگران، روح ایران، ترجمه محمود بهفروزی، نشر پند نامک، تهران ۱۳۸۱، ص ۸-۲۰؛ نیز در بخارا، ش ۹۴ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۲)، ص ۲۳-۳۲.
۳۲. «دین و جامعه در نظرخواهی از دانشوران»، مطالعات راهبردی، ش ۱۵ (بهار ۱۳۸۱)، ص ۱۵۹-۱۶۷.
۳۳. «ارزشهای جهان گیر»، نقد و بررسی کتاب فرزان، ش ۲ (اسفند ۱۳۸۱).
۳۴. «آیین هندو و عرفان اسلامی»، همشهری (۲۶و۲۷ شهریور ۱۳۸۲).
۳۵. «تبلور یک نحوه هستی» در زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم استاد سیدجلال الدین آشتیانی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران ۱۳۸۴، ص ۱۱۳-۱۱۸؛ نیز در کلک، ش ۸۹-۹۳ (مرداد ـ آذر ۱۳۷۶)، ص ۱۵۰-۱۵۳؛ نیز در بخارا، ش ۴۱ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۸۴)، ص ۲۸۴-۲۸۷.
۳۶. «شرحی بر دوستی» در جمشید ارجمند: جشن نامه ۴۵ سال کار، به کوشش زاون قوکاسیان و حسین رسول اف، انتشارات روزنه، تهران ۱۳۸۴، ص ۳۳-۳۶.
۳۷. «شعر نسروده» در آفتاب معرفت: مجموعه مقالاتی درباره دکتر عبدالحسین زرین کوب و نمونه ای از آثار وی، گردآوری سامیه بصیرمژدهی، انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۸۴، ص ۲۲۳-۲۲۴؛ نیز در بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۸۸-۶۸۹؛ نیز در بخارا، ش ۹۱ (بهمن ـ اسفند ۱۳۹۱)، ص ۲۳۴-۲۳۶.
۳۸. «لحظه ای در واحه»، ترجمه [گزیده از] گلی ترقی، در واحه زمردین (متن فارسی ـ فرانسه اشعار سهراب سپهری)، ترجمه فرانسه از داریوش شایگان، انتشارات هرمس، تهران ۱۳۸۴، ص هفت ـ چهارده.
۳۹. «مسکوب اقلیم حضور بود»، بخارا، ش ۴۱ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۸۴)، ص ۳۴۸-۳۵۰؛ نیز در ایراننامه، ش ۸۷ و ۸۸ (پاییز ـ زمستان ۱۳۸۴)، ص ۱۸۹-۱۹۲.
۴۰. «طغیان دیگری [درباره ژان بودریار]»، ترجمه فاطمه ولیانی، بخارا، ش ۴۴ (مهر ـ آبان ۱۳۸۴)، ص ۳۵-۴۲.
۴۱. «از ازل تا به ابد [درباره حافظ]» در شاخه های شوق، یادگارنامه بهاءالدین خرمشاهی، به کوشش علی دهباشی، نشر قطره، تهران ۱۳۸۶، ج ۱، ص ۷۶۹-۷۷۶.
۴۲. «فانی ای که من می شناسم»، بخارا، ش ۶۲ (خرداد ـ شهریور ۱۳۸۶)، ص ۱۰۶-۱۱۱؛ نیز در بخارا، ش ۱۱۱ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۵)، ص ۱۲۰-۱۲۵.
۴۳. «طلوع معرفت اشراق [گزارش سخنرانی در روز بزرگداشت سهروردی]»، اطلاعات حکمت و معرفت، سال ۲، ش ۵ (مرداد ۱۳۸۶)، ص ۱۰۸.
۴۴. «میانجی فرهنگی ایرانی: گزارش سخنرانی داریوش شایگان و غلامحسین ابراهیمی دینانی [در روز بزرگداشت سهروردی]»، کارگزاران (۱۰ مرداد ۱۳۸۶).
۴۵. «سهروردی، تلاقی یونان، ایران و اسلام [گزارش سخنرانی در روز بزرگداشت سهروردی]»، کتاب ماه فلسفه، ش ۱ (مهر ۱۳۸۶)، ص ۸۵-۸۶.
۴۶. «ابوالحسن رفیعی قزوینی از آخرین حکیمان ایران سنتی»، بخارا، ش ۶۴ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۶)، ص ۵۶۵-۵۶۷؛ نیز در هفته نامه تابان (۶ خرداد ۱۳۸۶).
۴۷. «خیام شاعر لحظه های برق آسای حضور»، ترجمه نازی عظیما، بخارا، ش ۶۶ (مرداد ـ شهریور ۱۳۸۷)، ص ۳۰-۴۵.
۴۸. «شخصیت پرجاذبه علامه طباطبایی»، بخارا، ش ۶۷ (مهر ـ آبان ۱۳۸۷)، ص ۴۸۴-۴۸۶.
۴۹. «آیا تهران مدینه ای تمثیلی است»، ترجمه فاطمه ولیانی، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۷۷-۶۸۷.
۵۰. «در حلقه اصحاب تاویل»، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۹۰-۶۹۲.
۵۱. «هاله بازیافته [در سوگ بهمن جلالی]»، عکسنامه، ش ۳۰ (۱۳۸۸)، ص ۴۷-۵۰. نیز در بخارا، ش ۷۵ (تیر ۱۳۸۹)، ص ۴۲۸-۴۳۲.
۵۲. «ساحت بینش حافظ»، ترجمه محمدمنصور هاشمی، بخارا، ش ۷۲ و ۷۳ (مهر ـ دی ۱۳۸۸)، ص ۵۵-۷۲.
۵۳. «زمینه های فکری طرح گفتگوی تمدنها»، ترجمه فرزاد حاجی میرزایی، بخارا، ش ۷۴ (بهمن ـ اسفند ۱۳۸۸)، ص ۵۴-۶۵.
۵۴. «در راس نقطه تلاقی جهانها»، ترجمه بهرنگ پورحسینی، حرفه هنرمند، ش ۳۳ (تابستان ۱۳۸۹)، ص ۳۰-۳۱.
۵۵. «مارکسیسم عامیانه بسان ایدئولوژی منتشر در فضا»، بخارا، ش ۷۶ (شهریور ۱۳۸۹)، ص ۲۶-۳۴.
۵۶. «کربن و جهان ایرانی»، اطلاعات (۵ مرداد ۱۳۹۰).
۵۷. «آخرین دیدار با کربن»، بخارا، ش ۸۲ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۰)، ص ۲۰۹؛ نیز در کتابستان، ش ۱۴ (بهمن و اسفند ۱۳۹۶)، ص ۱۵.
۵۸. «هانری کربن، زائری از غرب»، بخارا، ش ۸۲ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۰)، ص ۱۸۹-۱۹۵.
۵۹. «بهترین نقاش عصر خود: یادداشت داریوش شایگان درباره ناصر عصار»، روزگار (۲ شهریور ۱۳۹۰).
۶۰. «آیدین آغداشلو» در آیدین آغداشلو: برگزیده آثار ۱۳۳۸-۱۳۹۱، انتشارات نگار، تهران ۱۳۹۱، ص ۶-۱۲.
۶۱. «آیدین آغداشلو، نگاه خیامی»، مهرنامه، ش ۲۶ (آبان ۱۳۹۱)، ص ۲۰۹-۲۱۲؛ نیز در بخارا، ش ۸۹ و ۹۰ (مهر ـ دی ۱۳۹۱)، ص ۲۴۹-۲۶۱.
۶۲. «هنر»، مهرنامه، ش ۲۶ (آبان ۱۳۹۱)، ص ۲۱۰-۲۱۱.
۶۳. «خرمشاهی، نقطه تبلور ارزشهای والای فرهنگ ایران»، بخارا، ش ۸۹ و ۹۰ (مهر ـ دی ۱۳۹۱)، ص ۴۱۳-۴۱۶.
۳۰. «هندوئیسم و تصوف: زندگی و آثار شاهزاده محمد داراشکوه»، ترجمه جمشید ارجمند، بخارا، ش ۲۱ و ۲۲ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۰)، ص ۳۲۴-۳۴۲.
۳۱. «مقدمه» در هانری کربن و دیگران، روح ایران، ترجمه محمود بهفروزی، نشر پند نامک، تهران ۱۳۸۱، ص ۸-۲۰؛ نیز در بخارا، ش ۹۴ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۲)، ص ۲۳-۳۲.
۳۲. «دین و جامعه در نظرخواهی از دانشوران»، مطالعات راهبردی، ش ۱۵ (بهار ۱۳۸۱)، ص ۱۵۹-۱۶۷.
۳۳. «ارزشهای جهان گیر»، نقد و بررسی کتاب فرزان، ش ۲ (اسفند ۱۳۸۱).
۳۴. «آیین هندو و عرفان اسلامی»، همشهری (۲۶و۲۷ شهریور ۱۳۸۲).
۳۵. «تبلور یک نحوه هستی» در زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم استاد سیدجلال الدین آشتیانی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران ۱۳۸۴، ص ۱۱۳-۱۱۸؛ نیز در کلک، ش ۸۹-۹۳ (مرداد ـ آذر ۱۳۷۶)، ص ۱۵۰-۱۵۳؛ نیز در بخارا، ش ۴۱ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۸۴)، ص ۲۸۴-۲۸۷.
۳۶. «شرحی بر دوستی» در جمشید ارجمند: جشن نامه ۴۵ سال کار، به کوشش زاون قوکاسیان و حسین رسول اف، انتشارات روزنه، تهران ۱۳۸۴، ص ۳۳-۳۶.
۳۷. «شعر نسروده» در آفتاب معرفت: مجموعه مقالاتی درباره دکتر عبدالحسین زرین کوب و نمونه ای از آثار وی، گردآوری سامیه بصیرمژدهی، انتشارات امیرکبیر، تهران ۱۳۸۴، ص ۲۲۳-۲۲۴؛ نیز در بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۸۸-۶۸۹؛ نیز در بخارا، ش ۹۱ (بهمن ـ اسفند ۱۳۹۱)، ص ۲۳۴-۲۳۶.
۳۸. «لحظه ای در واحه»، ترجمه [گزیده از] گلی ترقی، در واحه زمردین (متن فارسی ـ فرانسه اشعار سهراب سپهری)، ترجمه فرانسه از داریوش شایگان، انتشارات هرمس، تهران ۱۳۸۴، ص هفت ـ چهارده.
۳۹. «مسکوب اقلیم حضور بود»، بخارا، ش ۴۱ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۸۴)، ص ۳۴۸-۳۵۰؛ نیز در ایراننامه، ش ۸۷ و ۸۸ (پاییز ـ زمستان ۱۳۸۴)، ص ۱۸۹-۱۹۲.
۴۰. «طغیان دیگری [درباره ژان بودریار]»، ترجمه فاطمه ولیانی، بخارا، ش ۴۴ (مهر ـ آبان ۱۳۸۴)، ص ۳۵-۴۲.
۴۱. «از ازل تا به ابد [درباره حافظ]» در شاخه های شوق، یادگارنامه بهاءالدین خرمشاهی، به کوشش علی دهباشی، نشر قطره، تهران ۱۳۸۶، ج ۱، ص ۷۶۹-۷۷۶.
۴۲. «فانی ای که من می شناسم»، بخارا، ش ۶۲ (خرداد ـ شهریور ۱۳۸۶)، ص ۱۰۶-۱۱۱؛ نیز در بخارا، ش ۱۱۱ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۵)، ص ۱۲۰-۱۲۵.
۴۳. «طلوع معرفت اشراق [گزارش سخنرانی در روز بزرگداشت سهروردی]»، اطلاعات حکمت و معرفت، سال ۲، ش ۵ (مرداد ۱۳۸۶)، ص ۱۰۸.
۴۴. «میانجی فرهنگی ایرانی: گزارش سخنرانی داریوش شایگان و غلامحسین ابراهیمی دینانی [در روز بزرگداشت سهروردی]»، کارگزاران (۱۰ مرداد ۱۳۸۶).
۴۵. «سهروردی، تلاقی یونان، ایران و اسلام [گزارش سخنرانی در روز بزرگداشت سهروردی]»، کتاب ماه فلسفه، ش ۱ (مهر ۱۳۸۶)، ص ۸۵-۸۶.
۴۶. «ابوالحسن رفیعی قزوینی از آخرین حکیمان ایران سنتی»، بخارا، ش ۶۴ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۶)، ص ۵۶۵-۵۶۷؛ نیز در هفته نامه تابان (۶ خرداد ۱۳۸۶).
۴۷. «خیام شاعر لحظه های برق آسای حضور»، ترجمه نازی عظیما، بخارا، ش ۶۶ (مرداد ـ شهریور ۱۳۸۷)، ص ۳۰-۴۵.
۴۸. «شخصیت پرجاذبه علامه طباطبایی»، بخارا، ش ۶۷ (مهر ـ آبان ۱۳۸۷)، ص ۴۸۴-۴۸۶.
۴۹. «آیا تهران مدینه ای تمثیلی است»، ترجمه فاطمه ولیانی، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۷۷-۶۸۷.
۵۰. «در حلقه اصحاب تاویل»، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۹۰-۶۹۲.
۵۱. «هاله بازیافته [در سوگ بهمن جلالی]»، عکسنامه، ش ۳۰ (۱۳۸۸)، ص ۴۷-۵۰. نیز در بخارا، ش ۷۵ (تیر ۱۳۸۹)، ص ۴۲۸-۴۳۲.
۵۲. «ساحت بینش حافظ»، ترجمه محمدمنصور هاشمی، بخارا، ش ۷۲ و ۷۳ (مهر ـ دی ۱۳۸۸)، ص ۵۵-۷۲.
۵۳. «زمینه های فکری طرح گفتگوی تمدنها»، ترجمه فرزاد حاجی میرزایی، بخارا، ش ۷۴ (بهمن ـ اسفند ۱۳۸۸)، ص ۵۴-۶۵.
۵۴. «در راس نقطه تلاقی جهانها»، ترجمه بهرنگ پورحسینی، حرفه هنرمند، ش ۳۳ (تابستان ۱۳۸۹)، ص ۳۰-۳۱.
۵۵. «مارکسیسم عامیانه بسان ایدئولوژی منتشر در فضا»، بخارا، ش ۷۶ (شهریور ۱۳۸۹)، ص ۲۶-۳۴.
۵۶. «کربن و جهان ایرانی»، اطلاعات (۵ مرداد ۱۳۹۰).
۵۷. «آخرین دیدار با کربن»، بخارا، ش ۸۲ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۰)، ص ۲۰۹؛ نیز در کتابستان، ش ۱۴ (بهمن و اسفند ۱۳۹۶)، ص ۱۵.
۵۸. «هانری کربن، زائری از غرب»، بخارا، ش ۸۲ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۰)، ص ۱۸۹-۱۹۵.
۵۹. «بهترین نقاش عصر خود: یادداشت داریوش شایگان درباره ناصر عصار»، روزگار (۲ شهریور ۱۳۹۰).
۶۰. «آیدین آغداشلو» در آیدین آغداشلو: برگزیده آثار ۱۳۳۸-۱۳۹۱، انتشارات نگار، تهران ۱۳۹۱، ص ۶-۱۲.
۶۱. «آیدین آغداشلو، نگاه خیامی»، مهرنامه، ش ۲۶ (آبان ۱۳۹۱)، ص ۲۰۹-۲۱۲؛ نیز در بخارا، ش ۸۹ و ۹۰ (مهر ـ دی ۱۳۹۱)، ص ۲۴۹-۲۶۱.
۶۲. «هنر»، مهرنامه، ش ۲۶ (آبان ۱۳۹۱)، ص ۲۱۰-۲۱۱.
۶۳. «خرمشاهی، نقطه تبلور ارزشهای والای فرهنگ ایران»، بخارا، ش ۸۹ و ۹۰ (مهر ـ دی ۱۳۹۱)، ص ۴۱۳-۴۱۶.
۶۵. «هندشناسی و عرفان داراشکوه [گفتار در شب راوی شانکارا]»، بخارا، ش ۹۲ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۲)، ص ۳۷۴-۳۷۷.
۶۶. «یاد و یادبود: به یاد دوست [درباره سیروس آرینپور]»، بخارا، ش ۹۲ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۲)، ص ۳۹۲-۳۹۶.
۶۷. «پاریس شهری جهانی»، بخارا، ش ۹۳ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۲)، ص ۳۲-۶۸.
۶۸. «معجزه هند در آسیا [گفتار در شب ایران و هند]»، بخارا، ش ۹۳ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۲)، ص ۲۳۹-۲۴۳؛ «هند: یک آزمایشگاه بزرگ فلسفی»، شرق (ضمیمه) (۲۴ مرداد ۱۳۹۲).
۶۹. «پیشگفتار چاپ جدید کتاب روح ایران»، بخارا، ش ۹۴ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۲)، ص ۲۲.
۷۰. لویی ماسینیون، «نقش فرهنگ ایرانی در شکوفایی تمدن عرب»، ترجمه داریوش شایگان، بخارا، ش ۹۴ (مرداد و شهریور ۱۳۹۲)، ص ۳۳-۵۲.
۷۱. «سفر من در قرن پانزدهم میلادی»، ترجمه نازی عظیما، بخارا، ش ۹۵ و ۹۶ (مهر ـ آبان ۱۳۹۲)، ص ۵۷-۸۰.
۷۲. «از منشور نگاه دیگران [گفتار در شب رونمایی کتاب در جستجوی فضاهای گمشده]»، بخارا، ش ۹۷ (آذر ـ دی ۱۳۹۲)، ص ۳۹۴-۳۹۹؛ «شاعر نبودم، اما شاعران را خیلی دوست دارم»، اعتماد (۱۷ دی ۱۳۹۲).
۷۳. «سعدی: زمان اجتماعی اهل ادب»، بخارا، ش ۹۸ (بهمن ـ اسفند ۱۳۹۲)، ص ۷۱-۸۵..
۷۴. «سرزمین سرابها [بخشی از کتاب]»، ترجمه جمشید ارجمند، حرفه: هنرمند، ش ۵۰ (بهار ۱۳۹۳)، ص ۱۱۵-۱۲۳.
۷۵. «[مقدمه کتاب] پنج اقلیم حضور: بحثی درباره شاعرانگی ایرانیان»، بخارا، ش ۹۹ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۳)، ص ۳۰-۳۸.
۷۶. «سعادت تهی از سرگرمی [برگرفته از آسیا در برابر غرب]»، اعتماد (۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۳).
۷۷. «ایدئولوژی و ایدئولوگ»، فرهیختگان (۱۷ خرداد ۱۳۹۳).
۷۸. «نیهیلیسم و تاثیر آن بر تقدیر تاریخی تمدنهای آسیایی»، بخارا، ش ۱۰۰ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۳)، ص ۹-۳۷.
۷۹. «شارل بودلر، شاعری که هنر مدرن را دگرگون کرد»، بخارا، ش ۱۰۲ (مهر ـ آبان ۱۳۹۳)، ص ۲۹-۷۷.
۸۰. «پنج اقلیم حضور [گفتار در شب رونمایی از کتاب پنج اقلیم حضور]»، بخارا، ش ۱۰۲ (مهر ـ آبان ۱۳۹۳)، ص ۴۶۴-۴۷۰.
۸۱. «دولت آبادی مثل هر هنرمند راستینی حساس، پراضطراب و مجروح از درد درون است»، بخارا، ش ۱۰۳ (آذر ـ دی ۱۳۹۳)، ص ۲۴۰-۲۴۱.
۸۲. «مثلث نیچه، واگنر، بودلر»، بخارا، ش ۱۰۵ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۴)، ص ۱۰۴-۱۲۴.
۸۳. «یادی از دوستی عزیز [درباره مهندس رضا مقتدر]»، بخارا، ش ۱۰۶ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۴)، ص ۴۸۰-۴۸۱.
۸۴. «سوگنامه ای برای یک دوست [درباره دکتر بهرام ماکویی]»، بخارا، ش ۱۰۷ (مرداد ـ شهریور)، ص ۵۰۲-۵۰۳.
۸۵. «پس از پنجاه سال [درباره کتاب ادیان و مکتبهای فلسفی هند]»، بخارا، ش ۱۰۸ (مهر ـ آبان ۱۳۹۴)، ص ۴۵۹-۴۶۲.
۸۶. «بودلر و مفهوم شر»، بخارا، ش ۱۰۹ (آذر ـ دی ۱۳۹۴)، ص ۲۵۸-۲۶۵.
۸۸. «نگاهی تطبیقی به پاریس قرن نوزدهم و اصفهان عصر صفوی»، اعتماد (۲۳ دی ۱۳۹۴)؛ نیز در بخارا، ش ۱۱۰ (بهمن ـ اسفند ۱۳۹۴)، ص ۳۳-۳۸.
۸۹. «فریدون رهنما: لبخندی که چون واحه ای زمردین در دلم شکفت»، بخارا، ش ۱۱۲ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۵)، ص ۱۰۲-۱۰۸.
۹۰. «بانوی مطالعات ایران باستان [درباره ژاله آموزگار]»، بخارا، ش ۱۱۳ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۵)، ص ۱۲۹-۱۳۱.
۹۱. «در دو زمان مختلف زندگی می کنم (متن سخنرانی در مراسم دریافت نشان عالی فرانسه)»، اعتماد (۲۲ تیر ۱۳۹۵)؛ «پیوند عاطفی من با فرهنگ و زبان فرانسه»، بخارا، ش ۱۱۳ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۵)، ص ۱۴۰-۱۴۷.
۹۲. «تماشای مناظری به قدمت جهان [گفتار در مراسم بدرقه عباس کیارستمی]»، ایران (۲۱ تیر ۱۳۹۵)؛ نیز در بخارا، ش ۱۱۳ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۵)، ص ۳۸۹-۳۹۱.
۹۴. «درهای خانه های متروک [مقدمه کتاب مجموعه عکسهای عباس کیارستمی با عنوان درها و یادها]» ترجمه نازی عظیما، بخارا، ش ۱۱۳ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۵)، ص ۳۹۳-۳۹۵.
۹۵. «عصیان دیگری [سخنرانی در نمایشگاه عکس ژان بودریار]»، اعتماد (۱۲ مهر ۱۳۷۵)؛ نیز در بخارا، ش ۱۱۵ (آذر ـ دی ۱۳۹۵)، ص ۹۰-۹۷.
۹۶. «غفلت کشورهای غیرغربی از تحولات غرب»، بخارا، ش ۱۱۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۹۵)، ص ۲۶۵-۲۶۷.
۹۷. «از سرزمین سرابها: نامه های ایرانی، نامه های فرانسوی [بخشی از کتاب سرزمین سرابها]»، اندیشه پویا، ش ۴۱ (نوروز ۱۳۹۶)، ص ۹۲-۹۳.
۹۸. «بحثی درباره در جستجوی زمان از دست رفته مارسل پروست»، بخارا، ش ۱۱۷ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۶)، ص ۴۰-۷۰.
۹۹. «صورتگر شطحیات متعالی [درباره آثار بیژن صفاری]» بخارا، ش ۱۱۸ (خرداد - تیر ۱۳۹۶)، ص ۷۶-۸۴.
۱۰۰. «مجال حق و نبوغ انسان [بخشی از کتاب آسیا در برابر غرب]»، بخارا، ش ۱۲۰ (مهر ـ آبان ۱۳۹۶)، ص ۳۰-۴۷.
۱۰۱. «سوگنامه ای برای نادرزاد»، بخارا، ش ۱۲۱ (آذر ـ دی ۱۳۹۶)، ص ۳۴۱-۳۴۴.
۱۰۲. «تاملی چند درباره نیچه خیام و بازگشت ازلی»، بخارا، ش ۱۲۲ (بهمن ـ اسفند ۱۳۹۶)، ص ۳۶۳-۳۶۹.
۱۰۳. «بزرگترین نویسنده تمام دورانها [درباره مارسل پروست]»، بخارا، ش ۱۲۳ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۷)، ص ۳۷۶-۳۸۰.
۱۰۴. «بودلر و جنون هشیاری اش [گفتار در شب شارل بودلر]» در جشن نامه داریوش شایگان، به کوشش علی دهباشی (در دست انتشار).
۱۰۵. «سنت و ایدئولوژی»، ترجمه فاطمه مینایی در http://mansurhashemi.com/index.php?newsid=۱۲۰؛ نیز در جشن نامه داریوش شایگان، به کوشش علی دهباشی (در دست انتشار).
۱۰۶. «شاعرانگی [گفتار در شب رونمایی کتاب پنج اقلیم حضور]» در جشن نامه داریوش شایگان، به کوشش علی دهباشی (در دست انتشار).
۱۰۷. «گاندی و عدم خشونت [گفتار در شب گاندی]» در جشن نامه داریوش شایگان، به کوشش علی دهباشی (در دست انتشار).
۱۰۸. «قصه یک گسست [بخشی از خاطرات منتشرنشده]»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۸۹ ـ ۱۳۵.
به عربی (داریوش/ داریوس/ دریوش شایغان)
۱۰۹. «الهویه المرکبه هویه باربعین بعداً»، ترجمه حیدر نجف، قضایا اسلامیه معاصره، العدد ۲۰ و ۲۱ (۱۴۲۳)، ص ۱۹۱-۲۲۰.
۱۱۰. «التعایش بین الادیان مقاربات فی المرتکزات المعنویه و المعرفیه للتعددیه»، قضایا اسلامیه معاصره، العدد ۲۲ (شتاء ۱۴۲۳)، ص ۴۵-۸۳.
۱۱۱. «دراسات: الانطولوجیا المهشمه اضداد متلابسه فی عصر العولمه»، قضایا اسلامیه معاصره، العدد ۲۶ (شتاء ۱۴۲۴)، ص ۱۴۸-۱۶۵.
۱۱۲. «کیف امسی العالم شبحا؟»، قضایا اسلامیه معاصره، العدد ۳۰ (شتاء ۱۴۲۵)، ص ۱۹۳-۲۳۹.
۱۱۳. «التعددیه الثقافیه»، قضایا اسلامیه معاصره، العدد ۳۱ و ۳۲ (شتاء و ربیع ۱۴۲۷)، ص ۱۸۹ - ۲۳۲.
۱۱۴. «تزامن الثقافات المتنوعه فوضی البحث عن هویه»، قضایا اسلامیه معاصره، العدد ۳۳ و ۳۴ (۱۴۲۸)، ص ۱۰۳-۱۳۵.
۱۱۶. «الهویه: الجماعه و الجماعات»، ترجمه حسین قبیسی، مواقف، العدد ۶۵، ص ۵۶-۶۴.
۱۱۷. «غربه زائر شرقی فی الغرب انا شرقی شئت ام ابیت: حوار مع د. داریوش شایغان»، قضایا اسلامیه معاصره، العدد ۵۱ و ۵۲ (صیف و خریف ۱۴۳۳)، ص ۵۹-۷۴.
ج) گفتگوها و نشستها (به ترتیب تاریخی)
۱. «زیر آسمانهای جهان: گفتگو[ی رامین جهانبگلو] با داریوش شایگان»، کلک، ش ۵۳ (مرداد ۱۳۷۳)، ص ۲۷۱-۳۰۳.
۲. «روشنفکر و اندیشمند چندپرسشی»، گفتگوکننده: شاهرخ تویسرکانی، دنیای سخن، ش ۷۷ (دی ـ بهمن ۱۳۷۶)، ص ۱۸-۲۳.
۳. «فرهنگ جهانی در گفتگو با داریوش شایگان»، گفتگوکننده: سیدمرتضی مردیها، جامعه، ش ۶۷ (۲۷ اردیبهشت ۱۳۷۷)؛ ش ۶۸ (۲۸ اردیبهشت ۱۳۷۷)؛ ش ۶۹ (۲۹ اردیبهشت ۱۳۷۷).
۴. «اسطوره، ایدئولوژی، حقیقت، هویت، چندگانگی فرهنگی و...»، گفتگوکننده: اکبر گنجی، راه نو، ش ۱۲ (تیر ۱۳۷۷)، ص ۱۸-۲۶.
۵. «دین ایدئولوژیک و انتحار معنوی»، کیان، ش ۴۵ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۷)، ص ۴۷-۴۸.
۶. «دین و دین پژوهی در روزگار ما»، هفت آسمان، ش ۵ (بهار ۱۳۷۹)، ص ۱۱-۴۸.
۷. «ما همه مهاجر هستیم: گفتگوی لیبراسیون با داریوش شایگان»، ترجمه آذر خلیلی، آفتاب، ش۳ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۹)، ص ۷۲-۷۳.
۸. «از آسیا در برابر غرب تا آمیزش افقها» در قرن روشنفکران، به کوشش محمدتقی قزسفلی، انتشارات هرمس، تهران ۱۳۸۰، ص ۱۰۹-۱۲۵.
۹. «پایی در آب و پایی در خاک»، گفتگوکنندگان: احمد غلامی و علیرضا کیان، همشهری ماه، ش۵ (مرداد ۱۳۸۰)، ص ۳۷-۴۱.
۱۰. «ما شاهد ظهور آگاهی سیاره ای هستیم»، گفتگوکننده: سایر محمدی، ایران (۱۸ شهریور ۱۳۸۰).
۱۱. «گذشته یک توهم: پیرامون ایدئولوژهای توتالیتر»، گفتگوکننده: محمدتقی قزلسفلی، همبستگی (۲۶ شهریور ۱۳۸۰).
۱۲. «سلسه گفتگوهای پیرامون نشر و فرهنگ: گفتگوی هجدهم با داریوش شایگان و کامران فانی»، گفتگوکنندگان: عبدالحسین آذرنگ و علی دهباشی با همکاری طوبی ساطعی، بخارا، ش ۲۴ (خرداد و تیر ۱۳۸۱)، ص ۱۸۱-۲۰۰.
۱۳. «استثنایی بر یک قاعده: ارزیابی دکتر شایگان از وضعیت مطالعه در ایران»، کتاب هفته (۱۳ آبان ۱۳۸۱).
۱۴. «تفکر سیاره ای و هویت شبکه ای»، گفتگوکننده: محمدرضا ارشاد، همشهری (۲۸ و ۲۹ آبان ۱۳۸۱).
۱۵. «گفتگو با داریوش شایگان [درباره هند]»، گفتگوکننده: رامین جهانبگلو، پل فیروزه، ش ۶ (زمستان ۱۳۸۱)، ص ۱۳۳-۱۴۵.
۱۶. «فصل فکر: چهره به چهره با شایگان، مرور آثار یک نویسنده»، گفتگوکننده: محمدرضا ارشاد، کتاب هفته، ش ۱۱۴ (۲۴ اسفند ۱۳۸۱).
۲. «روشنفکر و اندیشمند چندپرسشی»، گفتگوکننده: شاهرخ تویسرکانی، دنیای سخن، ش ۷۷ (دی ـ بهمن ۱۳۷۶)، ص ۱۸-۲۳.
۳. «فرهنگ جهانی در گفتگو با داریوش شایگان»، گفتگوکننده: سیدمرتضی مردیها، جامعه، ش ۶۷ (۲۷ اردیبهشت ۱۳۷۷)؛ ش ۶۸ (۲۸ اردیبهشت ۱۳۷۷)؛ ش ۶۹ (۲۹ اردیبهشت ۱۳۷۷).
۴. «اسطوره، ایدئولوژی، حقیقت، هویت، چندگانگی فرهنگی و...»، گفتگوکننده: اکبر گنجی، راه نو، ش ۱۲ (تیر ۱۳۷۷)، ص ۱۸-۲۶.
۵. «دین ایدئولوژیک و انتحار معنوی»، کیان، ش ۴۵ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۷)، ص ۴۷-۴۸.
۶. «دین و دین پژوهی در روزگار ما»، هفت آسمان، ش ۵ (بهار ۱۳۷۹)، ص ۱۱-۴۸.
۷. «ما همه مهاجر هستیم: گفتگوی لیبراسیون با داریوش شایگان»، ترجمه آذر خلیلی، آفتاب، ش۳ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۹)، ص ۷۲-۷۳.
۸. «از آسیا در برابر غرب تا آمیزش افقها» در قرن روشنفکران، به کوشش محمدتقی قزسفلی، انتشارات هرمس، تهران ۱۳۸۰، ص ۱۰۹-۱۲۵.
۹. «پایی در آب و پایی در خاک»، گفتگوکنندگان: احمد غلامی و علیرضا کیان، همشهری ماه، ش۵ (مرداد ۱۳۸۰)، ص ۳۷-۴۱.
۱۰. «ما شاهد ظهور آگاهی سیاره ای هستیم»، گفتگوکننده: سایر محمدی، ایران (۱۸ شهریور ۱۳۸۰).
۱۱. «گذشته یک توهم: پیرامون ایدئولوژهای توتالیتر»، گفتگوکننده: محمدتقی قزلسفلی، همبستگی (۲۶ شهریور ۱۳۸۰).
۱۲. «سلسه گفتگوهای پیرامون نشر و فرهنگ: گفتگوی هجدهم با داریوش شایگان و کامران فانی»، گفتگوکنندگان: عبدالحسین آذرنگ و علی دهباشی با همکاری طوبی ساطعی، بخارا، ش ۲۴ (خرداد و تیر ۱۳۸۱)، ص ۱۸۱-۲۰۰.
۱۳. «استثنایی بر یک قاعده: ارزیابی دکتر شایگان از وضعیت مطالعه در ایران»، کتاب هفته (۱۳ آبان ۱۳۸۱).
۱۴. «تفکر سیاره ای و هویت شبکه ای»، گفتگوکننده: محمدرضا ارشاد، همشهری (۲۸ و ۲۹ آبان ۱۳۸۱).
۱۵. «گفتگو با داریوش شایگان [درباره هند]»، گفتگوکننده: رامین جهانبگلو، پل فیروزه، ش ۶ (زمستان ۱۳۸۱)، ص ۱۳۳-۱۴۵.
۱۶. «فصل فکر: چهره به چهره با شایگان، مرور آثار یک نویسنده»، گفتگوکننده: محمدرضا ارشاد، کتاب هفته، ش ۱۱۴ (۲۴ اسفند ۱۳۸۱).
۱۷. «از هند تا پسامدرن [گفتگو با داریوش شایگان و هوشنگ رهنما]» در محمدرضا ارشاد، گستره اسطوره، انتشارات هرمس، تهران ۱۳۸۲، ص ۴۹-۸۶.
۱۸. «رو در رو با داریوش شایگان» در علی اصغر حقدار، داریوش شایگان و بحران معنویت سنتی، انتشارات کویر، تهران ۱۳۸۲، ص ۱۵۳-۲۰۰.
۱۹. «اسطوره در جهان امروز: گفتگو با داریوش شایگان و بزرگ نادرزاد»، گفتگوکننده: جلال ستاری، پل فیروزه، ش ۷ (بهار ۱۳۸۲)، ص ۲۱-۳۵.
۱۸. «رو در رو با داریوش شایگان» در علی اصغر حقدار، داریوش شایگان و بحران معنویت سنتی، انتشارات کویر، تهران ۱۳۸۲، ص ۱۵۳-۲۰۰.
۱۹. «اسطوره در جهان امروز: گفتگو با داریوش شایگان و بزرگ نادرزاد»، گفتگوکننده: جلال ستاری، پل فیروزه، ش ۷ (بهار ۱۳۸۲)، ص ۲۱-۳۵.
۲۱. «همه تمدنهای بزرگ دینی هستند»، گفتگوکننده: علی اصغر سیدآبادی، یاس نو (۲۱، ۲۲ و ۲۶ مهر ۱۳۸۲).
۲۲. «باید کوک ذهنم را عوض کنم»، تنظیم: حامد یوسفی، شرق (۲۸ مهر ۱۳۸۲).
۲۳. «از متفکران اهل معنا [درباره هانری کربن]: گفتگو با داریوش شایگان و دیگران»، گفتگوکننده: [علی اصغر] محمدخانی، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، ش ۷۴ (آذر ۱۳۸۲)، ص ۴-۱۵.
۲۴. «روزنه ای به وجه دیگر واقعیات»، گفتگوکننده: محمدرضا ارشاد، همشهری (۷ و ۹ اسفند ۱۳۸۲).
۲۵. «گفتگو با داریوش شایگان: نقد و بررسی کتاب افسون زدگی جدید» در مونیسم یا پلورالیسم، واکاوی هستی شناسی یک نظریه اجتماعی: تحلیل و نقد دیدگاه داریوش شایگان در افسون زدگی جدید، به کوشش بیژن عبدالکریمی، انتشارات یادآوران، تهران ۱۳۸۳، گفتگوکنندگان: کامران فانی، مسعود پدرام، محمدعلی محمدی، محمدمهدی مجاهدی و بیژن عبدالکریمی، ص ۱۳۹-۱۹۷.
۲۶. «از کتک کاری به ایثار، از خشم به مهربانی، از گریه به خنده: گفتگو با داریوش شایگان و داریوش مهرجویی»، گفتگوکنندگان: مجید اسلامی و مانی حقیقی، هفت، ش ۱۳ (مرداد ۱۳۸۳)، ص ۶-۱۳.
۲۷. «دین، معنویت و دنیای مدرن»، اشراق، ش ۱ (پاییز ۱۳۸۳)، ص ۳۳-۴۵.
۲۸. «قطع بند ناف بد نیست [گفتگو با داریوش شایگان]»، حرفه هنرمند، ش ۱۱ (بهار ۱۳۸۴)، ص ۱۴۴-۱۴۸.
۲۹. «حکیم اهل مدارا: محفل انس علامه طباطبایی در گفتگو با داریوش شایگان»، شرق، (۲۲ تیر ۱۳۸۴).
۳۰. «دیالکتیک ستیز و سازش با دیگری: میزدگرد ارزیابی انتقادی فرهنگ ایران»، ایران (۳ مهر ۱۳۸۴).
۳۱. «جمهوری مونادها»، گفتگوکننده: محمدرضا ارشاد، همشهری ماه (آبان ۱۳۸۴).
۳۲. «جایزه فرانسویها به فیلسوف رمان نویس»، گفتگوکننده: مهدی یزدانی خرم، شرق (۲۷ و ۲۵ آبان ۱۳۸۴).
۳۳. «دموکراسی جدید تجمل نیست»، گفتگوکننده: حامد یوسفی، سیاستنامه شرق، ش ۳ (۶ خرداد ۱۳۸۵).
۳۴. «همه فلسفه زده شده اند؛ کنج خان ه داریوش شایگان»، گزارشی از گفتگوی ایسنا با شایگان، شرق (۱۱ شهریور ۱۳۸۵).
۳۵. «ایران، موزائیک فرهنگها»، اعتماد (۲۳ فروردین ۱۳۸۶).
۳۶. «کربن فرهنگ ایرانی را در اندیش ه سهروردی می دید»، همبستگی (۱۰ مرداد ۱۳۸۶).
۳۷. «سنت به وقت مدرن»، گفتگوکننده: متین غفاریان، شهروند، ش ۳۵ (۷ بهمن ۱۳۸۶).
۳۸. «چه بخواهم، چه نخواهم شرقی ام: گفتگو با داریوش شایگان»، گفتگوکننده: رضا خجسته رحیمی، مهرنامه، ش ۹ (اردیبهشت ۱۳۸۹)، ص ۴۰-۴۵.
۳۹. «جهان زیر پوست دست: گفتگو با دکتر داریوش شایگان»، گفتگوکننده: مسعود رفیعی طالقانی، شرق (۱۳ شهریور ۱۳۸۹).
۴۰. «روشنفکری نبود، تقدیس جهل بود: گفتگو با داریوش شایگان درباره روشنفکری ایرانی از ایدئولوژی تا هویتهای چهل تکه»، مهرنامه، ش ۹ (اسفند ۱۳۸۹)، ص ۷۲-۷۳.
۴۱. «فیلسوف ایرانی با زبان فرانسوی: گفتگویی کوتاه با داریوش شایگان درباره نشان عالی فرانکوفونی»، شهروند امروز، ش ۷۹ (۱۸ تیر ۱۳۹۰)، ص ۸۳.
۴۳. «سنت را باید خصوصی سازی کرد: داریوش شایگان در گفتگو با مهرنامه»، گفتگوکننده: حامد زارع، مهرنامه، ش ۲۰ (نوروز ۱۳۹۱)، ضمیمه، ص ۴-۷.
۴۴. «هنوز اسطوره ای فکر می کنیم: گفتگو با داریوش شایگان، متفکر مطرح ما از گفتگوی تمدنها تا نشر فرزان روز»، گفتگوکننده: شیما بهره مند، شرق (ضمیمه) (۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۱).
۴۵. «زائر شرقی در غربت غربی: گفتگو با داریوش شایگان در حاشیه انتشار کتاب آگاهی دورگه به زبان فرانسوی و دریافت نشان فرانکوفونی»، گفتگوکننده: رضا خجسته رحیمی، اندیشه پویا، ش ۳ (شهریور ـ مهر ۱۳۹۱)، ص ۱۱۴-۱۲۰.
۴۶. «راز پرمایگی و ننوشتن: داریوش شایگان از دوست دیرینش رضا علوی می گوید»، اندیشه پویا، ش ۵ (دی ـ بهمن ۱۳۹۱)، ص ۱۵۳-۱۵۴.
۴۷. «معنویت اسلام ایرانی، لنگرگاه بشر امروز: گزارش نقد و بررسی کتاب اسلام ایرانی کربن در میزگرد داریوش شایگان، کریم مجتهدی، غلامرضا اعوانی و انشاءالله رحمتی»، شرق (۱ اسفند ۱۳۹۱)؛ «رویکرد هانری کربن به اسلام ایرانی: نشست نقد و بررسی کتاب چشم اندازهای معنوی و فلسفی اسلام ایرانی با حضور مترجم (انشاءالله رحمتی) و کریم مجتهدی، داریوش شایگان، غلامرضا اعوانی و علی اصغر محمدخانی»، کتاب ماه فلسفه، ش ۸۲ (تیر ۱۳۹۳)، ص ۳-۱۶.
۴۸. «با تخیل جهانی را بسازید، ولی با تفکر آن را نقد و تحلیل کنید: رابطه روشنفکری و هنر در گفتگو با داریوش شایگان»، گفتگوکننده: حسین سخنور، سینما و ادبیات، ش ۳۹ (زمستان ۱۳۹۲)، ص ۲۰۴-۲۰۷.
۴۹. «کیخسروی سیاه: گفتگو با داریوش شایگان»، مهرنامه، ش ۳۳ (دی ۱۳۹۲)، ص ۸۴-۸۵.
۵۰. «روشنفکرها دیگر سرمشق جامعه نیستند: گفتگو با داریوش شایگان، نویسنده در جستجوی فضاهای گمشده»، اعتماد (۱۵ بهمن ۱۳۹۲).
۵۱. «پرونده بسته می شود و تمام: گفتگو با داریوش شایگان و بهمن فرمان آرا»، اندیشه پویا، ش ۱۷ (تیر ۱۳۹۳)، ص ۴۴-۴۷؛ «مرگ از منظر شایگان [بخشی از گفتگو]»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۷۶۵ ـ ۷۷۰.
۵۲. «ما تقریبا چیزی از زندگی طلبکار نیستیم»، آسیا (۲۴ تیر ۱۳۹۳).
۵۳. «از کران تا به کران لشگر ظلم است ولی...»، کتاب هفته خبر، ش ۴ (۱۹ مهر ۱۳۹۳)، ص ۵۸-۶۱.
۵۴. «پدیدارشناسی آگاهی ایرانی: گفتگو با داریوش شایگان»، گفتگوکنندگان: سهند ستاری و محمدمنصور هاشمی، شرق (۲۷ مهر ۱۳۹۳).
۵۵. «در جستجوی قار ه گمشده روح و عقل»، گفتگوکنندگان: محمد غفوری و یحیی شعبانی، فرهنگ امروز، ش ۳ (دی ۱۳۹۳)، ص ۸۰-۸۳.
۵۶. «سنت گرایان در باغ نیستند: ارزیابی جهان مدرن و منتقدانش در گفتگو با داریوش شایگان»، گفتگوکننده: هومان دوراندیش، صدا، ش ۲۲ (۱۱ بهمن ۱۳۹۳)، ص ۵۷-۶۷.
۵۷. «جنون هشیاری شایگان: گفتگو با داریوش شایگان درباره کتاب جنون هشیاری»، گفتگوکنندگان: مریم شبانی و رضا خجسته رحیمی، اندیشه پویا، ش ۳۰ (آبان ۱۳۹۴)، ص ۱۰۶-۱۱۲.
۵۸. «تعطیلات در تاریخ: گفتگو با داریوش شایگان، متفکر معاصر، به مناسبت انتشار کتاب جنون هشیاری»، گفتگو کننده: شیما بهره مند، شرق (۲۵ آبان ۱۳۹۴).
۵۹. «ایران همیشه یک امپراتوری بوده است: گفتگو با دکتر داریوش شایگان درباره جنون هشیاری، روشنفکری ایرانی، دهشت داعش»، مهرنامه، ش ۴۵ (دی ۱۳۹۴)، ص ۵۵-۶۰.
۶۱. «روشنفکران دهه چهل دن کیشوتهایی علیه تجدد بودند: گفتگو با داریوش شایگان در چهل سالگی آسیا در برابر غرب»، اندیشه پویا، ش ۴۵ (شهریور ۱۳۹۶)، ص ۶۸-۷۳.
۶۲. «فقط ابلهان متحول نمی شوند: گفتگو با داریوش شایگان به مناسبت انتشار کتاب فانوس جادویی زمان»، گفتگوکننده: احمد غلامی، شرق (۱۱ بهمن ۱۳۹۶).
۶۳. «با صد چشم دیدن: تازه ترین گفتگو با دکتر داریوش شایگان، فیلسوف همیشه تازه»، گفتگوکننده: محمدرضا ارشاد، همشهری (۱۲ بهمن ۱۳۹۶).
۶۴. «سیر و سلوک پروست متفاوت از سیر و سلوک متعارف است»، گفتگوکننده: ساجده سلیمی، کاروان، ش ۱۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۹۶)، ص ۱۰۰-۱۱۱.
۶۵. «رمان سرگرمی نیست»، گفتگوکننده: بهاره بوذری، فرهنگ امروز، ش ۲۱ (اسفند ۱۳۹۶)، ص ۳۰-۳۴.
۶۶. «دوست دارم ساده بنویسم: گفتگو با داریوش شایگان درباره ادبیات کلاسیک فارسی، مارسل پروست و علائق ادبی اش»، گفتگوکننده: رادیو بین الملل فرانسه، تجربه، ش ۱۳۲ (نوروز ۱۳۹۷)، ص ۲۰-۲۴.
۶۷. «غصه می خورم برای ایران: آخرین دیدار و گفتگو با داریوش شایگان»، گفتگوکنندگان: مریم شبانی و رضا خجسته رحیمی، اندیشه پویا، ش ۴۹ (نوروز ۱۳۹۷)، ص ۷۴-۷۹.
د) درباره، معرفی، نقد و بررسی ها (به ترتیب الفبایی نام نویسنده)
۱. آخوندی، عباس، «به یاد شایگان، ایرانی گشوده دامن»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۷۶ - ۱۷۷.
۲. آرام، علیرضا، «انتظار موعود در منظوم ه فکری داریوش شایگان»، پژوهشهای مهدوی، ش ۱۸ (پاییز ۱۳۹۵)، ص ۵۹-۸۰.
۳. آرام، کیوان، «سرنوشت نادیدنی جهان»، ایران (۳ بهمن ۱۳۸۳).
۴. آزموده، محسن، «ما مدیون هانری کربن هستیم: اسلام ایرانی به روایت داریوش شایگان»، اعتماد (۲۶ بهمن ۱۳۹۱).
۵. آزموده، محسن، «پیکرتراشی زمان: شب مارسل پروست با سخنرانی داریوش شایگان و محمود دولت آبادی»، اعتماد (۱۳ دی ۱۳۹۶).
۶. آزموده، محسن، «موسیو پروست: اینشتین روان شناسی؛ به بهانه انتشار آخرین اثر داریوش شایگان»، اعتماد (۱۴ دی ۱۳۹۶).
۷. آزموده، محسن، «حکمت طربناک وجدان شادمان»، اعتماد (۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۷)؛ «داریوش شایگان خیام روزگار ما: حکمت طربناک وجدان شادمان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۳۳ ـ ۳۳۴.
۸. آغداشلو، آیدین، «زیر همان سایه عظیم و باشکوه مانده ام... که مانده ام... که مانده ام...»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۶۴ - ۲۶۵.
۹. آغداشلو، آیدین، «همیشه بزرگتر من بود: متن سخنرانی در شب دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۷۰۷ - ۷۰۹
۱۰. آموزگار، ژاله، «روشنفکری را به معنای واقعی درک کرده بود: متن سخنرانی در شب دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۹۸ ـ ۷۰۳.
۱۱. ابتهاج، یلدا، «روز عجیبی بود»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص۳۸۸ ـ ۳۸۹.
۱۲. ابراهیمی دینانی، غلامحسین، «عاشق ایران بود: متن سخنرانی در شب دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۹۴ ـ ۶۹۵
۱۳. اتحادیه، تورج، «نشر فرزان روز و کتاب جدید دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۹۷ (آذر ـ دی ۱۳۹۲)، ص ۳۶۴-۳۶۶.
۱۴. اتحادیه، تورج، «من و داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۹۷ ـ ۱۹۸.
۱۵. احمدی، بابک، «گنج شایگان: داریوش شایگان، او که به شیوه ارسطو میانه رو است»، اندیشه پویا، ش ۴۹ (نوروز ۱۳۹۷)، ص ۸۱.
۱۶. اخلاق، سیدحسن، «در رثای یک روشنفکر اصیل»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۷۵ ـ ۴۷۷.
۱۷. ارجمند، جمشید، «داریوش شایگان، یک روشنفکر جهانی»، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۱۶-۶۲۱.
۱۸. ارشاد، محمدرضا، «افسون زدگی جدید، هویت چهل تکه و تفکر سیار: مصطفی ملکیان، هوشنگ رهنما و مراد فرهادپور در خصوص کتاب افسون زدگی جدید»، کتاب هفته، ش ۱۳.
۱۹. ارشاد، محمدرضا، «فیلسوف گفتگو: برای فیلسوف معاصر، دکتر داریوش شایگان»، همشهری (۸ بهمن ۱۳۹۶)؛ بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۴۰ ـ ۴۴۲.
۲۰. اسپیر، آرنو، «جهانی شدن روان گسیخته: آلن تورن و داریوش شایگان در گفتگویی رودررو»، ترجم ه احمد پرهیزی، شرق (۶ آبان ۱۳۸۲).
۲۱. اسدی، حسن، «سالک فضاهای بینابین»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۴۳ ـ ۴۴۴.
۲۲. اسکندری جو، علی محمد، «از نان تا نیروانا: درنگی بر فرزانه فرهنگ ما، داریوش شایگان»، مدیریت اطلاعات، ش ۵۷ (بهمن ۱۳۹۳)، ص ۶۹-۷۱.
۲۳. اسلامی، روح الله، «حکیم محافظه کار: حاشیه ای درباره داریوش شایگان»، صدا (۱۴ بهمن ۱۳۹۶)، ص ۶۳.
۲۴. اطهاری، کمال، «در جستجوی رهایی از تجسد سایه ها: درباره افسون زدایی جدید»، مهرنامه، ش ۲۰ (نوروز ۱۳۹۱)، ضمیمه، ص ۷-۹.
۲۵، اطهری، سیداسدالله، «هویت، توسعه و مدرنیته در اندیشه شایگان»، مطالعات میان فرهنگی، ش ۱۴ (بهار ۱۳۹۰)، ص ۱۳۹-۱۷۶.
۲۶. افسری راد، محمد، «شایگان یک میراث جهانی»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۴۵ ـ ۴۴۷.
۲۷. امیدی سرور، حمیدرضا، «تعلق خاطر دیرینه»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۵۷۹.
۲. آرام، علیرضا، «انتظار موعود در منظوم ه فکری داریوش شایگان»، پژوهشهای مهدوی، ش ۱۸ (پاییز ۱۳۹۵)، ص ۵۹-۸۰.
۳. آرام، کیوان، «سرنوشت نادیدنی جهان»، ایران (۳ بهمن ۱۳۸۳).
۴. آزموده، محسن، «ما مدیون هانری کربن هستیم: اسلام ایرانی به روایت داریوش شایگان»، اعتماد (۲۶ بهمن ۱۳۹۱).
۵. آزموده، محسن، «پیکرتراشی زمان: شب مارسل پروست با سخنرانی داریوش شایگان و محمود دولت آبادی»، اعتماد (۱۳ دی ۱۳۹۶).
۶. آزموده، محسن، «موسیو پروست: اینشتین روان شناسی؛ به بهانه انتشار آخرین اثر داریوش شایگان»، اعتماد (۱۴ دی ۱۳۹۶).
۷. آزموده، محسن، «حکمت طربناک وجدان شادمان»، اعتماد (۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۷)؛ «داریوش شایگان خیام روزگار ما: حکمت طربناک وجدان شادمان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۳۳ ـ ۳۳۴.
۸. آغداشلو، آیدین، «زیر همان سایه عظیم و باشکوه مانده ام... که مانده ام... که مانده ام...»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۶۴ - ۲۶۵.
۹. آغداشلو، آیدین، «همیشه بزرگتر من بود: متن سخنرانی در شب دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۷۰۷ - ۷۰۹
۱۰. آموزگار، ژاله، «روشنفکری را به معنای واقعی درک کرده بود: متن سخنرانی در شب دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۹۸ ـ ۷۰۳.
۱۱. ابتهاج، یلدا، «روز عجیبی بود»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص۳۸۸ ـ ۳۸۹.
۱۲. ابراهیمی دینانی، غلامحسین، «عاشق ایران بود: متن سخنرانی در شب دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۹۴ ـ ۶۹۵
۱۳. اتحادیه، تورج، «نشر فرزان روز و کتاب جدید دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۹۷ (آذر ـ دی ۱۳۹۲)، ص ۳۶۴-۳۶۶.
۱۴. اتحادیه، تورج، «من و داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۹۷ ـ ۱۹۸.
۱۵. احمدی، بابک، «گنج شایگان: داریوش شایگان، او که به شیوه ارسطو میانه رو است»، اندیشه پویا، ش ۴۹ (نوروز ۱۳۹۷)، ص ۸۱.
۱۶. اخلاق، سیدحسن، «در رثای یک روشنفکر اصیل»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۷۵ ـ ۴۷۷.
۱۷. ارجمند، جمشید، «داریوش شایگان، یک روشنفکر جهانی»، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۱۶-۶۲۱.
۱۸. ارشاد، محمدرضا، «افسون زدگی جدید، هویت چهل تکه و تفکر سیار: مصطفی ملکیان، هوشنگ رهنما و مراد فرهادپور در خصوص کتاب افسون زدگی جدید»، کتاب هفته، ش ۱۳.
۱۹. ارشاد، محمدرضا، «فیلسوف گفتگو: برای فیلسوف معاصر، دکتر داریوش شایگان»، همشهری (۸ بهمن ۱۳۹۶)؛ بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۴۰ ـ ۴۴۲.
۲۰. اسپیر، آرنو، «جهانی شدن روان گسیخته: آلن تورن و داریوش شایگان در گفتگویی رودررو»، ترجم ه احمد پرهیزی، شرق (۶ آبان ۱۳۸۲).
۲۱. اسدی، حسن، «سالک فضاهای بینابین»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۴۳ ـ ۴۴۴.
۲۲. اسکندری جو، علی محمد، «از نان تا نیروانا: درنگی بر فرزانه فرهنگ ما، داریوش شایگان»، مدیریت اطلاعات، ش ۵۷ (بهمن ۱۳۹۳)، ص ۶۹-۷۱.
۲۳. اسلامی، روح الله، «حکیم محافظه کار: حاشیه ای درباره داریوش شایگان»، صدا (۱۴ بهمن ۱۳۹۶)، ص ۶۳.
۲۴. اطهاری، کمال، «در جستجوی رهایی از تجسد سایه ها: درباره افسون زدایی جدید»، مهرنامه، ش ۲۰ (نوروز ۱۳۹۱)، ضمیمه، ص ۷-۹.
۲۵، اطهری، سیداسدالله، «هویت، توسعه و مدرنیته در اندیشه شایگان»، مطالعات میان فرهنگی، ش ۱۴ (بهار ۱۳۹۰)، ص ۱۳۹-۱۷۶.
۲۶. افسری راد، محمد، «شایگان یک میراث جهانی»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۴۵ ـ ۴۴۷.
۲۷. امیدی سرور، حمیدرضا، «تعلق خاطر دیرینه»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۵۷۹.
۲۹. ایچی اونو، جون، «باغ نورانی؛ خاطره من از پروفسور داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۷۳ ـ ۳۷۵.
۳۰. ایزدی، محمد، «عقل در برابر نابردباریهای جزمی»، اعتدال (۳۰ خرداد ۱۳۹۰).
۳۱. بابایی، احمد، «زمان گمشده»، تجربه، ش ۱۳۲ (نوروز ۱۳۹۷)، ص ۶۵.
۳۲. بارسقیان، سرگه، «غرق شرق و غریب غرب: مقاله ای که دکتر شایگان در اول انقلاب نوشت»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۸۸ ـ ۲۹۷.
۳۳. بازرگانی، بهمن، «در میانه قاره گمشده روح و مدرنیته»، شرق (۲۶ و ۲۹ شهریور ۱۳۸۳).
۳۴. باقی، عمادالدین، «عکسی در قاب»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۹۳ ـ ۱۹۵.
۳۵. براهنی، رضا، «سیاست تاویل یا تاویل سیاسی [درباره کتاب هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی]، آدینه، ش ۷۵ (آبان ۱۳۷۱)، ص ۲۴-۲۹.
۳۶. بروجردی، مهرزاد، «داریوش شایگان: فیلسوف آزاداندیش» در روشنفکران ایرانی و غرب، ترجم ه جمشید شیرازی، نشر و پژوهش فرزانروز، تهران ۱۳۷۷، ص ۲۲۸-۲۴۰.
۳۷. بعیدی نژاد، حمید، «شایگان از بزرگترین متفکران معاصر ایران است»، دنیای اقتصاد (۱۰ بهمن ۱۳۹۶).
۳۸. بلوریان، محمد، «خاطرجمع ازلی: بینش اساطیری»، سوره اندیشه، ش ۶۴ و ۶۵ (آبان ـ آذر ۱۳۹۱)، ضمیمه، ص ۲۰-۲۱.
۳۹. بنوعزیزی، علی، «روانپریشی فرهنگی و مواجهه صدساله با غرب [درباره کتاب روانپریشی فرهنگی]»، ایران نامه، ش ۴۴ (پاییز ۱۳۷۲)، ص ۷۰۵-۷۰۹.
۴۰. بوربور، داریوش، «ژنو، شهری که شایگان در آن دوباره متولد شد: هفتاد سال خاطرات با داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۵۰ ـ ۴۵۴.
۴۱. بهارلو، محمد، «گفتگو زیر آسمان کبود [درباره کتاب زیر آسمانهای جهان]»، دنیای سخن، ش ۶۶ (مهر ـ آبان ۱۳۷۴)، ص ۷۴-۷۷.
۴۲. بهره مند، شیما، «خشونت نشانه ها: فانوس جادویی زمان و نشانه های جستجو»، شرق (۱۱ بهمن ۱۳۹۶).
۴۳. بیک بیاتی، مرضیه، «نقطه ملاقات افقهای گوناگون: چند نکته در اهمیت داریوش شایگان»، ایران (۱۴ بهمن ۱۳۹۶).
۴۴. پارسی نژاد، ایرج، «در جستجوی فرهنگ ازدست رفته»، بخارا، ش ۹۷ (آذر ـ دی ۱۳۹۲)، ص ۳۶۷-۳۷۸.
۴۵. پارسی نژاد، ایرج، «حضوری در پنج اقلیم»، بخارا، ش ۱۰۳ (آذر ـ دی ۱۳۹۳)، ص ۳۸۵-۳۹۰.
۴۶. پارسی نژاد، ایرج، «هم آکادمیسین هم متفکر: جایگاه داریوش شایگان در فرهنگ ایران»، صدا (۱۴ بهمن ۱۳۹۶)، ص ۶۴-۶۵؛ «البته داریوش ما هم بزرگ است»، کتابستان، ش ۱۴ (بهمن ـ اسفند ۱۳۹۶)، ص ۱۸؛ «داریوش شایگان: آبروی ایران»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۰۴ ـ ۳۰۷.
۴۷. پدرام، مسعود «جستجوی معنا در مدرنیته بازاندیشیده» در مونیسم یا پلورالیسم، واکاوی هستی شناسی یک نظریه اجتماعی: تحلیل و نقد دیدگاه داریوش شایگان در افسون زدگی جدید، به کوشش بیژن عبدالکریمی، انتشارات یادآوران، تهران ۱۳۸۳، ص ۳۹-۵۰.
۴۸. پدرام، مسعود، «شایگان» در علی اکبر علیخانی و همکاران، اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، تهران ۱۳۹۰، ج ۱۷، ص ۳۵۹-۳۸۳.
۵۰. پرهیزی، احمد، «دمی با پروست: نگاهی به فانوس جادویی زمان اثر داریوش شایگان»، تجربه، ش ۱۳۲ (نوروز ۱۳۹۷)، ص ۲۷-۲۸؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۰۲ ـ ۶۰۷.
۵۱. پورجوادی، نصرالله، «هانری کربن ایران؟! [گفتگو]»، قلمیاران، ش ۹ (اسفند ۱۳۹۶)، ص ۴۷-۴۹.
۵۲. پورجوادی، نصرالله، «دفاع از شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۸۸ - ۱۸۹.
۵۳. پورجوادی، نصرالله، «نماینده یک شخصیت ظریف در قرن بیست ویکم: متن سخنرانی در شب دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۹۶ ـ ۶۹۷
۵۴. پورخامنه، آیدین، «گزارش شب مارسل پروست»، بخارا، ش ۱۲۳ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۷)، ص ۳۴۹-۳۵۳.
۵۵. پورخامنه، آیدین، «گزارش شب دکتر داریوش شایگان: مرکز دایره ًْالمعارف بزرگ اسلامی (۸ اردیبهشت ۱۳۹۰)»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۷۵ ـ ۶۸۴.
۵۶. پورخامنه، آیدین، «گزارش مجلس یادبود دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۶۲ ـ ۶۷۲.
۵۷. پیوندی، سعید، «شایگان و زیستن در محل تلاقی فرهنگها و زمانها»، بخارا، ش ۸۷ و ۸۸ (خرداد ـ شهریور ۱۳۹۱)، ص ۶۴۲-۶۵۲.
۵۸. تاجیک، احسان، «دکتر شایگان؛ اندیشمندی فراتر از زمان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۶۱ ـ ۴۶۲.
۵۹. تجدد، نهال، «طعم ایران»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۶۴ ـ ۳۶۵.
۶۰. تقی دخت، محمدرضا، «دکتر شایگان در دانشگاه تهران»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۵۵ ـ ۴۶۰.
۶۱. تقی دخت، محمدرضا، «مرگ می آید، مرگ محتوم»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۹۹ ـ ۲۰۰.
۶۲. توان، حسن، «اندیشه های شرقی در ضیافت تجدد غربی: بررسی آرای داریوش شایگان و محمد ارکون»، چشم انداز ایران، ش ۵۹ (دی ـ بهمن ۱۳۸۸)، ص ۱۱۲-۱۲۱.
۶۳. توفیقی، مصطفی، «زمان ادبی فیلسوف: مروری بر جنبه ادبی زندگی و آثار داریوش شایگان»، تجربه، ش ۱۳۲ (نوروز ۱۳۹۷)، ص ۲۵-۲۷؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۰۸ ـ ۶۱۹.
۶۴. جامی، مهدی، «نجیب بود و نجیب زاده بود »، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۳۰.
۶۵. جعفری، حمید، «ستایش از فیلسوف گفتگوی تمدنها»، شرق (۵ تیر ۱۳۹۰).
۶۶. جعفریان، رسول، «داریوش شایگان» در همو، جریانها و سازمانهای مذهبی ـ سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۸۳، ص ۶۱۱-۶۱۲.
۶۷. جعفریان، رسول، «یادی از مرحوم شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۷۸ ـ ۴۸۰.
۶۸. جیحون، علی، «داریوش شایگان: راز ایرانی بودن و ایرانی نبودن»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۵۳۲ ـ ۵۳۶
۶۹. حاجی پور، فریدون، «هنر، آیینه روح یک ملت: در جستجوی فضاهای گمشده»، سوره اندیشه، ش ۷۴ و ۷۵ (اسفند ۱۳۹۲ـ فروردین ۱۳۹۳)، ص ۲۸۲.
۷۰. حایری، محمدرضا، «مرگ چنین خواجه نه کاریست خرد»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۵۱۹ ـ ۵۲۲.
۷۱. حقدار، علی اصغر، «داریوش شایگان و نگاه به دنیای مدرنیته»، نام ه میبد، ش ۱ ( بهار ۱۳۸۰)، ص ۳۰-۳۳.
۷۲. حقدار، علی اصغر، داریوش شایگان و بحران معنویت سنتی، انتشارات کویر، تهران ۱۳۸۳.
۷۳. حقدار، علی اصغر، «گفتگوی تمدنها در اندیشه داریوش شایگان»، گزارش گفتگو، ش ۷.
۷۴. حقی، علی، «نسل من برخورد فرهنگها را با گوشت و پوست خود تجربه کرد: شایگان در مسیر گفتگوی فرهنگها و تمدنها»، مدیریت اطلاعات، ش ۵۷ (بهمن ۱۳۹۳)، ص ۸۰.
۷۵. حقیقت، سیدصادق، «تقدم و تاخر شایگانی: درباره تحول اندیشه داریوش شایگان»، صدا (۱۴ بهمن ۱۳۹۶)، ص ۶۴-۶۵.
۷۶. حمیدی مقدم، علی، «مرگ، تجربه کمال آگاهی است»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۳۰ ـ ۴۳۳.
۷۷. خاتمی، سیدمحمد، «متن پیام سیدمحمد خاتمی [به مناسبت درگذشت دکتر شایگان]»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۷۴.
۷۸. خادمی، احمدرضا، «داریوش شایگان، چهره جهانی فرهنگ ایران زمین»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۵۲ ـ ۲۵۷.
۷۹. خدابنده لو، فرهاد، «نگاهی به دو سوی آینه: بازبینی دیدگاههای یک نویسنده ایرانی درباره مشکل جهان سوم [درباره کتاب نگاه شکسته]»، ایران نامه، ش ۳۲ (پاییز ۱۳۶۹)، ص ۵۸۹-۶۰۹.
۸۰. خرازی، صادق، «ملاک حال افراد است»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۷۹.
۸۱. خرمشاهی، بهاءالدین، «ایران شناس نیک نام و ژرف بین: هانری کربن و کتاب آفاق تفکر معنوی در اسلام» در خاطره شط، به کوشش روزبه صدرآرا، انتشارات جاویدان، تهران ۱۳۷۶، ص ۵۴۲-۵۴۵.
۸۲. خرمشاهی، بهاءالدین، «گنج شایگان»، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۲۲-۶۲۴؛ نیز در همو، از این دوراهه منزل، انتشارات قطره، تهران ۱۳۸۹، ص ۳۲۹-۳۳۱؛ بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۵۸ ـ ۲۶۰.
۸۴. خرمشاهی، بهاءالدین، «برای مردی بزرگ با کار و کارنامه ای سترگ»، بخارا، ش ۱۰۹ (آذر ـ دی ۱۳۹۴)، ص ۲۸۰-۲۸۱؛ نیز در کتابستان، ش ۱۴ (بهمن ـ اسفند ۱۳۹۶)، ص ۲۰؛ بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۶۱ ـ ۲۶۳.
۸۵. خرمشاهی، بهاءالدین، «سه رباعی برای دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۳۳ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۵)، ص ۱۴۸.
۸۶. خزایی، محمد و بهنام زنگی، «بتهای ذهنی و خاطره ازلی»، کتاب ماه هنر، ش ۱۵۳ (خرداد ۱۳۹۰)، ص ۱۰۲-۱۰۵.
۸۷. خسروپناه، عبدالحسین، «داریوش شایگان» در همو، جریانشناسی فکری ایران معاصر، موسس ه فرهنگی حکمت نوین اسلامی، قم، چاپ پنجم ۱۳۹۳، ص ۱۷۹-۱۸۳.
۸۸. خلجی، مهدی، «سرزمین سرابها»، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۳۳-۶۳۸؛ نیز در همبستگی (۱۲ آذر ۱۳۸۴).
۸۹. خلیلی، عبدالرسول، «شیفتگی در برابر غرب: نقدی به داریوش شایگان؛ نگاهی به معنای بازگشت به ناکجاآباد»، اعتماد (۱۵ دی ۱۳۹۵).
۹۰. خندق آبادی، حسین، «تو بمان!»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۳۱ ـ ۳۳۲.
۹۱. دانشکو، شهرزاده، «خانه ـ صومعه داریوش شایگان: روایتی از محل زندگی فیلسوفی که از گفتگوی تمدنها گفت»، ترجمه بابک واحدی، اندیشه پویا، ش ۳۰ (آبان ۱۳۹۴)، ص ۱۱۲.
۹۲. داوری اردکانی، رضا، «شایگان و پرسشهای بی پاسخ» در مونیسم یا پلورالیسم، واکاوی هستی شناسی یک نظریه اجتماعی: تحلیل و نقد دیدگاه داریوش شایگان در افسون زدگی جدید، به کوشش بیژن عبدالکریمی، انتشارات یادآوران، تهران ۱۳۸۳،ص ۵۱-۶۶.
۹۳. داوری اردکانی، رضا، «دریغا که دیگر نیست»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۸۵ - ۱۸۷.
۹۴. دباغ، سروش، «ترنم موزون حزن: نقد ایدئولوژی و گفتگو در فراتاریخ، به بهانه انتشار آمیزش افقها، گزیده آثار داریوش شایگان»، مهرنامه، ش ۶ (آبان ۱۳۸۹)، ص ۱۵-۱۷؛ نیز در همو، ترنم موزون حزن: تاملاتی در روشنفکری معاصر، انتشارات کویر، تهران ۱۳۹۰، ص ۱۹-۳۰.
۹۵. دباغ، سروش، «بازخوانی آثار داریوش شایگان»، دوازده جلسه (۲۳ فروردین ۱۳۹۳ تا ۲۸ تیر ۱۳۹۳)، نسخه صوتی در www.begin.soroushdabagh.com.
۹۶. دباغ، سروش، «دچار سردرگمی نسبت به ذات گفتگوی فرهنگها شدیم: گفتگو با سروش دباغ»، مدیریت اطلاعات، ش ۵۷ (بهمن ۱۳۹۳)، ص ۷۶-۷۷.
۹۷. دباغ، سروش، «انسانی شاکر که طمانینه را چشیده است»، ایران (۱۰ بهمن ۱۳۹۶)؛ «شادمانه و شاکر»، وقایع اتفاقیه (۱۲ بهمن ۱۳۹۶)؛ «در ذکر جمیل استاد داریوش شایگان»، کتابستان، ش ۱۴ (بهمن و اسفند ۱۳۹۶)، ص ۱۵.
۹۸. دباغ، سروش، «شایگان دردمند است: گفتگو با سروش دباغ درباره شایگان متقدم و متاخر»، گفتگوکننده: هومان دوراندیش، کرگدن، ش ۸۰ (۵ اسفند ۱۳۹۶)، ص ۲۳-۲۹؛ بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۰۸ ـ ۳۲۳.
۹۹. دباغ، سروش، «رقصان می گذرم از آستانه اجبار»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۶۳ ـ ۴۶۸.
۱۰۰. درگاهی، محمود، «جوکی گری و ایدئولوژی: نقدی بر تفسیرهای دکتر شایگان از اندیشه شریعتی» در شریعتی آشنای ناشناخته: تاملاتی در آراء برخی از منتقدان شریعتی، انتشارات کویر، تهران ۱۳۹۳، ص ۱۰۱-۱۳۰.
۱۰۱. دریایی، تورج، «تو همانی»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۱۶ ـ ۲۱۸.
۱۰۲. دستغیب، عبدالعلی، «افسون زدگی جدید: هویت چهل تکه و تفکر سیار»، نقد و بررسی کتاب فرزان، ش ۱۷ (آذر ۱۳۸۵)، ص ۱۲۰-۱۳۱؛ ش ۱۸ (اسفند ۱۳۸۵)، ص ۱۱۹-۱۳۰.
۱۰۳. دل زنده، کیانوش، «بیگانگی از کانون تمدن غربی و خاطر قومی: امکان توسع ه سیاسی ایران در وضع تاریخی کنونی از منظر داریوش شایگان»، سور ه اندیشه، ش ۷۶ و ۷۷ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۳)، ص ۲۶۰-۲۶۷.
۱۰۴. دوراندیش، هومان، «خوراکش فلسفه بود شرابش هنر»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۶۹ ـ ۴۷۲.
۱۰۵. دولت آبادی، «رستاخیز خاطرات [درباره فانوس جادویی زمان]»، شرق (۱۳ دی ۱۳۹۶)؛ «چراغی در جهان»، بخارا، ش ۱۲۳ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۷)، ص ۳۵۴-۳۵۸.
۱۰۶. دهباشی، علی، «ادای دین به دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۵۳۲.
۱۰۷. دهباشی، علی، «آمیزش افقها: انسانی که بین فرهنگها زندگی می کند و می اندیشد»، شرق (۱۹ مرداد ۱۳۸۹).
۱۰۸. دهباشی، علی، «بحثی درباره شاعرانگی ایرانیان»، بخارا، ش ۱۰۱ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۳)، ص ۴۱۳-۴۱۵.
۱۰۹. دهباشی، علی، «از پنج اقلیم حضور تا شارل بودلر»، بخارا، ش ۱۰۹ (آذر ـ دی ۱۳۹۴)، ص ۲۵۱-۲۵۳.
۱۱۰. دهباشی، علی، «گزارش مراسم اهدای نشان عالی دولت فرانسه به دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۱۳ (مرداد ـ شهریور ۱۳۹۵)، ص ۱۳۷-۱۳۹.
۱۱۱. دهباشی، علی، «جهانی ترین فیلسوف امروز ایران»، ایران (۷ بهمن ۱۳۹۶).
۱۱۲. دهباشی، علی، «از ارتفاعی که او ایستاده است»، کرگدن، ش ۸۰ (۵ اسفند ۱۳۹۶)، ص ۳۵.
۱۱۳. دهباشی، علی، «دریغ و درد!»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۹ ـ ۱۰.
۱۱۴. دهباشی، علی، جشن نامه داریوش شایگان (در دست انتشار).
۱۱۵. دهدزی، فرید، «شایگان چهل تکه»، شرق (۲۲ اردیبهشت ۱۳۸۴).
۱۱۶. دهقانیان نصرآبادی، هادی، «در سوگ متفکر انسان، استاد دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۳۵ ـ ۶۳۶.
۱۱۷. دین پرست، منوچهر، «زایری که به شرق رفت: نگاهی به تاملات معنوی و فلسفی داریوش شایگان»، اعتماد (۱۷ مهر ۱۳۹۰).
۱۱۸. دین پرست، منوچهر، «اندیشمند روزگار ما: داریوش شایگان قدرت فهم زمینه و زمانه خود را داشت»، صدا (۱۴ بهمن ۱۳۹۶)، ص ۶۶.
۱۱۹. دین پرست، منوچهر، «او چهره ماندگار خواهد ماند»، اطلاعات (۱۸ فروردین ۱۳۹۷)؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۴۳ ـ ۳۴۵.
۱۲۰. ذکاء، سیروس، «شعر سپهری به فرانسه»، نقد و بررسی کتاب تهران، ش ۱۹ (خرداد ۱۳۸۶)، ص ۱۴۵-۱۴۸.
۱۲۱. ذکی پور، بهمن، «داریوش شایگان و فهم فلسفی ما از شرق»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۷۹ ـ ۳۸۱.
۱۲۲. رجبی، مهدی، «بازاندیشیهای شایگان»، کتاب ماه علوم اجتماعی، ش ۹۲ و ۹۳ (خرداد ـ تیر ۱۳۸۴)، ص ۵۳-۵۷.
۱۲۳. رحمانی، محترم، «شایگان و مدرنیته غربی»، همبستگی (۱۶ خرداد ۱۳۸۵).
۱۲۴. الرحمونی، محمد، «پیشگفتار کتاب انقلاب دینی چیست؟»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد- تیر ۱۳۹۸)، ص ۵۶۱ ـ ۵۶۸.
۱۲۵. ر.، ح. [رحیمی، مصطفی]، «نقد آسیا در برابر غرب» در نقد (زیر نظر مصطفی رحیمی)، دفتر دوم، ص ۳-۲۵، انتشارات آگاه، تهران، آبان ۱۳۵۷.
۱۲۶. رضایی، ایرج، «شاعری با جهان نگریهای اصیل و انسانی: منزلت سعدی در نزد ایرانیان، به روایت داریوش شایگان»، ایران (۱ اردیبهشت ۱۳۹۵).
۱۲۷. رفویی، پویا، «هیروگلیف بودلر: یادداشتی درباره ترجمه تطابقات در جنون هشیاری داریوش شایگان»، شرق (۲۵ آبان ۱۳۹۴).
۱۲۸. رنجبر، جواد، «دکتر شایگان فراتر از همه نوشته و گفته هایش»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۷۳ ـ ۴۷۴.
۱۲۹. زارع، اشکان، «فیلسوف چهل تکه»، قلمیاران، ش ۹ (اسفند ۱۳۹۶)، ص ۴۶.
۱۳۰. زارع، حامد، «جهان در جام شایگان»، آسمان، ش ۷۱ (۱۴ دی ۱۳۹۲)، ص ۱۲۸.
۱۳۱. زارع، حامد، «فکر در ساحت نامتناهی ذکر: مروری کوتاه بر دیروز و امروز داریوش شایگان»، صدا (۱۴ بهمن ۱۳۹۶)، ص ۶۲.
۱۳۲. زارع، حامد، «متفکر ایرانی، روشنفکر جهانی»، فرهنگ امروز (۳ اردیبهشت ۱۳۹۷)؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۸۵ ـ ۳۸۷.
۱۳۳. زارع شیرین کندی، محمد، «خویشاوندی شایگان با روح زنده شاعران [درباره کتاب پنج اقلیم حضور]»، کتاب هفته خبر، ش ۴ (۱۹ مهر ۱۳۹۳)، ص ۴۸-۵۰.
۱۳۵. زبردست، ایرج، «فانوس جادویی اندیشه: در سوگ داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۳۱.
۱۳۶. زرشناس، شهریار، «سیری انتقادی در آراء داریوش شایگان»، فرهنگ عمومی، [ش ۱۴ (مهر ۱۳۹۱)]؛ ش ۱۵ (آبان ۱۳۹۱)؛ ش ۱۶ (آذر ۱۳۹۱)، ص ۱۸۲-۱۹۰؛ ش ۱۷ (دی ۱۳۹۱)، ص ۱۷۲-۱۸۳.
۱۳۷. زرشناس، شهریار، سیری انتقادی در آرای داریوش شایگان: از مدعای راه حل آسیایی تا دعوت به سرسپردن به سلطه سرمایه داری و نئولیبرال، دفتر نشر معارف، قم ۱۳۹۲.
۱۳۸. زریاب، رهنورد، «رویدادی بسیار تلخ و جانگداز»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص۱۸۰.
۱۳۹. زمانی، بابک، «آنکه گند زد، آنکه گند نزد»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۶۶ ـ ۳۶۹.
۱۴۰. زمانی، بابک، «نوروز، مرگ و زندگی»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۱۹ ـ ۲۲۱.
۱۴۱. زندی، محمد، «نقدی بر کتاب زیر آسمانهای جهان»، کیهان (۲۲ مرداد ۱۳۹۳).
۱۴۲. ژانو، کلود، «هانری کربن و فلسفه روح [درباره کتاب ایران و فلسفه هانری کربن]»، ترجمه بزرگ نادرزاد، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۳۹-۶۴۱.
۱۴۳. ساداتی نژاد، سیدمهدی و ناهید قمریان، «واکاوی مفهوم سنت از دید متفکران ایرانی: داریوش شایگان و سیدحسین نصر»، سیاست، دوره ۴۷، ش ۲ (تابستان ۱۳۹۶)، ص ۳۹۳-۴۱۰.
۱۴۴. سروش، عبدالکریم، «داریوش شایگان از شایستگان بود»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۷۸.
۱۴۵. سلامی، حسن، «دموکراسی نزد شایگان»، ایران (۱۲ بهمن ۱۳۹۶).
۱۴۶. سلطان زاده، امیر، «فیلسوف جهان بین آوارده در وطن: در راستای مقام داریوش شایگان»، فرهنگ امروز (۲۹ بهمن ۱۳۹۶)؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۹۷ ـ ۴۰۰.
۱۴۷. سلطانی، محمدعلی، «هیچ سالی چنین نوبهار نداشت»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۴۱ ـ ۳۴۲.
۱۴۸. سلیمی، ساجده، «زندگی در شکاف دو زمان و دو زبان (داریوش شایگان در مراسم دریافت نشان عالی فرانسه)»، اعتماد (۲۲ تیر ۱۳۹۵).
۱۴۹. سمنو، فرانسوا، «پاسداشت توانایی و قدرت اندیشه [سخنرانی سفیر فرانسه در مراسم اهدای نشان لژیون دونور به دکتر داریوش شایگان]»، ترجمه گلنار گلناریان، بخارا، ش ۱۱۴ (مهر ـ آبان ۱۳۹۵)، ص ۱۴۸-۱۵۳.
۱۵۰. سیدآبادی، علی اصغر، «بازخوانی میراث شایگان»، یاس نو (۱ مهر ۱۳۸۲).
۱۵۱. سیدعرب، حسن، «هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی»، گلچرخ، ش ۱۴ (مرداد ۱۳۷۵)، ص ۱۵-۱۸.
۱۵۲. سیدعرب، حسن، «دکتر داریوش شایگان» در همو، نقد و تحلیل رویکرد معاصران به سهروردی، انتشارات هرمس، تهران ۱۳۹۱، ص ۶۹-۷۲؛ «سهروردی در اندیشه شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۶۹ ـ ۲۷۱.
۱۵۳. شبانی، مریم، «یک پرتره نگاری از بودلر [درباره کتاب جنون هشیاری]»، اندیشه پویا، ش ۳۰ (آبان ۱۳۹۴)، ص ۱۰۶.
۱۵۴. شریفی مهرجردی، علی اکبر، «زبان و بیان در هنر سنتی [درباره کتاب بتهای ذهنی و خاطره ازلی]»، کتاب ماه هنر، ش ۱۴۰ (اردیبهشت ۱۳۸۹)، ص ۴۰-۴۷.
۱۵۵. شفق، تورقای، «دکتر شایگان در ترکیه»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۵۸ ـ ۳۶۱.
۱۵۶. شیرخانی، علی، «تفکر سیار در افسون زدگی جدید»، پگاه حوزه، ش ۷۰ (۲۰ مهر ۱۳۸۱)، ص ۲۵-۲۷.
۱۵۷. شهری، پارسا، «تشابهات و تخیل: در نسبت داریوش شایگان و ادبیات»، شرق (۱۱ بهمن ۱۳۹۶).
۱۵۸. شهلاپور، سعید، «شایگان... چرا طباطبایی یا سروش نه؟ گفتگو با سعید شهلاپور پیرامون دوسالانه هفتم مجسمه سازی و تم وضعیت»، تندیس، ش ۳۶۰ (۲۵ مهر ۱۳۹۶)، ص ۱۲-۱۳.
۱۵۹. شیری لو، الهه، «مشاهده هنر از دیدگاه باورهای فلسفی: داریوش شایگان و اثر تازه منتشر و رونمایی شده اش در گفتگو با ایرج پارسی نژاد»، آسمان، ش ۷۱ (۱۴ دی ۱۳۹۲)، ص ۱۳۲.
۱۶۰. صادقی، امیر، «گفتگوی بین فرهنگها، از ضرورت تا امکان»، مدیریت اطلاعات، ش ۵۷ (بهمن ۱۳۹۳)، ص ۷۴-۷۵.
۱۶۱. صادقی، محمد، «نگاه ایرانی به جهان»، اعتماد (۲ آبان ۱۳۸۸).
۱۶۲. صادقی، محمد، «شایگان و دغدغه گفتگو»، مدیریت اطلاعات، ش ۵۷ (بهمن ۱۳۹۳)، ص ۷۸-۷۹.
۱۶۳. صالحی، مصطفی، «دیداری که انجام نشد»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۴۸.
۱۶۴. صانع پور، مریم و احسان فرشچی و کلر رابینسون، «نقد و بررسی کتاب ادیان و مکتبهای فلسفی هند»، نقد کتاب (کلام، فلسفه، عرفان)، ش ۷ و ۸ (پاییز ـ زمستان ۱۳۹۴)، ص ۵-۱۶.
۱۶۵. صداقت، سجاد، «شب شایگان: گزارش رونمایی از کتاب در جستجوی فضاهای گمشده»، آسمان، ش ۷۱ (۱۴ دی ۱۳۹۲)، ص ۱۲۹-۱۳۲.
۱۶۶. صدیقی، هادی، «مرگ چنین خواجه نه کاریست خرد»، پیام اوز، ش ۲۳ (فروردین ۱۳۹۷)، ص ۱۰؛ بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۹۱ ـ ۳۹۵.
۱۶۷. صنعتی، محمد، «مغز انسان می تواند شگفتی آفرین باشد [درباره دکتر شایگان و حال او پس از سکته مغزی]»، کتابستان، ش ۱۴ (بهمن ـ اسفند ۱۳۹۶)، ص ۱۷؛ «نماینده روشنفکران دهه چهل»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۰۱ ـ ۴۰۲.
۱۶۸. طاهری اخوان، زهرا، «آمیزش افقها: منتخباتی از آثار داریوش شایگان»، کتاب ماه فلسفه، ش ۵۳ (بهمن ۱۳۹۰)، ص ۸۴-۹۲.
۱۶۹. طباطبایی، سیدجواد، «شناخت ساحتهای معنوی در اسلام ایرانی [درباره کتاب هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی]»، نشر دانش، سال ۱۱، ش ۱ (آذر ـ دی ۱۳۶۹)، ص ۴۶-۴۷.
۱۷۰. طهوری، نیر، «در حضور حضرت صاحبدلان»، بخارا، ش ۱۰۳ (آذر ـ دی ۱۳۹۳)، ص ۳۹۹-۴۱۴.
۱۷۱. طهوری، نیر، «مردی با باورهای شرقی و عشق ایرانی»، کتابستان، ش ۱۴ (بهمن و اسفند ۱۳۹۶)، ص ۱۹.
۱۷۲. طهوری، نیر، «در جلس ه دفاع»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۳۶ ـ ۳۳۹.
۱۷۳. طهوری، نیر، «روانه شد به دیار خاطره ازلی...»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۳۳ ـ ۶۳۵.
۱۷۴. ضیمران، محمد، «شایگان در هضم مدرنیته موفق بوده است»، صدا، ش ۲۲ (۱۱ بهمن ۱۳۹۳)، ص ۶۵.
۱۷۵. عابدزاده، شکیبا، «پیرمرد تخت شماره چهار: تک نگاری مستند از دیدار با داریوش شایگان روی تخت آی سی یو بیمارستان فیروزگر»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص۴۰۴ ـ ۴۰۷.
۱۷۶. عابدی، کامیار، «داریوش شایگان: تحلیلی از جوانب فکر و فرهنگ ژاپنی»، در همو، منتخبی از ژاپنیات ایرانیان در عصر تجدد، انتشارات جهان کتاب، تهران ۱۳۹۲.
۱۷۷. عباسی، حبیب الله، «سه گانه واپسین شایگان: در جستجوی فضای گمشده، پنج اقلیم حضور، جنون هشیاری»، آینه پژوهش، ش ۱۶۷ و ۱۶۸ (آذر ـ اسفند ۱۳۹۶)، ص ۲۲۱-۲۳۲؛ نیز در تجربه، ش ۱۳۲ (نوروز ۱۳۹۷)، ص ۲۹-۳۲؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۵۸۴ ـ ۶۰۱.
۱۷۸. عبدالکریمی، بیژن (به کوشش)، مونیسم یا پلورالیسم، واکاوی هستی شناسی یک نظریه اجتماعی: تحلیل و نقد دیدگاه داریوش شایگان در افسون زدگی جدید، انتشارات یادآوران، تهران ۱۳۸۳؛ انتشارات نقد فرهنگ، تهران ۱۳۹۶.
۱۷۹. عبدالکریمی، بیژن، «مونیسم یا پلورالیسم» در مونیسم یا پلورالیسم، واکاوی هستی شناسی یک نظریه اجتماعی: تحلیل و نقد دیدگاه داریوش شایگان در افسون زدگی جدید، به کوشش بیژن عبدالکریمی، انتشارات یادآوران، تهران ۱۳۸۳، ص ۱۰۷-۱۳۸.
۱۸۱. عبدالکریمی، بیژن، «شایگان و تفکر آینده ما»، شرق (۵ تیر ۱۳۹۰).
۱۸۲. عبدالکریمی، بیژن، «ایستاده در برابر غرب یا نشسته زیر آسمانهای جهان: دربار ه شایگان متقدم و متاخر»، صدا، ش ۲۲ (۱۱ بهمن ۱۳۹۳)، ص ۶۰-۶۱.
۱۸۳. عبدالکریمی، بیژن، «افسون زدگی جدید به چند روایت [مقدمه کتاب مونیسم یا پلورالیسم]»، کرگدن، ش ۸۰ (۵ اسفند ۱۳۹۶)، ص ۳۱-۳۳؛ و نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۲۴ ـ ۳۲۹.
۱۸۴. عثمانی، محمد، «شایگان، از تقابل تا تعامل: بازخوانی کتاب آسیا در برابر غرب»، قلمیاران، ش ۹ (اسفند ۱۳۹۶)، ص ۵۶-۵۷.
۱۸۵. عظیمی، میلاد، «روشنفکر بی عقده»، کتابستان، ش ۱۴ (بهمن و اسفند ۱۳۹۶)، ص ۱۴؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۳ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۷)، ص ۱۶۴-۱۶۶؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۰۳ ـ ۲۰۴.
۱۸۶. عظیمی، میلاد، «حکمت شایگان»، بخارا، ش ۱۲۳ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۷)، ص ۱۸۹-۱۹۰؛ «به یاد دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۰۳ ـ ۲۰۴.
۱۸۷. عظیمی، میلاد، «دانش و بینش در پنج اقلیم حضور»، قلمیاران، ش ۹ (اسفند ۱۳۹۶)، ص ۵۰؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۵۶۹ ـ ۵۷۲.
۱۸۸. عظیمی، میلاد، «در کنار مزار شایگان درخت گلابی و زردآلو بکارید»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۰۶ ـ ۲۰۹.
۱۸۹. عظیمی نژادان، علی، «مرور و تحلیلی بر برخی آراء داریوش شایگان به مناسبت ۶ بهمن، هشتادمین سالگرد تولد او»، کتاب هفته، ش ۱۹؛ ش ۲۰.
۱۹۰. عظیمی نژادان، علی، «نقد و بررسی مقوله شعر و شاعری از دیدگاه داریوش شایگان با نگاهی به مجموعه آثار او»، برگ هنر، ش ۲ و ۳ (مهر ـ آبان ۱۳۹۴)، ص ۸۰-۸۷.
۱۹۱. غرایاق زندی، داود، «سپیده دمان و شامگاه بتان: سوگواری یا سازگاری [درباره بتهای ذهنی و خاطره ازلی]»، کتاب ماه هنر، ش ۳۵ و ۳۶ (مرداد ـ شهریور ۱۳۸۰)، ص ۷۴-۷۶.
۱۹۲. غرایاق زندی، داود، «وحدت در کثرت یا کثرت در وحدت [درباره کتاب افسون زدگی جدید: هویت چهل تکه و تفکر سیار]»، کتاب ماه هنر، ش ۴۷و۴۸ (مرداد و شهریور ۱۳۸۱)، ص ۷۰-۷۶.
۱۹۳. غلامی، سمیه، «آنچه از شایگان به یاد دارم»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۰۹ ـ ۴۱۳.
۱۹۴. فانی، کامران، «حدیث دوست»، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۲۵-۶۲۸؛ بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۲۵ ـ ۲۲۸.
۱۹۵. فانی، کامران، «دکتر مجتبایی و دکتر شایگان، دو هندشناس برجسته ایرانی»، بخارا، ش ۹۳ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۲)، ص ۲۳۰-۲۳۴.
۱۹۶. فانی، کامران، «مقاله یا جستار و کتاب در جستجوی فضاهای گمشده»، بخارا، ش ۹۷ (آذر ـ دی ۱۳۹۲)، ص ۳۸۳-۳۸۵؛ «تفاوت جستارنویس و مقاله نویس»، اعتماد (۱۷ دی ۱۳۹۲).
۱۹۷. فانی، کامران، «عرفان استتیک [درباره فانوس جادویی زمان]»، شرق (۱۳ دی ۱۳۹۶)؛ «هنر فراسوی زمان»، اعتماد (۱۳ دی ۱۳۹۶)؛ «خواب و خاطره پایه های اصلی رمان پروست»، بخارا، ش ۱۲۳ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۷)، ص ۳۵۹-۳۶۱.
۱۹۸. فانی، کامران، «فرهنگ پژوهی تمام عیار: متن سخنرانی در شب دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۷۰۴ ـ ۷۰۶.
۱۹۹. فدایی مهربانی، مهدی «نباید از هویت چهل تکه فرار کرد: گفتگو با مهدی فدایی مهربانی»، گفتگوکننده: منوچهر دین پرست، مدیریت اطلاعات، ش ۵۷ (بهمن ۱۳۹۳)، ص ۶۶-۶۸.
۲۰۰. فرد، پریسا، «در درونم چیزی می گفت»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۲۹.
۲۰۱. فردانش، هادی، «... و شایگان هنوز خواب است»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۱۶ ـ ۴۱۸.
۲۰۲. فرشچی، مینو، «ترسم چو بازگردی از دست رفته باشم...»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۱۷ ـ ۴۱۸.
۲۰۳. فروتن، بهمن، «زندگی در گذشته غرب»، شرق (۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۱).
۲۰۴. فرهودی، ویدا، «آیین هندو و صوفیگری [درباره کتاب آیین هندو و عرفان اسلامی]»، کلک، ش ۸۵ و ۸۸ (فروردین ـ تیر ۱۳۸۶)، ص ۵۸۰-۵۸۳.
۲۰۵. فریدزاده، محمدجواد، «بهره از گنج شایگان داشت»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۹۰ ـ ۱۹۱.
۲۰۶. فکوهی، ناصر، «حضور پررنگ و موثر و دلگرم کننده»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۵۰ ـ ۳۵۱.
۲۰۷. فوشه، برونو، «فرانسه زبانی سترگ»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص۳۵۵.
۲۰۸. فولادوند، حامد، «در دفاع و نقد شاعرانگی ایرانیان»، شرق (۱۸ آذر ۱۳۹۳)؛ بخارا، ش ۱۰۳ (آذر ـ دی ۱۳۹۳)، ص ۳۹۱-۳۹۸.
۲۰۹. فولادوند، حامد، «شعر جز خود هدفی ندارد: نگاهی به ملال بودلر، شاعر پاریس و مدرنیته [درباره کتاب جنون هشیاری]»، شرق (۲۵ آبان ۱۳۹۴).
۲۱۰. فولادوند، حامد، «پروست و نیچه [درباره فانوس جادویی زمان]»، اعتماد (۱۳ دی ۱۳۹۶)؛ «خواندن پروست»، شرق (۱۳ دی ۱۳۹۶)؛ «همت میخواهد و تجربه و سن»، بخارا، ش ۱۲۳ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۷)، ص ۳۶۲-۳۶۳.
۲۱۱. فولادوند، حامد، «به استاد داریوش شایگان: سخنرانی به مناسبت اهدای نشان افتخار Légion d›honneur از طرف رئیس جمهور فرانسه»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۶۶ ـ ۲۶۸.
۲۱۳. فولادوند، عزت الله، «هم به قدر تشنگی: برداشت و دریافتی از آسیا در برابر غرب»، آیینه زندگی، ش ۲۲ و ۲۳.
۲۱۴. فیروزآبادی، سعید، «نمونه ای بارز از پویایی اندیشه ایرانی: [معرفی کتاب] سیری در آثار داریوش شایگان از دیدگاه رابطه فرهنگها، نوشته افسانه گشتر [به آلمانی]»، بخارا، ش ۴۷ (بهمن ـ اسفند ۱۳۸۴)، ص ۳۸۸-۳۹۱.
۲۱۵. قاسم زاده، محمد، «نیاز به قطب نما»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص۵۷۳.
۲۱۶. قاسمی، بهرام، «متفکری در تراز جهانی»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۸۲.
۲۱۷. قاسمی، نیما، «دشواریهای داریوش شایگان بودن»، کرگدن، ش ۸۰ (۵ اسفند ۱۳۹۶)، ص ۳۹-۴۳؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۵۰۸ ـ ۵۱۸.
۲۱۸. قربانی، مسعود، «دمی با دکتر داریوش شایگان و فانوس جادویی زمان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۲۰ ـ ۶۲۶.
۲۱۹. قزلسفلی، محمدتقی و سکینه معاش ثانی، «ایران فرهنگی در اندیشه های داریوش شایگان»، پژوهشنامه علوم سیاسی، ش ۲۰ (پاییز ۱۳۸۹)، ص ۱۳۷-۱۷۱.
۲۲۰. قطبی، صدیق، «داریوش شایگان، وقتی که رفت»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۵۲ ـ ۳۵۴.
۲۲۱. قوامی پور، مهدی، «گفتگوی بازیگوشانه: از برخورد تا گفتگو»، مدیریت اطلاعات، ش ۵۷ (بهمن ۱۳۹۳)، ص ۷۲.
۲۲۲. قوجلو، فرزانه، «بر بال زمان [درباره فانوس جادویی زمان]»، کاروان، ش ۱۶ (آذر ـ اسفند ۱۳۹۶)، ص ۹۲-۹۹.
۲۲۳. قوجلو، فرزانه، «نزدیکترین بینش به فیلسوف معاصر عصر ما»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۴۶ ـ ۳۴۷.
۲۲۴. قوچانی، محمد، «سه شایگان»، در فیلسوف ها و شومن ها، نشر سرایی، تهران ۱۳۸۲، ص ۱۶۱-۱۶۶.
۲۲۵. قوچانی، محمد، «دشمن تاریک اندیشی جدید؛ چرا روشنفکران ایران داریوش شایگان را دوست ندارند؟» سازندگی آدینه، ش ۴۰ (۳۱ فروردین ۱۳۹۷)؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۷۲ ـ ۲۷۸.
۲۲۶. قوچانی، محمد، «یکی از معدود روشنفکران لیبرال»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۰۱ ـ ۲۰۲.
۲۲۷. کاجی، حسین، «شایگان، از نقد غرب تا نقد سنت»، کیستی ما از نگاه روشنفکران ایرانی، انتشارات روزنه، تهران ۱۳۷۸، ص ۶۳-۱۰۲.
۲۲۸. کاجی، حسین، «روشنفکری به مثابه مشکل آگاهی: نگاهی به زندگی فکری ـ روشنفکری داریوش شایگان»، تجربه، ش ۱۳۲ (نوروز ۱۳۹۷)، ص ۳۳-۳۴؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۷۹ ـ ۲۸۶.
۲۲۹. کاخی، مرتضی، «حد همین است سخندانی و دانایی را [درباره کتاب پنج اقلیم حضور]»، کتاب هفته خبر، ش ۴ (۱۹ مهر ۱۳۹۳)، ص ۴۰-۴۷.
۲۳۰. کربن، هانری، «رموزی که هیچ کلامی قادر به بیان آن نیست: مقدمه ای بر کتاب دکتر داریوش شایگان، از دریا به دریا... از ساحل به ساحل [به همراه ترجمه چند شعر از دفتر شعر داریوش شایگان]»، ترجمه گلنار گلناریان، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۵۳۹ ـ ۵۴۴.
۲۳۱. کریر، ژان کلود، «سه نگاه داریوش»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۶۲ ـ ۳۶۳.
۲۳۲. کریمی، رضا، «شاعرانگی ایرانیان»، سور ه اندیشه، ش ۸۰-۸۱ (آذر ـ دی ۱۳۹۳)، ضمیمه، ص ۷-۸.
۲۳۳. کریمی مهر، سحر، «گزارش مراسم رونمایی کتاب آمیزش افقها»، بخارا، ش ۷۶ (مرداد ـ شهریور ۱۳۸۹)، ص ۴۸۲-۴۹۲.
۲۳۴. کن، فیلیپ، «افسون زدگی جدید»، ترجم ه فاطمه ولیانی، بخارا، ش ۳۱ (آذر ۱۳۸۲)، ص ۳۰۱-۳۰۶؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص۵۴۵ ـ ۵۴۸.
۲۳۵. کولر، هانس، «در ستایش داریوش شایگان»، ترجمه فرزاد حاجی میرزایی، بخارا، ش ۷۴ (بهمن ـ اسفند ۱۳۸۸)، ص ۴۵-۵۳.
۲۳۶. کولن، یوآن، «نگاهی به کتاب هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی به قلم داریوش شایگان»، ترجمه سحر کریمی مهر، بخارا، ش ۸۲ (مهر ـ آبان ۹۰)، ص ۱۹۶-۲۰۸؛ نیز در بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۵۴۹ ـ ۵۶۰.
۲۳۷. کیمیایی، مسعود، «مرگ پایان زندگی نیست!»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۱۳.
۲۳۸. گشتر، افسانه، «شایگان از دیدگاه بین فرهنگی»، ترجمه سعید فیروزآبادی، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۰۵-۶۱۵.
۲۳۹. گشتر (جلیل زاده)، افسانه، «کاریزمای شایگانی»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۸۲.
۲۴۰. گنجی، حسین، «داریوش شایگان مرد، زنده باد داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۲۳ ـ ۴۲۵.
۲۴۱. متقی، محسن، «راوی عصر انسان سرهم بندکن: نگاهی به کتاب تازه داریوش شایگان، آگاهی دورگه»، اندیشه پویا، ش ۳ (شهریور ـ مهر ۱۳۹۱)، ص ۱۱۶-۱۲۰؛ «آگاهی چندلایه: وضعیت انسان چندهویتی در تمدن سیاره ای»، بخارا، ش ۹۲ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۲)، ص ۴۶۸-۴۸۵.
۲۴۲. مجابی، جواد، «تفکر سیار در کار شایگان»، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۶۲۹-۶۲۳؛ نیز در همو، نگاه کاشف گستاخ، انتشارات افق، تهران ۱۳۸۳، ص ۲۰۵-۲۱۰.
۲۴۳. مجابی، جواد، «هان، ای گنج شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۳۱.
۲۴۴. مجابی، جواد، «با تو ای استاد!»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۲۹ ـ ۶۳۰.
۲۴۶. مجاهدی، محمدمهدی، «خصلت رنگین کمانی و خاصیت آینگی: نقد و بررسی مقاله هویت چهل تکه و تفکر بی خانمان» در مونیسم یا پلورالیسم، واکاوی هستی شناسی یک نظریه اجتماعی: تحلیل و نقد دیدگاه داریوش شایگان در افسون زدگی جدید، به کوشش بیژن عبدالکریمی، انتشارات یادآوران، تهران ۱۳۸۳، ص ۸۵-۲۰۶.
۲۴۷. مجتبایی، فتح الله، «جایشان را که خواهد گرفت؟: متن سخنرانی در شب داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۹۱ ـ ۶۹۳.
۲۴۹. محبی، مهدی، «مقایسه دیدگاه های داریوش شایگان با احمد کسروی با تاکید بر مساله تجددخواهی»، تاریخ نگار، ش ۱ (خرداد ۱۳۹۵)، ص ۳۵-۴۳.
۲۵۰. محقق داماد، سیدمصطفی، «دعا برای بهبود عالم بزرگوار»، اعتماد (۸ بهمن ۱۳۹۶)؛ «دعا برای سلامتی داریوش شایگان»، ایران (۸ بهمن ۱۳۹۶)؛ «متن پیام دکتر سیدمصطفی محقق داماد»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۶۹.
۲۵۱. محقق داماد، سیدمصطفی، «متواضع در برابر حق و حقانیت: متن سخنرانی در شب داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۸۸ ـ ۶۹۰.
۲۵۲. مختاباد، مصطفی، «یکی از نادراندیشمندان و متفکرین جهانی»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۲۶ ـ ۴۲۷.
۲۵۳. مرادی، محمدعلی، «قلبی که برای فرهنگ می تپد»، ایران (۱۸ بهمن ۱۳۹۶).
۲۵۴. مردیها، مرتضی، «بهتر همان که اهل معنویت آسیایی شویم»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۷۱ ـ ۳۷۲.
۲۵۵. مسکوب، ترانه، «گزارش شب رونمایی از کتاب در جستجوی فضاهای گمشده»، بخارا، ش ۹۷ (آذر ـ دی ۱۳۹۲)، ص ۳۶۰-۳۶۳.
۲۵۶. مسکوب، ترانه، «گزارش شب رونمایی از کتاب پنج اقلیم حضور»، بخارا، ش ۱۰۲ (مهر ـ آبان ۱۳۹۳)، ص ۴۶۰-۴۷۰.
۲۵۷. مسکوب، ترانه، «زندگی فلسفی منتج به رفاه درونی [گزارش رونمایی از کتاب جنون هشیاری در شب شارل بودلر]»، ایران (۳ آبان ۱۳۹۴)؛ «گزارش شب شارل بودلر»، بخارا، ش ۱۰۹ (آذر ـ دی ۱۳۹۴)، ص ۲۵۰.
۲۵۸. مصباحیان، حسین، «شایگان راست می گفت که...» ایران (۳ اردیبهشت ۱۳۹۷).
۲۵۹. معمار، داریوش، «درس نامه ای برای شعر و شاعری (درباره جنون هشیاری)»، مهرنامه، ش ۴۵ (دی ۱۳۹۴)، ص ۲۵۷.
۲۶۰. مقدس، محمود و احمد ساعی، «نسبت تفکر اسطوره ای و هویت اصیل در اندیشه شایگان متقدم»، رهیافتهای سیاسی و بین المللی، ش ۴۱ (بهار ۱۳۹۴)، ص ۹۷-۱۱۶.
۲۶۱. ملاصالحی، حکمت الله، «پاره نکته هایی کوتاه درباره کتاب جنون هشیاری»، قلمیاران، ش ۹ (اسفند ۱۳۹۶)، ص ۵۸-۶۰.
۲۶۲. ملائی، علیرضا و لیدا ملکی محمدحسین محمدی، اسنادی از مرکز ایرانی مطالعه فرهنگها، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران ۱۳۹۶.
۲۶۳. ملائی توانی، علیرضا، «شایگان و ریاست مرکز ایرانی مطالعه فرهنگها»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۸۱ ـ ۵۰۷.
۲۶۴. ملکیان، مصطفی، «داریوش شایگان، نسبی انگار مطلق گرا»، بخارا، ش ۹۷ (آذر ـ دی ۱۳۹۲)، ص ۳۸۶-۳۹۰.
۲۶۵. ملکیان، مصطفی، «توصیف آری، تبیین خیر: درباره داریوش شایگان»، آسمان، ش ۷۱ (۱۴ دی ۱۳۹۲)، ص ۱۳۳؛ «شایگان توصیف روشنفکرانه به کسی نمی کند»، اعتماد (۱۷ دی ۱۳۹۶).
۲۶۶. ملکیان، مصطفی، «آنچه از داریوش شایگان روشنفکر می توان آموخت»، نگاه نو، ش ۱۱۶ (زمستان ۱۳۹۶)، ص ۷۱-۷۵.
۲۶۷. منصوریان، یزدان، «رد پای رندی در آخرین اقلیم حضور»، بخارا، ش ۱۰۳ (آذر ـ دی ۱۳۹۳)، ص ۴۵۳.
۲۶۸. موافق، محمود، «نظریه پرداز وابستگی به غرب»، جوان (۲۶ دی ۱۳۸۹).
۲۶۹. موحد، ضیاء، «حضوری کوتاه در پنج اقلیم حضور»، کتاب هفته خبر، ش ۴ (۱۹ مهر ۱۳۹۳)، ص ۳۸-۳۹.
۲۷۰. موحد، محمدعلی، «تقلایی دائم در میان افسون زدگی و افسون زدایی: متن پیام در شب دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۷۱۹ ـ ۷۲۰.
۲۷۱. موحد، محمدعلی، «از مفاخر عصر ما بود: سخنان در گردهم آیی ایرانیان مقیم استانبول به مناسبت سوم عید ۱۳۹۷»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص۱۷۱ - ۱۷۲.
۲۷۲. موسوی، سیدعبدالجواد، «نیهیلیسم اشرافی»، نگاه پنجشنبه، ش ۳۳ (۲۵ آبان ۱۳۹۱)، ص ۵۰-۵۴.
۲۷۳. موسوی، سیدعبدالجواد، «در اهمیت شایگان بودن»، کتاب هفته خبر، ش ۴ (۱۹ مهر ۱۳۹۳)، ص ۵۴-۵۷.
۲۷۴. موسوی بجنوردی، سیدکاظم، «درس شایگان برای جهان روشنفکری ایران»، ایران (۱۸ بهمن ۱۳۹۶)؛ «کاونده انواع و اقسام فرهنگها»، کتابستان، ش ۱۴ (بهمن ـ اسفند ۱۳۹۶)، ص ۲۰؛ «متن پیام سیدکاظم موسوی بجنوردی [به مناسبت درگذشت دکتر شایگان]»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص۱۷۳.
۲۷۵. موسوی بجنوردی، سیدکاظم، «همیشه مغتنم بودم از رهنمودهای ایشان: متن سخنرانی در شب دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۶۸۵ ـ ۶۸۷
۲۷۶. مومیوند، بیژن، «شاگردان دیروز، منتقدان امروز: درباره نسبت احمد فردید با داریوش شایگان و داریوش آشوری»، شرق (۲۰ خرداد ۱۳۸۹).
۲۷۷. مهاجرانی، سیدعطاءالله، «متن پیام سیدعطاءالله مهاجرانی [به مناسبت درگذشت دکتر شایگان]»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۷۵.
۲۷۸. مهدوی دامغانی، احمد، «یاد و خاطره ای از دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۹۸ ـ ۳۰۳.
۲۷۹. مهدوی سعیدی، سیدحجت، «شایگان، فیلسوف گفتگو»، شرق (۱۲ بهمن ۱۳۹۶).
۲۸۰. مهیار، محمد، «آسیا در برابر غرب»، نگین، ش ۱۶۰ (شهریور ۱۳۵۷)، ص ۳۱-۳۳.
۲۸۱. میردامادی، یاسر، «من و رندی و وضع بی خبری»، هم میهن (۱ خرداد ۱۳۸۶).
۲۸۲. میرعبداللهی، سیدباقر، «فراتر از پدیدارشناسی [درباره کتاب پنج اقلیم حضور]»، کتاب هفته خبر، ش ۴ (۱۹ مهر ۱۳۹۳)، ص ۵۱-۵۳.
۲۸۳. میرفتاح، سیدعلی، «تجارب ناب روحانی»، اعتماد (۷ بهمن ۱۳۹۶).
۲۸۴. میرفتاح، سیدعلی، «خدیگان و بنده»، کرگدن، ش ۸۰ (۵ اسفند ۱۳۹۶)، ص ۱۹-۲۱.
۲۸۶. میرمعزی، مهشید، «خصلت شاعرانگی ایرانیان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۵۷۴ ـ ۵۷۵.
۲۸۷. میلانی، محمد، «آقای شایگان بنده را ببخشند»، وقایع اتفاقیه (۱۲ بهمن ۱۳۹۶).
۲۸۸. مینایی، فاطمه، «شایگان و شاعران»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۳۵ ـ ۲۵۰.
۲۸۹. ناگایی، شین، «یادی از استاد داریوش شایگان»، ترجمه بهمن ذکی پور، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۷۶ ـ ۳۷۸.
۲۹۰. نجاتی، عالین، «بر آستانه کندوی عسل: مشقی کوتاه در باب نسبت پروفسور شایگان با شعر»، کتاب هفته خبر، ش ۴ (۱۹ مهر ۱۳۹۳)، ص ۶۲-۶۴.
۲۹۱. نصر، سیدحسین، «پیام دکتر سیدحسین نصر به مجلس پرسه دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۱۸۱.
۲۹۳. نصری، عبدالله، «افسون نگری هویت چهل تکه: نقد آرای داریوش شایگان» در همو، گفتمان مدرنیته: نگاهی به برخی جریانهای فکری معاصر ایران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران ۱۳۸۲، ص ۱۶۹-۲۱۱.
۲۹۴. نصری، قدیر، «ایدئولوژیک شدن سنت: کوچ آگاهی از قلمرو واقعیت»، قلمیاران، ش ۹ (اسفند ۱۳۹۶)، ص ۵۱-۵۷.
۲۹۵. نظری، میثم، «شاعرانگی ایرانیان در اندیشه داریوش شایگان»، در بند، س ۲، ش ۳ و ۴ (اسفند ۱۳۹۵ ـ خرداد ۱۳۹۶) ص ۱۹-۲۹.
۲۹۶. نفیسی، رسول، «زیر آسمانهای جهان»، ایران نامه، ش ۵۴ (بهار ۱۳۷۵)، ص ۳۲۱-۳۳۳.
۲۹۷. نوشاد، اسماعیل، «همزیستی موزاییک وار یا چندگانگی فرهنگی: تاملی در گفتگوی فرهنگها از نگاه داریوش شایگان»، مدیریت اطلاعات، ش ۵۷ (بهمن ۱۳۹۳)، ص ۷۳.
۲۹۸. نهال معرفت: نشری ه داخلی کانون توتم اندیشه: ویژه نام ه دکتر داریوش شایگان، سال ۲، ش ۴ (زمستان ۱۳۸۳).
۲۹۹. نیک زاد، فریبا، «آیین هندو و عرفان اسلامی»، نقد و بررسی کتاب فرزان، ش ۵ (آبان ۱۳۸۲)، ص ۱۵۲-۱۵۳.
۳۰۰. نیک گهر، عبدالحسین، «جز شایگان کس دیگری نمی توانست فانوس جادویی زمان را بنویسد»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۵۷۶ ـ ۵۷۸.
۳۰۱. وی ال، تیعری، «داریوش شایگان و راه شیرین آزادی»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۵۶ ـ ۳۵۷.
۳۰۲. هاشمی، محمدمنصور، «از هویت اصیل شرقی تا هویت چهل تکه سیارهای» در همو، هویت اندیشان و میراث فکری احمد فردید، انتشارات کویر، تهران ۱۳۸۳، فصل ششم، ص ۲۹۱-۳۷۱.
۳۰۳. هاشمی، محمدمنصور، «منظومه فکری فیلسوف بازیگوش»، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۵۹۳-۶۰۴؛ «مقدمه» در آمیزش افقها: منتخباتی از آثار داریوش شایگان، گزینش و تدوین محمدمنصور هاشمی، انتشارات کویر، تهران ۱۳۸۹، ص ۱۱-۲۴.
۳۰۴. هاشمی، محمدمنصور، «سلوک در فضاهای ازدست رفته»، بخارا، ش ۹۷ (آذر ـ دی ۱۳۹۲)، ص ۳۹۱-۳۹۳؛ «شایگان فیلسوف فرهنگ»، اعتماد (۱۷ دی ۱۳۹۲).
۳۰۵. هاشمی، محمدمنصور، «فیلسوف فرهنگ ایران امروز: یادداشتی به مناسبت هشتادسالگی داریوش شایگان»، در همو، اندیشه هایی برای اکنون، نشر علم، تهران ۱۳۹۴، ص ۶۰۵-۶۱۳.
۳۰۶. هاشمی، محمدمنصور، «تاملاتی دربار ه شاعرانگی روح ایرانی»، بخارا، ش ۱۰۳ (آذر ـ دی ۱۳۹۳)، ص ۴۱۵-۴۲۱.
۳۰۷. هاشمی، محمدمنصور، «از جنون تا هشیاری»، بخارا، ش ۱۰۹ (آذر ـ دی ۱۳۹۴)، ص ۲۷۳-۲۷۹.
۳۰۸. هاشمی، محمدمنصور، «جستجو در هزارتوی ذهن آدمی: درباره مارسل پروست و فانوس جادویی زمان، نوشته داریوش شایگان»، اندیشه پویا، ش ۴۸ (دی ـ بهمن ۱۳۹۶)، ص ۱۰۳-۱۰۵؛ «پروست و زمان»، اعتماد (۱۳ دی ۱۳۹۶)؛ «تک نگاری فیلسوف»، شرق (۱۳ دی ۱۳۹۶)؛ «قطبنمایی برای گم نکردن راه»، بخارا، ش ۱۲۳ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۹۷)، ص ۳۶۴-۳۷۵.
۳۰۹. هاشمی، محمدمنصور، «اندیشمند بزرگ دوستداشتنی»، اعتماد (۷ بهمن ۱۳۹۶)؛ نیز در کتابستان، ش ۱۴ (بهمن و اسفند ۱۳۹۶)، ص ۱۶-۱۷.
۳۱۰. هاشمی، محمدمنصور، «اهمیت شایگان ناشی از روشنگریهای اوست: گفتگو با محمدمنصور هاشمی درباره آثار و اندیشه داریوش شایگان»، همشهری (۲۶ فروردین ۱۳۹۷).
۳۱۱. هاشمی، محمدمنصور، «گفتند فسانه ای و در خواب شدند»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۱۰ ـ ۲۱۲.
۳۱۲. هاشمی، محمدمنصور، «نامیدن امور بی نام: متن سخنرانی در شب دکتر داریوش شایگان»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۷۱۲ ـ ۷۱۸.
۳۱۳. هاشمی، محمدمنصور، «یکی از اندیشمندان و فیلسوفان تراز اول ایران معاصر: مصاحبه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) با محمدمنصور هاشمی»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۴۳۵ ـ ۴۳۹.
۳۱۴. همایون، حسن، «این گونه بیان از شایگان می آید: کتاب داریوش شایگان در نسبت ایرانیها با شاعران بزرگ فارسی رونمایی شد»، مهرنامه، ش ۳۸ (مهر ۱۳۹۳)، ص ۱۱.
۳۱۵. یاوری، حورا، «پنج اقلیم حضور، صحن ه گفتگوی سنت و تجدد»، بخارا، ش ۱۰۳ (آذر ـ دی ۱۳۹۳)، ص ۴۲۲-۴۲۳.
۳۱۶. یاوری، حورا، «مثل اینکه راه رستگاری (و شاید هم جاودانگی) از فضاهای گمشده در زیر آسمانهای جهان می گذرد»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۲۹ ـ ۲۳۴.
۳۱۷. یزدانی خرم، مهدی، «شایگان باشکوه زیست»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۲۱۴ ـ ۲۱۵.
۳۱۸. یزدانی خرم، مهدی، «نگاه خیره گذشته»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۵۸۰ ـ ۵۸۳.
۳۱۹. یوردشاهیان، اسماعیل، «معرفت پنهان شده (تئوری دمانس اجتماعی): بحث و گفتگوی من با دکتر داریوش شایگان و تحلیل فکر و آثار او»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۵۲۳ ـ ۵۳۱.
۳۲۰. «به یاد داریوش شایگان: متن پیام بنیاد مطالعات ایرانی»، ترجمه سیما سلطانی، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۳۸۳ ـ ۳۸۴.
۳۲۱. «پرتونگاری پست مدرنیته در محاق سنجش: گزارشی از جلسه نقد و بررسی کتاب افسون زدگی»، انتخاب (۵ شهریور ۱۳۸۰).
۳۲۲. «در آمیزش افقها خودم را بازیافتم [گزارش رونمایی از کتاب آمیزش افقها]»، اسرار (۲۳ مرداد ۱۳۸۹).
۳۲۳. «زیر آسمانهای جهان»، کیان، ش ۲۷ (مهر ـ آبان ۱۳۷۴)، ص ۵۰.
۳۲۴. «طریقت پروست: چهار روایت درباره فانوس جادویی زمان، اثر داریوش شایگان»، شرق (۱۳ دی ۱۳۹۶).
۳۲۵. «کتاب افسون زدگی جدید نقد و بررسی شد»، اطلاعات (۲۴ مرداد ۱۳۸۰).
۳۲۶. «کتابشناسی داریوش شایگان»، بخارا، ش ۶۸ و ۶۹ (آذر ـ اسفند ۱۳۸۷)، ص ۵۳۳-۵۹۲.
۳۲۷. «کتابشناسی داریوش شایگان»، کلک، ش ۵۳ (مرداد ۱۳۷۳)، ص ۲۶۲-۲۷۰.
۳۲۸. «همدردی با درد: مروری بر جنون هشیاری تالیف داریوش شایگان»، شرق (۲۵ آبان ۱۳۹۴).
۳۲۹. «یادداشت ها و پیام های همدردی [با علی دهباشی، در سوگ دکتر شایگان]؛ با نوشته هایی از داریوش آشوری، ژاله آموزگار، محمد احصایی، سیدقاسم اخضرائی، همایون امامی، غلامرضا امامی، سینا برجیان، بردیا یوسفی، گلبرگ برزین، علی بلوکباشی، حسین به روش، احمد جلیلی، کاووس حسن لی، عبدالعلی دستغیب، آرش اکبری مفاخر، ابوالفضل خطیبی، امید طبیب زاده، سعید حمیدیان، سلمان ساکت، شراره صالحی، نادره نفیسی، سیدمحمد ترابی، شیوا دیانی، کامبیز روشن روان، مریم زندی، ساجده سلیمی، مجتبی سالک، مجید سلیمانی، سهراب ضیا، شهرا حائری، صادق زیباکلام، صدر جمالی، محمدرضا ضیا، بیژن عبدالکریمی، مسعود عرفانیان، کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی، تورج اتحادیه، فرهاد بشارت، اصغر نوری، هما گرامی، سعید فلاح فر، آناهیتا قبائیان، کاوه جبران، مانیا شفاهی، محمد صنعتی، محمد منصوری، سیروس ممبینی، مهرداد اسکویی، نسترن زندی، امیرهوشنگ هاشمی، فریبا هشترودی، محمدجواد حق شناس، محمدعلی نجفی، ناصر گذشته، علیرضا مناف زاده، بهمن فرمان آرا، فائزه توکلی، اردوان امیرشاهی، انوشه جدی کار، مصطفی حسینی»، سیدسعید شاه چراغی، الهام فخاری، الیاس حضرتی، علی اعطا، کاوه رهنما، رضا یعقوبی، بزرگمهر حسین پور»، بخارا، ش ۱۲۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۹۷)، ص ۷۲۳ ـ ۷۶۲.
خاطرات
• قصه یک گسست/ داریوش شایگان
(بخشی از خاطرات منتشرنشده دکتر داریوش شایگان)
• دکتر داریوش شایگان (عکس از: مریم زندی)
کتاب پیش رو نه زندگینامه خودنوشت است، نه خاطره نویسی به معنای کلاسیک کلمه، ولی عناصری از این شیوه نگارش را در خود دارد، چون با اول شخص مفرد سخن می گویم و بدین ترتیب جسماً و روحاً با آن یکی می شوم. اگر بخواهم تعریف دقیق تری از این نوشتار عرضه کنم، می توانم آن را شرح سیر و سلوک نامتعارف کسی بخوانم که در حاشیه حوادث دنیا متولد، و مانند خوابگردی به درون جهان پرتاب شده است، بی آنکه بداند چه باید بکند و چه سرنوشتی در انتظار اوست. هرگاه دوران کودکی ام را به دقت در ذهن مرور می کنم و در گذشته دور مستغرق می شوم، یعنی محیطی که در آن بزرگ شدم، نوع تعلیم و تربیتم، و کشوری که به آن تعلق داشته ام، به این نتیجه می رسم که تمام تصمیمات مهمی که در مورد من اتخاذ شد، همگی در بی اطلاعی من بود، بی آنکه امکان دخالت یا اظهار نظری داشته باشم. عجیب تر آنکه، حتی کسانی هم که برای آینده و زندگی من تصمیم گرفتند، به اندازه خود من سردرگم بودند. اگر هرآینه در این باره سوالی می کردم، پاسخی در کار نبود، جز اینکه مِهری خلل ناپذیر به من دارند. شاید انتخاب نامتعارف آنها، بی آنکه خود بدانند، انتخابی بود متناسب با شرایط زمانه، که در نهایت زمینه ساز حوادثی شد که زندگی مرا شکل بخشید. با رجوع به گذشته، قدردان آنها هستم و سپاسگزار انتخاب عجیبشان؛ چون چه بخواهم و چه نخواهم، نتیجه حوادث ناشی از این تصمیمات غیرمتعارف بوده ام.
هرگز نفهمیدم چرا مرا در مدرسه ای فرانسوی در تهران، با نام سن لویی، گذاشتند؛ این مدرسه توسط کشیشان لازاری اداره می شد. هیچگاه نفهمیدم چرا بعدها به فرهنگ سنّتی ایران رو آوردم، درحالی که تعلیم و تربیتم یکسره خلاف این گرایش بود. هرگز نفهمیدم چرا در سنّ پانزده سالگی مرا به انگلیس فرستادند، و دوران آموزشم در این کشور چه اثری بر من گذاشت. تنها می دانستم که انسانی بی صورتم، بی هیچ هویت مشخص، به هیچ چیز جدّی تعلق ندارم، ضمناً این را هم می دانستم که چون ایرانی ام، باید هزاران چیز بیاموزم تا بلکه به سطح هم رده های انگلیسی ام ارتقا پیدا کنم. می دانستم نسبت به آنها نوعی تاخر تاریخی دارم که برای جبران آن باید عزمم را جزم کنم و کمر همت ببندم تا به هر ترتیب ممکن، از این فاصله گذر کنم. ناآگاهانه حس می کردم که خارج از گود، و به دور از کوران هایی به سر می برم که سرنوشت جهان را می سازند. بعدها جملات سیوران نظرم را جلب کرد و برایم منشا الهام شد؛ حتی انگیزه نوشتن این کتاب حاصل تاثیر همین گفته هاست. تمام آن اضطراب هایی که سال ها مرا از درون رنج می داد و مدام در صدد تحلیل آنها بودم، در سخنان سیوران به وضوح بیان شده است: «کشورهای تحت سلطه، برای پرهیز از عمل کردن، به «سرنوشت» پناه می جستند؛ سرنوشتی که خود نوعی رهایی منفی است در عین آنکه وسیله تفسیر حوادث است: فلسفه تاریخ برای مصرف روزانه، بینش جبری مبتنی بر عاطفه، و متافیزیک حوادث.(۱)» سپس می افزاید: «هر همّتی هم که می گماشتم آیا می توانستم بدون اعتقاد به آن (سرنوشت) روزهایم را چنین به نحو احسن تباه کنم؟ این اعتقاد به دادم رسید، مرا برانگیخت و تشویقم کرد. مردم فراموش می کنند که تباه کردن زندگی، چندان هم کار سهلی نیست: سنّتی طولانی باید پشتش باشد، آموزشی دیرپا، کار چندین نسل. هرگاه اینها فراهم شد، همه چیز بر وفق مراد خواهد بود. یقین به بی حاصل بودن خصلتی است که به میراث می رسد: ارمغانی است که نیاکان شما به عرق جبین و به بهای هزاران تحقیر به دست آورده اند. و شما ای وارثان سعادتمند از آن بهره می گیرید و افاده می فروشید.(۲)»
من زندگی ام را به باد نداده بودم، چون هنوز شروعش نکرده بودم، ولی می دانستم که نوعی اهمال سمج که پیش از به دنیا آمدن من وجود داشته است، یک سنّت طولانی شکست و انحطاط و گسست هایی خانمان برانداز مانند سایه دنبالم می کنند، و من وارث مشروع آن ام. ولی علیرغم این «رهایی منفی»، باید سرنوشتم را به طریقی به ثمر می رساندم، باید طلسم این قضا وقدر را می شکستم، باید به سرچشمه این گسست آغازین پی می بردم. زیرا می دانستم که من محصول این حوادث ام، می دانستم آن شکافی که به من شکل می داد، نحوه بودن من در دنیا را تعیین می-کرد. به محض اینکه آگاهی گنگی از این مسئله پیدا کردم، متوجه شدم که شِمایی از یک طرح ام که شکل دادن و وضوح بخشیدن به آن کوششی فرابشری می خواهد، چراکه «این یقین بی حاصل بودن» چیزی نبود که بتوان به سادگی از آن خلاص شد، همه جا حضور داشت: محیط روانی مرا می آراست، رویای بی اعتنایی مرا سیراب می کرد، ضرباهنگ دمدمی مزاجی و بی خیالی ام را طنین می بخشید. در زندگی زیرزمینی ای که در اطرافم وجود داشت؛ در قضاوقدری که شیوه زندگی خیلی ها بود؛ در رفتارهای شلخته وار خدمتگزارانی که در خانه می پلکیدند و از زندگی دلپذیرشان قصه ها تعریف می کردند، و سخت معتقد بودند که همه چیز در پیشانی آدم مکتوب است؛ در روایاتی که از ائمه و فاجعه کربلا می گفتند و نماز یومیه ای که در ماه رمضان می خواندند؛ در قصه شاه پریان که با آب وتاب برایمان تعریف می کردند و ما را سوار بر اسب خیال به سفرهای سحرآمیز در سرزمین عجایب می بردند و ما هم با هیجانی نیمه عبادی با جان و دل به حرف هایشان گوش جان می سپردیم، از بس حکایات هایشان جذّاب و مسحورکننده بود؛ در زیارت امامزاده هفت دختران در معیت مادرم و سخن سرایی های او اندر کرامات ایشان.
هرگز نفهمیدم چرا مرا در مدرسه ای فرانسوی در تهران، با نام سن لویی، گذاشتند؛ این مدرسه توسط کشیشان لازاری اداره می شد. هیچگاه نفهمیدم چرا بعدها به فرهنگ سنّتی ایران رو آوردم، درحالی که تعلیم و تربیتم یکسره خلاف این گرایش بود. هرگز نفهمیدم چرا در سنّ پانزده سالگی مرا به انگلیس فرستادند، و دوران آموزشم در این کشور چه اثری بر من گذاشت. تنها می دانستم که انسانی بی صورتم، بی هیچ هویت مشخص، به هیچ چیز جدّی تعلق ندارم، ضمناً این را هم می دانستم که چون ایرانی ام، باید هزاران چیز بیاموزم تا بلکه به سطح هم رده های انگلیسی ام ارتقا پیدا کنم. می دانستم نسبت به آنها نوعی تاخر تاریخی دارم که برای جبران آن باید عزمم را جزم کنم و کمر همت ببندم تا به هر ترتیب ممکن، از این فاصله گذر کنم. ناآگاهانه حس می کردم که خارج از گود، و به دور از کوران هایی به سر می برم که سرنوشت جهان را می سازند. بعدها جملات سیوران نظرم را جلب کرد و برایم منشا الهام شد؛ حتی انگیزه نوشتن این کتاب حاصل تاثیر همین گفته هاست. تمام آن اضطراب هایی که سال ها مرا از درون رنج می داد و مدام در صدد تحلیل آنها بودم، در سخنان سیوران به وضوح بیان شده است: «کشورهای تحت سلطه، برای پرهیز از عمل کردن، به «سرنوشت» پناه می جستند؛ سرنوشتی که خود نوعی رهایی منفی است در عین آنکه وسیله تفسیر حوادث است: فلسفه تاریخ برای مصرف روزانه، بینش جبری مبتنی بر عاطفه، و متافیزیک حوادث.(۱)» سپس می افزاید: «هر همّتی هم که می گماشتم آیا می توانستم بدون اعتقاد به آن (سرنوشت) روزهایم را چنین به نحو احسن تباه کنم؟ این اعتقاد به دادم رسید، مرا برانگیخت و تشویقم کرد. مردم فراموش می کنند که تباه کردن زندگی، چندان هم کار سهلی نیست: سنّتی طولانی باید پشتش باشد، آموزشی دیرپا، کار چندین نسل. هرگاه اینها فراهم شد، همه چیز بر وفق مراد خواهد بود. یقین به بی حاصل بودن خصلتی است که به میراث می رسد: ارمغانی است که نیاکان شما به عرق جبین و به بهای هزاران تحقیر به دست آورده اند. و شما ای وارثان سعادتمند از آن بهره می گیرید و افاده می فروشید.(۲)»
من زندگی ام را به باد نداده بودم، چون هنوز شروعش نکرده بودم، ولی می دانستم که نوعی اهمال سمج که پیش از به دنیا آمدن من وجود داشته است، یک سنّت طولانی شکست و انحطاط و گسست هایی خانمان برانداز مانند سایه دنبالم می کنند، و من وارث مشروع آن ام. ولی علیرغم این «رهایی منفی»، باید سرنوشتم را به طریقی به ثمر می رساندم، باید طلسم این قضا وقدر را می شکستم، باید به سرچشمه این گسست آغازین پی می بردم. زیرا می دانستم که من محصول این حوادث ام، می دانستم آن شکافی که به من شکل می داد، نحوه بودن من در دنیا را تعیین می-کرد. به محض اینکه آگاهی گنگی از این مسئله پیدا کردم، متوجه شدم که شِمایی از یک طرح ام که شکل دادن و وضوح بخشیدن به آن کوششی فرابشری می خواهد، چراکه «این یقین بی حاصل بودن» چیزی نبود که بتوان به سادگی از آن خلاص شد، همه جا حضور داشت: محیط روانی مرا می آراست، رویای بی اعتنایی مرا سیراب می کرد، ضرباهنگ دمدمی مزاجی و بی خیالی ام را طنین می بخشید. در زندگی زیرزمینی ای که در اطرافم وجود داشت؛ در قضاوقدری که شیوه زندگی خیلی ها بود؛ در رفتارهای شلخته وار خدمتگزارانی که در خانه می پلکیدند و از زندگی دلپذیرشان قصه ها تعریف می کردند، و سخت معتقد بودند که همه چیز در پیشانی آدم مکتوب است؛ در روایاتی که از ائمه و فاجعه کربلا می گفتند و نماز یومیه ای که در ماه رمضان می خواندند؛ در قصه شاه پریان که با آب وتاب برایمان تعریف می کردند و ما را سوار بر اسب خیال به سفرهای سحرآمیز در سرزمین عجایب می بردند و ما هم با هیجانی نیمه عبادی با جان و دل به حرف هایشان گوش جان می سپردیم، از بس حکایات هایشان جذّاب و مسحورکننده بود؛ در زیارت امامزاده هفت دختران در معیت مادرم و سخن سرایی های او اندر کرامات ایشان.
• محمدرحیم شایگان و همسرش خانم مهربان از خانواده: زولوگیدزه آباشیدزه باگراتیون (مادر داریوش و یگانه)، سال ۱۹۲۳
امّا در آن سوی این جهان ایستا که به طرزی پرجاذبه ساکن می نمود، مدرسه فرانسوی بود. اینجا مفهومی را به من تلقین کردند که بعدها طبیعت ثانوی ام را شکل بخشید. برای اولین بار بود که یک مفهوم ملموس وجودم را تسخیر می کرد: مفهوم تاریخ. پس در گذشته حوادثی در طول تاریخ به وقوع پیوسته، ادواری بوده که طی آن آدم ها نوع دیگری زندگی می کرده و خلقیاتی دیگرگونه داشته اند، زمانی که بشر کورمال کنان و به دشواری مسیرش را می جسته است، زمانی که پیشرفت انسان را از خلال اکتشافات شکوهمندانه اش می شد استنباط کرد، دستاوردهایی که از حرکت بشر به پیش حکایت دارند: عصر باستان، قرون وسطا، رنسانس، عصر کلاسیک، و اعصار جدید. از خودم می پرسیدم در این رژه ادوار، در این افسانه قرون، من در کجا ایستاده ام؟ آیا در عصر جدید به سر می برم یا در قرون وسطا؟ معلم سرخانه ام، آثار کلاسیک ادبیات فارسی را درس می داد، البته نه چندان متبحرانه: فردوسی، سعدی، مولانا، حافظ؛ نام های پرافتخار عصر سرآمده و پایان یافته. وقتی از او می پرسیدم که این بزرگان دقیقاً در چه تاریخی زندگی می کردند، می گفت: قرن چهارم، پنجم،... قمری. ولی این قرون قمری برای من هیچ پنجره ای به بیرون نمی گشود تا از طریق آن نگاهی فراگیر به تاریخ بیندازم. این قرون قمری با آنچه در مدرسه فرانسوی به من می آموختند، چه ارتباطی داشت؟ آیا قرن چهارم هجری معادل قرن دهم میلادی بود؟ آیا دوران عباسیان که معلم فارسی ام بدان اشاره می کرد، معادل همان رنسانس کارولنژی (دوره شارلمانی) است؟ فهمیدم که به معلم فارسی نمی توان امیدی بست و او نمی تواند این دو قسمت تاریخ را که به عوالم گوناگونی تعلق داشتند، به روشنی شرح دهد. در آن سوی دیگر هم همین مشکل وجود داشت، چطور می توانستم از آن کشیش بینوای لازاری بخواهم که مرا با تطابقات تاریخی آشنا کند. آنجا بود که فهمیدم در دو زمان مختلف زندگی می کنم: یکی درخشان در گذشته، ولی متحجر که به سختی خود را با دنیای امروز تطبیق می داد، دیگری پویا، متغیر و سخت تزلزل پذیر. هرچقدر استادان قدیم با کلمات فاخر خود سیرابمان می کردند و نحوه بودنمان را مشخص می ساختند، به همان نسبت استادان جدید ضد هم سخن می گفتند، بدعت می گذاشتند، از نفی عقاید یکدیگر ابایی نداشتند و فرضیه های متهورانه مطرح می کردند.
پس من در تقاطع دو زمان متضاد قرار گرفته بودم. تنش های اجتناب ناپذیر و تناقضات برق آسا از همین جا نشات می گرفت، بی آنکه بتوانم این دو زمان را از یکدیگر تفکیک کنم. حالا که گذشته را مرور می کنم و سیر پرجنب وجوش زندگی ام را از نو می سنجم، به گمانم این اولین شکافی است که وجودم را دو شقه کرد. در آن زمان به این امور آگاه نبودم، به روز زندگی می کردم، و به نظرم کاملاً عادی می آمد که مسائل آن گونه ای باشند که هستند، و با توجه به اینکه کشور رو به ترقی بود، بدان تن در می دادم و معتقد بودم که کشورم باید به هر صورتی که شده از سکون اعصار و احتجار چندین قرنی خلاصی پیدا کند؛ سکون و تحجری که کشور را در خود فرو برده و از تاریخ بیرونش رانده و طعمه قدرت های استعمارگر کرده و به دو عرصه نفوذ تقسیمش کرده بود. علی رغم این تزلزل ذهنی، به علت خصایص فردی و قومی، نسبت به گذشته کشورم احساسی از فخر و غروری عمیق داشتم. کافی بود کسی این افتخارات را نفی کند یا نظر مخالفی بگوید، تا من به ناگاه گریبان چاک کنم و شووینیسم ابلهانه ای را به موقع اجرا بگذارم. شاید به آن سماجت خاص اقوام بسیار کهن دچار شده بودم که از طوفان های تاریخ بیرون جسته و از هفت خوان رستم رَسته اند و با وجود ناگواری های رنگارنگ تاریخ مُهر بقای خود را کوفته اند. با خود می گفتم از تاسیس امپراتوری مادها در قرن هفتم قبل از میلاد تا انقراض سلسله ساسانی در قرن هفتم میلادی، منهای وقفه کوتاه صدوپنجاه تا صدوهشتاد ساله حکومت سلوکیان پس از پیروزی اسکندر، زمانی است چهارده قرنی که طی آن سیطره نفوذ فرهنگی و سیاسی ایران، سرزمین های وسیعی را دربرمی گیرد: از سرزمین سند در هند تا آسیای میانه، بین النهرین و خاور میانه فعلی. این دوران سلطه طولانی از امپراتوری روم هم بسی فراتر می رود. اگر این گفته سیوران درست باشد که برخی از اقوام تاریخ سازند و برخی دیگر منفعل در تاریخ، پس دست کم ما برای مدتی طولانی متعلق به گروه اول بوده ایم. دوران انحطاط یا بهتر است بگوییم دوران انجماد فرهنگی و سیاسی، از قرن شانزدهم و هفدهم میلادی آغاز شد. از این دوره به بعد به دوران تحجر و خروج از تاریخ گام می نهیم، ولی چرا؟ این مسئله دائماً ذهن مرا به خود مشغول می داشت، و پاسخ قانع کننده ای برای آن نمی یافتم. همین دغدغه مرا بر آن داشت تا پس از پایان تحصیلات دانشگاهی ام در رشته ادبیات و فلسفه غربی، توجه خود را به طور جدّی به دیگر تمدن های آسیایی معطوف سازم. آنچه مرا به حیرت واداشت این واقعیت بود که تمام این تمدن ها همزمان در یک دوره، یعنی در قرن هفدهم، از تاریخ خارج می شوند. گویا این تاریخ، دوره انتقالی است که به قول هگل، روح جهان که چنین در این قاره های کهن درخشیده بود، حال آنها را ترک می گفت و به سویی دیگر مهاجرت می کرد تا در حوزه جغرافیایی غرب پناه جوید. از همین دوره است که ما نقشی انفعالی در تاریخ پیدا کردیم، عاجز از اینکه در آن شرکت جوییم یا به نحو ملموس و کارسازی در آن مشارکت کنیم. از خروج از تاریخ تا پناه بردن به قضاوقدر، یعنی به «رهایی منفی»، تنها یک گام فاصله بود و این گام به سهولت برداشته شد. البته باید در نظر داشت که اعتقاد به قضاوقدر، ریشه های عمیقی در روان ما داشت.
• داریوش شایگان و یگانه شایگان
• داریوش شایگان در سالهای کودکی
ولی چرا آنقدر به فلسفه غرب علاقمند شدم؟ به تفکر هندی؟ به عرفان نظری ایران؟ برای اطفای همین عطش درونی ام، برای یافتن پاسخی برای این گسست آغازین که از کودکی و به علت تعلیم و تربیت التقاطی، مرا در مقابل تنگنایی عبورناپذیر قرار داده بود: از یک سو تاریخ و سیر پیش بینی ناپذیر آن، از سوی دیگر میراث فرهنگی «این سنّت طولانی» که یادگار همه نسل های گذشته بود، در قالب زبانی ظریف و آراسته به گوهرهای پربهای حکمت آبا و اجدادی، مملو از حقایق غنی ولی فرسوده و نخ نما. همه آنجا بودند، این حکمت آبا و اجدادی بر لوح خاطره جمعی ما نقش بسته بود، هیچ ضرورت نداشت افکار بی ربط را به ذهن خود راه دهیم که مثلاً: من می اندیشم پس هستم؛ یا سرگرم حرکت روح مطلق در تاریخ شویم، و ردّ پای استتار آن را در کنه وجود بکاویم، هیچ یک از اینها ضرورت نداشت، چرا که پاسخ ها همگی بر آن لوح به وضوح نوشته شده بود، و فکر کردن یعنی تذکر همان ها. تفکر همان تذکر بود، یعنی به کاربستن پند و اندرزهایی که حکمای فرزانه گذشته در لفاف نفیسی از خرد جاویدان آراسته بودند. ولی چرا برای این پاسخ های قدیمی که در کتب مقدس و افاضات شعرای غنایی موج می زد، چنان ارج و اعتباری قائل بودیم؟ زیرا این پاسخ های کهن، که غبار زمان به آنها شفافیتی نجیبانه بخشیده بود و مانند صخره های استوار، سخت و تغییرناپذیر بود، امنیتی اطمینان بخش به ما می-بخشید و در مقابل دنیای متخاصمی که هدفش مجهول بود، در امانمان می داشت؛ برای اینکه می توانستیم همواره به آن رجوع کنیم، در آن پناه جوییم، و از اتفاقات ناگزیر و تغییر و تزلزل های نابهنگام در امان بمانیم.
• داریوش شایگان در مدرسه سنلویی، سال ۱۹۴۸
با این اوصاف من از کودکی در تنگنایی نظری محبوس شده بودم. ایرانی بودم، به مدرسه فرانسوی می رفتم، به همه چیز علاقه مند بودم و هیچ چیز نمی دانستم، عاشق عمرخیام بودم (عشقی که بی هیچ خدشه ای همچنان باقی است)، در یک ناکجاآباد زندگی می کردم و با محیط خود کاملاً نامانوس بودم. از لحاظ فرهنگی وارث سلسله طویلی از عرفا و شعرای بزرگ بودم که از قرن دهم تا قرن هفدهم شکفته بودند و سپس سکوت. سکوتی دراز، تو گویی همه چیز گفته شده، شنیده شده و دیده شده بود. همه چیز ساخته شده بود و ما یکسره وارد تعطیلات تاریخ شدیم. تاثیر عمیق این سنّت درخشان چنان نافذ بود، که تمام نحوه تفکر، آداب و رفتارهای ما را می پروراند و نگاهمان را به این «رهایی منفی» مزین می کرد. نیاکان ما همه کار کرده بودند، همه چیز ساخته بودند، ما نیکبختان از آن سود می بردیم و فخر می فروختیم. به یاد دارم که در منزل به من تاریخ ادبیات فارسی درس می دادند، بالاخص گلستان سعدی، آن استاد سخن و استاد غزل را. اغلب به اخلاق سعدی ایراد گرفته اند که گفته است دروغ مصلحت آمیز به از راستی فتنه انگیز، و بسیاری آن را دالّ بر نوعی فرصت طلبی دانسته اند، ولی باید بدانیم که سعدی در چه زمانی می زیست، در زمانه او حضور در دنیا و رابطه انسان در مقابل قدرت، جامعه و خدا به نحوی بود که اگر انسان می خواست زندگی آبرومندانه ای داشته باشد، چاره ای جز رضا و تسلیم نداشت. در دنیایی که قدرت همه جا حضور دارد؛ آنجا که تاریخ در تکامل حوادث هیچ نقشی ایفا نمی کند؛ آنجا که قدرت در مقابل انسان مثل بلایی تغییرناپذیر قد علم می کند؛ در دنیایی که هدف اراده آدمی تغییر جهان نیست بلکه تکریم کورکورانه شرایط موجود است؛ در دنیایی که تعلیم و تربیت تکرار ملال انگیز همان رفتارهای همیشگی است؛ کوته سخن آنکه در چنین دنیایی اخلاق عملی چه می تواند باشد جز راز بقا و تسلیم. با توجه به این رابطه و در چنین نظام خارج از زمان و اجتناب ناپذیر که مانند رویای خدا می شکفد، سعدی ما را دعوت می کند که به نحوی عمل کنیم که بتوانیم گلیم خود را از آب بیرون بکشیم ولی در ضمن پنجره ای نیز به آن سوی آینه باز می گذارد، یعنی به عرصه های ملکوتی و صفای دل و مراقبه. حال که هیچ چیز در اصل تغییر نمی کند، آیا بهترین راه این نیست که آدمی خلقیات توام با مدارا را اختیار کند، و طبیعت طغیانگر خود را مهار سازد و از برخوردهای خطرناک بپرهیزد. فصل های گلستان بر همین اساس تنظیم شده است: در سیرت پادشاهان، در اخلاق درویشان، در فضیلت قناعت، در فواید خاموشی، در عشق و جوانی، در ضعف و پیری، در تاثیر تربیت، در آداب صحبت. آثار سعدی که با قصص و اندرزهای عاقلانه و سرشار از معرفت عجین است، شبکه عظیمی از معنا را تنیده است که در داخل آن انسان اهل آداب طبق قواعد پیش ساخته حرکت می کند، می کوشد به آنها تن در دهد تا خود را همرنگ جماعت کند. به واسطه نمونه وار بودن این الگوها، سعدی یک شبکه تبلور ارزش ها را ایجاد کرده است که در درون هنجارهای فرهنگی جهان ایرانی تعیین کننده رفتار معقول هر انسان متمدن است، پس اندیشیدن در این عرصه چنانکه پیش تر در جایی گفته ام «طرح مسئله نیست، بلکه برعکس تطبیق دادن پرسش ها با پاسخ هایی است که پیش تر داده شده اند. (....) معرفت آن است که مناسک آداب را به خوبی بشناسی و از خاطره قومی کتابی بگشایی تا همه از آن منتفع شوند (سنّت شفاهی هم از همین جا می آید)؛ نکته سنجی آن است که کلام شایسته را در زمان مناسب بگویی، از تنش های آشتی ناپذیر و برخوردهای بیهوده بپرهیزی؛ تفکر هم در اصل تذکر است، یعنی فعلیت بخشیدن به آنچه در خاطره جمعی نهفته است.(۳)»
• داریوش شایگان در سالهای نوجوانی
ولی آنچه در مدرسه می آموختم درست در جهت عکس این طرز تلقی حرکت می کرد، هیچ چیز از قبل قابل پیش بینی نبود: قدرت، قضاوقدر محتوم نبود؛ تفکر، تذکر ایده هایی نبود که در خاطره جمعی محفوظ باشند، آداب و خلقیات هم تغییرناپذیر نبودند، زمان هم ایستا و متحجر و ابدی نبود؛ همه چیز برحسب ضرباهنگ قرون حرکت می کرد. فی المثل در قرن دوازدهم میلادی سه متفکر اروپایی بودند که علی رغم پیوند تنگاتنگشان با نقطه تبلور آیین مسیحیت، نسبت به حقیقت روش های مختلفی را اتخاذ کردند: آبلار فرانسوی، دیالکتیسین درخشان؛ راجر بیکن انگلیسی، عملگرای پیش قراول؛ هوگو دو سن ویکتور آلمانی، متکلم و عارف بزرگی که به «سنتور خدا» معروف بود. سه وجه مخالفی که طی قرون سازنده روح غربی بودند، البته صرف نظر از میراث یونانی که مترجمان مکتب تولِدو (طلیطله) آن را از طریق ترجمه لاتین از روی ترجمه های عربی متون یونانی به غرب اهدا کردند. و چه بگویم از کواتراچنتوی رنسانس ایتالیایی، از رنسانس الیزابتی قرن شانزدهم انگلیس، از عصر بزرگ لویی چهاردم فرانسه در قرن هفدهم، و از روشنگری قرن هجدهم در اروپا. می توان از این دوره های گسست بیشتر سخن گفت، ولی من به همین قدر اکتفا می کنم. یک چیز روشن بود: دنیا دائم در تغییر بود ولی ما در لباس فاخر و پرهیبت سنّت بی تغییر ایستاده بودیم و زمان و مکان را به مبارزه می طلبیدیم، انگار تا ابد ما را آنجا کاشته بودند. آری، یک جای کار می لنگید، در جایی گیری وجود داشت، بی آنکه تاریخ در آن مدخلیتی داشته باشد. خود من بین قرون در کشمکش بودم و باید چاره ای می اندیشیدم.
من کاملاً از این عقب ماندگی آگاه بودم زیرا این تاخر نه فقط در خارج از من، که در تمام بافت های وجودی ام حضور داشت. ایده «رهایی منفی» جزء لاینفک وجودم بود: من از لحاظ عاطفی یک مشرق زمینی اصلاح ناپذیر بودم. تمام عناصر شخصیت پراکنده من به نگاهی بی تعلق به دنیا معطوف بود، تو گویی هیچ چیز واجد انسجام نیست؛ به علاوه حفره های عظیمی در اطلاعات من وجود داشت، باید آنچه را از چنگم گریخته بود بازمی یافتم، این حفره ها صرفاً فرهنگی نبودند بلکه روانی هم بودند. من همچون بوم سفیدی بودم که باید قلم موی صنعتگری وسواسی لایه به لایه با حوصله تمام بر من رنگ می نهاد تا به اتمامش رساند. علاوه بر حضور در دانشگاه باید خودآموزی هم می کردم، چون هیچ دانشگاهی حتی معتبرترینشان نمی توانست این کمبودها را جبران کند. پس به هر قیمتی که بود باید این زمان ازدست رفته را بازمی یافتم، منظورم گسست مادرزادی است که میراث دار غیرارادی آن بودم، و برای این کار باید خود را به مرتبه آدم های بافرهنگ ارتقا می دادم (آیا مرا به دهان گرگ نینداخته بودند؟)، افرادی که از رهگذر سنن خانوادگی و تاریخی ای که میراث بر آن بودند، بسیاری چیزها را در محیط خود جذب کرده بودند. ولی من فاقد این گذشته بودم، حتی یک آموزش سنّتی به شیوه ایرانی هم ندیده بودم، آموزشی که در مورد من بیش از آنکه مزیت باشد مانعی محسوب می شد، زیرا آموزش سنّتی قطعاً قالب های فکری مرا از پیش شکل می داد و به این ترتیب راه را بر جذب ایده های جدید مسدود می کرد و مانع از آن می شد که فرهنگ غربی را از درون از آنِ خود کنم. اگر از این زاویه بنگریم، عدم آموزش سنّتی مزیت کوچکی به شمار می رفت، ولی به هرحال یک مزیت بود. به خود می گفتم شاید با فراگیری معارف جدید در درک موقعیت نارسایی که درگیرش هستم توفیق یابم و بتوانم با فاصله بدان بنگرم و موضع بینابینی را که در آن قرار گرفته ام به درستی ارزیابی کنم؛ به عبارت دیگر بکوشم با همگام ساختن دو نحوه بودن و شناسایی، علی رغم تعارضشان، هریک را در جای خود بنهم و از این طریق خود را از نو تعریف کنم و جایگاهم را در این عرصه تعلیق بیازمایم. به نظرم این اراده برای فرارفتن از موقعیت خود، بی آنکه آگاهی واضح و روشنی از آن داشته باشم، انگیزه زندگی و خلق آثاری شد که بعدها پدید آوردم. اما در انتظار تحقق این امر، به چپ و راست کشیده می شدم و در نشیب و فراز بودم و نمی دانستم چه حرفه ای را انتخاب کنم. از کودکی مدام در گوشم می خواندند که یا باید مهندس شوم یا دکتر: شغل هایی معتبر و محترم در جامعه ای که در جستجوی توسعه به معنای غربی کلمه بود. جامعه مدرن کشورم به علوم انسانی چندان التفاتی نداشت، در نظر بیشتر هموطنان من ادبیات و سایر دروسی که با مشاغل جدّی ارتباط نداشت، رشته هایی عبث و حتی سترون جلوه می کرد، چون از تحصیل در این گونه رشته ها چیز ملموسی عاید آدم نمی شد. درست است که خیلی ها ادبیات یا تاریخ می خواندند یا به الهیات رومی آوردند، ولی از دیدگاه جامعه مدرن، این افراد کارمندان آینده نظام آموزشی ای بودند که زندگی شان در گرو مواجب بسیار تنگدستانه دولت بود. از این رو مشاغل لیبرال بیشتر باب میل طبقه مدرن بود، و در راس آنها طبابت و مهندسی، که یکی بیماران را معالجه می کرد و دیگری پل و جاده می ساخت. این چشم انداز چنان در بینش حرفه ای همگان ریشه دوانیده بود، که مجالی برای من باقی نگذاشت تا از خود بپرسم آیا به راستی به این نوع مطالعات علاقه ای دارم یا خیر.
مطمئن از این اعتقاد انکارناپذیر، به انگلستان رفتم تا طب بخوانم. ولی پیش از آن باید دیپلم علمی می گرفتم و این کار را بی هیجان چندانی انجام دادم، زیرا به موازات این تحصیلات علایق دیگری در من پدیدار می شد: ادبیات، نقاشی، تئاتر، باله و فلسفه. خواهرم، که از استعداد هنری بی بهره نبود، تشویقم می کرد و همراه با او مرتباً به دیدن نمایشنامه های شکسپیر در تئاتر اُلد ویک (Old Vic)، کنسرت های فستیوال هال (Festival Hall)، و باله های معروف مارکی دِکوئِواس(۴) و رولان پوتی(۵) می رفتیم. در این اوان بود که به خواندن رمان های مختلف روآوردم (در تهران بیشترِ آثار الکساندر دوما را خوانده بودم) و به شاعران و حتی فلاسفه گرایش پیدا کردم. در مدرسه شبانه روزی این حرف درباره من سر زبان ها افتاده بود که او به همه چیز علاقه مند است الّا علوم. علی رغم تردیدهای پی درپی و گاه خنده آور، تصمیم گرفتم که به تحصیل در رشته طب ادامه دهم. چون دیپلم علمی داشتم، دانشگاه ژنو بی دردسر مرا در دانشکده طب پذیرفت. آنجا بود که اولین شوک رهایی بخش را آزمودم. ناگهان متوجه شدم که اصلاً و ابداً برای این رشته ساخته نشده ام. تنها برگ برنده ای که در دست داشتم، عطش فزاینده و کنجکاوی بی حدوحصرم بود برای آموختن هر چیز جدید. پس تصمیم گرفتم تغییر رشته دهم، تحصیل طب را رها کنم و به عرصه های دیگری گام بگذارم. برای این کار ابتدا باید پدرم را قانع می کردم، پس تدبیری اندیشیدم و به او گفتم که می خواهم علوم سیاسی بخوانم و اگر خدا بخواهد روزی دیپلمات شوم. پدرم که فردی بامسامحه بود، بی هیچ مقاومتی پذیرفت. از آن به بعد تلاشم را دوچندان کردم، سر کلاس انواع واقسام دروس علوم انسانی حاضر شدم، ادبیات، فلسفه، تاریخ، زبان های باستانی. علاوه بر فلسفه که مرا سخت به هیجان می آورد، به تفکر هندی و بعد به عرفان اسلامی علاقه مند شدم. خواندن زبان سانسکریت را با جدیّت هرچه تمام تر آغاز کردم. به تدریج و با زحمت فراوان و جهد طاقت فرسا از نردبان شناسایی بالا می رفتم. همه چیز در این عرصه می گنجید: افلاطون، پاسکال، بودلر، پروست، ژید، کانت، والری، و رمانتیسم آلمان. ولی آیا این همه کافی بود؟ هیچ نمی دانستم. مانند اسفنجی بودم که همه گونه اطلاعات رنگ ووارنگ را به خود جذب می کند، بی آنکه چیزی از آن بتراود. کاملاً فاقد روحیه انتقادی بودم. حالت مطیع بودن که از کودکی در من تزریق شده بود، مانع از آن می شد که عصیانگر و سرکش، یا شکاک باشم و ایده های بی سروتهی را که تحصیل کرده بودم زیر سوال ببرم، و اطلاعاتی را که در این مدت کسب کرده بودم در درون ذهنم تحت یک سلسله مراتب جای دهم. آیا دکارتی (کارتزین) بودم؟ یا نئوکانتی؟ یا پیرو مکتب اوپانیشادهای هندی؟ کاملاً سردرگم بودم. تنها یک چیز را خوب می دانستم: عواطفم با علومی که اندوخته بودم هیچ تطابقی نداشت. این موقعیت باید مرا درباره وضع اگزیستانسیل خودم به تامل وامی داشت. چه اهمیتی داشت که تحت تاثیر این ایده یا آن ایده باشم؟ چه اهمیتی داشت اگر از علومی که اندوخته بودم تصور واضح و روشنی نداشته باشم؟ چه اهمیتی داشت اگر نسبت به اطلاعاتی که مرا از هر سو دربرگرفته بودند، فاصله نمی داشتم؟ اکنون مهم آن بود که خود را در قالب بینشی جای دهم تا بتوانم موقعیت متزلزلم را در جهتی خاص تثبیت کنم، و خلاصه آنکه جایگاه خود را در این بازار مکّاره اطلاعات بازیابم.
چند پرتره از خانواده ام
پیش از آنکه از بازگشتم به ایران پس از یک سال اقامت در انگلیس برای تعطیلات تابستان سال ۱۹۵۱، سخن بگویم می خواهم پرانتزی باز کنم و چند کلمه ای راجع به خاطرات کودکی ام بنویسم که با حوادث تاریخی کشورم بی ارتباط نیست، و بعد از اعضای خانواده ام بگویم از عمو، پدر، مادر، خواهر، و خلاصه محیطی که در آن بزرگ شدم. قدیمی ترین خاطره ام به سال های ۱۳۱۶-۱۳۱۷ برمی گردد که سه یا چهار سالم بود. مرا به کوچه لاله زار، که در آن زمان کوچه شیکی بود، بردند تا شاهد حادثه مهمی باشم: کارناوالی که به مناسبت ازدواج ولیعهد ایران (محمدرضاشاه آینده) با فوزیه، شاهزاده خانم مصری و خواهر ملک فاروق، به راه افتاده بود. البته لازم به ذکر نیست که اینها را بعدها که بزرگ تر شدم فهمیدم. ولی می توان حدس زد که صحنه ارابه ها و دختران دلربایی که با حرکات ظریف و دلپذیرشان بر صحنه ای مقوایی می رقصیدند، در نظر کودکی چهار پنج ساله چقدر دل انگیز و شگفت آور می توانست باشد، انگار در حال تماشای صحنه های رویا یی قصه های شاه پریان باشی. این صحنه چهارسالگی چنان تاثیری بر من گذاشت که هنوز هم با یادآوری آن طعم شیرینی بر جانم می نشیند. هنوز هم دیدن کشتی فیلم آمارکورد(۶) ساخته فلّینی مرا با خود به گذشته ها می برد و بر همین صحنه حاضر می کند، اصولاً صحنه های مختلف این فیلم تجسم بسیاری از رویاهای کودکی من است.
حادثه دومی که امنیت کودکی مرا برهم زد، مانند زمین لرزه ای بود که تمام کشور را تکان داد. در شهریور سال ۱۳۲۰، برای ییلاق به شمیران در شمال تهران رفته بودیم. به یاد دارم که خاله ام سراسیمه از در باغ وارد شد تا خبر شومی را اعلام کند؛ پشت سرهم تکرار می کرد: «او رفت، او رفت، او رفت». ولی چه کسی رفته بود؟ بعد فهمیدم که رضاشاه به نفع پسرش از سلطنت کناره گرفته بود. بلافاصله هواپیماهای انگلیسی در آسمان به پرواز درآمدند و صداهای عجیب وغریبی از خود درآوردند. بزرگ ترها مضطرب و شتابزده ما را میان شمشادها پنهان می کردند تا از بمباران احتمالی در امان بمانیم، که چه تلاش بی معنا و احمقانه ای هم بود. این حادثه، حمله متفقین به یک کشور بی طرف بود، روس ها از شمال آمدند و انگلیسی ها از جنوب و امریکایی ها هم پشت سرشان. وقتی امریکایی ها آمدند، انگار آنها را می شناختیم. نفوذ هالیوود را نباید دست کم گرفت. انگلیسی ها در حاشیه بودند و متفرعن، و نقش استعمارگرانی انعطاف ناپذیر را بازی می کردند. به خاطر دارم هنگامی که سنگاپور سقوط کرد و به دست ارتش ژاپن افتاد، بعضی از جوانان ایرانی با پررویی به سمت سربازان انگلیسی می رفتند و درحالی که کف دستشان را فوت می کردند می گفتند: هی جو! سنگاپور پر! این عمل، سربازان انگلیسی را خشمگین می کرد و غرورشان را جریحه دار می ساخت، ولی نمی دانستند در برابر این شیطنت چه عکس العملی از خود نشان دهند. روس ها به ندرت از پادگانشان بیرون می آمدند، قیافه هایی غمزده داشتند، انگار همه ذلت دنیا بر شانه هایشان سنگینی می کرد. به خاطر دارم یک روز همراه خانواده به سمت شمال می رفتیم که در آن زمان جزئی از منطقه اشغالی شوروی بود و برای عبور باید جواز نشان می دادیم. یک افسر روس به سمت اتومبیل ما آمد و هفت تیرش را نشان داد و گفت در مقابل سیگار حاضر است هفت تیرش را تقدیم کند. مادرم به زبان روسی با او حرف زد و نتیجه گفتگو آن شد که هم سیگار گرفت و هم هفت تیرش را نگاه داشت.
امریکایی ها نه تفرعن انگلیسی ها را داشتند، نه ذلت روس ها را. همه جا حاضر بودند و انواع واقسام اجناس مصرفی را همراه خودشان آورده بودند، مثل غار علی بابا. مهربان و خنده رو بودند، با همه گپ می زدند و شکلات و آدامس تعارف می کردند. همه شروع کردند به انگلیسی حرف زدن. سه طبقه اجتماعی زودتر از سایرین بر انگلیسی تسلط پیدا کردند: روسپیان، واکسی ها و بارمَن ها. هالیوود هم همه جا در آداب و اطوار جوانان خود را نشان می داد، همه ما با تصاویر ساخت کارخانه های رویاسازی امریکا تغذیه شده و شکل گرفته بودیم. قهرمانان ما ارول فلین(۷)، کلارک گیبل(۸)، گری کوپر(۹) یا بوستر گراپ(۱۰) (سریال صاعقه) بودند. به تقلید از ارول فلین شمشیربازی می کردیم، مانند گاری کوپر هفت تیر می کشیدیم، و ته سیگار را به سبک هامفری بوگارت در دست می گرفتیم. تقلید در تمام سطوح عمل می کرد. شاید در ضمیر ناآگاهمان، بی آنکه بدان وقوف داشته باشیم، امریکایی شده بودیم.
برگردیم به نقش افراد خانواده ام در زندگی من. برای مدت مدیدی، عشقی که به عمویم داشتم، علاقه به پدرم را تحت الشعاع قرار داد. من و خواهرم در واقع دو پدر و دو مادر داشتیم. شوهرخاله ام که دوست و همکار پدرم بود، و با او در ترکیه، روسیه، و لهستان همسفر بود، همراه خاله ام با ما زندگی می کردند. این دو دوست، دو زن گرجی گرفته بودند و جدایی ناپذیر بودند، همانطور که دو خواهر گرجی هم تا پیش از فوت خاله ام در پاریس در سال ۱۹۸۴ هرگز از هم جدا نشدند. فوت خاله ام در پاریس خودش حکایتی شنیدنی است: مسجد مسلمانان در پاریس غسل میّت را انجام نمی داد، پس دو زن عرب را به خانه ما فرستادند تا جنازه خاله ام را بشویند. این دو زن، زبان فرانسه بلد نبودند و با ایما و اشاره حرف می زدند، مرتب به در اشاره می کردند و ما سر درنمی آوردیم که منظورشان چیست. تا آنکه دست آخر یکی از آشنایان منظور را گرفت و فهمید که آنها می خواهند در را از پاشنه درآوریم و روی دو صندلی بگذاریم تا به جای تخته غسالخانه عمل کند. هرچه به این دو زن عرب گفتیم که چطور می خواهید در این آپارتمان کوچک روی این در متوفا را بشویید، اصرار داشتند که از عهده کار برخواهند آمد. آپارتمان دو اتاق بیشتر نداشت، یکی را خالی کردند و بقیه به آن دیگری رفتند، و این دو خانم به کمک دخترم، رکسان، جنازه را با مهارت خاصی شستند و کفن پیچ کردند و زیر بغل هایش یخ گذاشتند و روی زمین خواباندند. برای اینکه مادرم این صحنه را نبیند و جنازه را در آغوش نگیرد، در را قفل کرده بودیم و از پنجره ماجرا را تماشا می کردیم. مراسم تدفین سه روز بعد برگزار می شد و در طی این سه روز جنازه در آن اتاق ماند. در این مدت مردم برای تسلیت می آمدند و ازدحامی برپا بود و این ماجرای عجیب در طول آن سه روز ادامه داشت. بالاخره روز تدفین فرارسید و به کمک دوستان پیکر خاله ام را در نزدیکی پاریس در گورستان مسلمانان به خاک سپردیم.
حال به گذشته برگردیم. مردی که او را عموی خود می دانستم، در واقع برادر پدرم نبود، دوست و رفیق او بود. بعدها فهمیدم که چندان تبحری در کار حرفه ای نداشته و پدرم همیشه هوای او را داشته است؛ تا زمان مرگش در سال ۱۳۳۰، تا آنجا که می دانم هیچ گاه کدروت یا اختلافی میان این دو دوست دیرین پیش نیامد. اگر هم در کار چندان مهارتی نداشت، پدرم همواره به چشم اغماض به این موضوع نگاه می کرد و از هیچ حمایتی دریغ نمی ورزید. در واقع او جای پدر مرا گرفته بود، و من تا سن پانزده سالگی تحت نفوذ او بودم، همان سالی که برای ادامه تحصیلاتم به انگلیس رفتم. پدرم همیشه در پشت صحنه بود، مرد محترمی که همگی احترامش را نگاه می داشتیم و حضوری دست نیافتنی برایمان داشت. عموصادق، چنانکه او را می نامیدیم، مردی بود بسیار سخاوتمند که همیشه بی دریغ خود را در اختیار ما قرار می داد؛ البته کار خاصی نمی کرد، ولی همیشه حضور داشت. به مشروبات الکلی علاقه مند بود و همیشه در عالم مستی تلوتلوخوران سعی می کرد تعادلش را حفظ کند. این رفتار هیجان زده ام می کرد و ادایش را درمی آوردم و همان حرکات را تکرار می کردم، او هم هیچگاه از این کارم ناراحت نمی شد، می خندید، و گستاخی مرا با سعه صدر تحمل می کرد. خصلتی در او که مرا سخت تحت تاثیر قرار می داد، بی تعلقی طبیعی اش به دنیا بود، هیچ چیز را جدّی نمی گرفت، خبرهای بد را خوب و حوادث ناگوار را گوارا جلوه می داد، و هرچه را که ممکن بود موجب اختلال و اضطراب ما شود، خودش سانسور می کرد. برای او همیشه همه چیز بر وقف مراد بود و همه ما در یک اکنون ابدی زندگی می کردیم، دور از دغدغه ها و تنش های گذشته و آینده. برای او آغاز هر چیز، پایان آن بود. به محض اینکه هوا گرم می شد، می گفت تابستان تمام شد. فقط استقبال چیزها برایش مهم بود، خودِ آنها اهمیتی نداشتند. زندگی جریان صور گذرا بود که ما را از استقبالی به استقبال دیگر هدایت می کرد. آنچه برایش مهم بود، لحظه بود. برای من او تجسم زنده خیام بود، با تصوری که آن زمان از این شاعر در ذهن داشتم. یقین دارم که نگاه او به دنیا در من رخنه کرد و من بعدها به این موضوع پی بردم.
حادثه دومی که امنیت کودکی مرا برهم زد، مانند زمین لرزه ای بود که تمام کشور را تکان داد. در شهریور سال ۱۳۲۰، برای ییلاق به شمیران در شمال تهران رفته بودیم. به یاد دارم که خاله ام سراسیمه از در باغ وارد شد تا خبر شومی را اعلام کند؛ پشت سرهم تکرار می کرد: «او رفت، او رفت، او رفت». ولی چه کسی رفته بود؟ بعد فهمیدم که رضاشاه به نفع پسرش از سلطنت کناره گرفته بود. بلافاصله هواپیماهای انگلیسی در آسمان به پرواز درآمدند و صداهای عجیب وغریبی از خود درآوردند. بزرگ ترها مضطرب و شتابزده ما را میان شمشادها پنهان می کردند تا از بمباران احتمالی در امان بمانیم، که چه تلاش بی معنا و احمقانه ای هم بود. این حادثه، حمله متفقین به یک کشور بی طرف بود، روس ها از شمال آمدند و انگلیسی ها از جنوب و امریکایی ها هم پشت سرشان. وقتی امریکایی ها آمدند، انگار آنها را می شناختیم. نفوذ هالیوود را نباید دست کم گرفت. انگلیسی ها در حاشیه بودند و متفرعن، و نقش استعمارگرانی انعطاف ناپذیر را بازی می کردند. به خاطر دارم هنگامی که سنگاپور سقوط کرد و به دست ارتش ژاپن افتاد، بعضی از جوانان ایرانی با پررویی به سمت سربازان انگلیسی می رفتند و درحالی که کف دستشان را فوت می کردند می گفتند: هی جو! سنگاپور پر! این عمل، سربازان انگلیسی را خشمگین می کرد و غرورشان را جریحه دار می ساخت، ولی نمی دانستند در برابر این شیطنت چه عکس العملی از خود نشان دهند. روس ها به ندرت از پادگانشان بیرون می آمدند، قیافه هایی غمزده داشتند، انگار همه ذلت دنیا بر شانه هایشان سنگینی می کرد. به خاطر دارم یک روز همراه خانواده به سمت شمال می رفتیم که در آن زمان جزئی از منطقه اشغالی شوروی بود و برای عبور باید جواز نشان می دادیم. یک افسر روس به سمت اتومبیل ما آمد و هفت تیرش را نشان داد و گفت در مقابل سیگار حاضر است هفت تیرش را تقدیم کند. مادرم به زبان روسی با او حرف زد و نتیجه گفتگو آن شد که هم سیگار گرفت و هم هفت تیرش را نگاه داشت.
امریکایی ها نه تفرعن انگلیسی ها را داشتند، نه ذلت روس ها را. همه جا حاضر بودند و انواع واقسام اجناس مصرفی را همراه خودشان آورده بودند، مثل غار علی بابا. مهربان و خنده رو بودند، با همه گپ می زدند و شکلات و آدامس تعارف می کردند. همه شروع کردند به انگلیسی حرف زدن. سه طبقه اجتماعی زودتر از سایرین بر انگلیسی تسلط پیدا کردند: روسپیان، واکسی ها و بارمَن ها. هالیوود هم همه جا در آداب و اطوار جوانان خود را نشان می داد، همه ما با تصاویر ساخت کارخانه های رویاسازی امریکا تغذیه شده و شکل گرفته بودیم. قهرمانان ما ارول فلین(۷)، کلارک گیبل(۸)، گری کوپر(۹) یا بوستر گراپ(۱۰) (سریال صاعقه) بودند. به تقلید از ارول فلین شمشیربازی می کردیم، مانند گاری کوپر هفت تیر می کشیدیم، و ته سیگار را به سبک هامفری بوگارت در دست می گرفتیم. تقلید در تمام سطوح عمل می کرد. شاید در ضمیر ناآگاهمان، بی آنکه بدان وقوف داشته باشیم، امریکایی شده بودیم.
برگردیم به نقش افراد خانواده ام در زندگی من. برای مدت مدیدی، عشقی که به عمویم داشتم، علاقه به پدرم را تحت الشعاع قرار داد. من و خواهرم در واقع دو پدر و دو مادر داشتیم. شوهرخاله ام که دوست و همکار پدرم بود، و با او در ترکیه، روسیه، و لهستان همسفر بود، همراه خاله ام با ما زندگی می کردند. این دو دوست، دو زن گرجی گرفته بودند و جدایی ناپذیر بودند، همانطور که دو خواهر گرجی هم تا پیش از فوت خاله ام در پاریس در سال ۱۹۸۴ هرگز از هم جدا نشدند. فوت خاله ام در پاریس خودش حکایتی شنیدنی است: مسجد مسلمانان در پاریس غسل میّت را انجام نمی داد، پس دو زن عرب را به خانه ما فرستادند تا جنازه خاله ام را بشویند. این دو زن، زبان فرانسه بلد نبودند و با ایما و اشاره حرف می زدند، مرتب به در اشاره می کردند و ما سر درنمی آوردیم که منظورشان چیست. تا آنکه دست آخر یکی از آشنایان منظور را گرفت و فهمید که آنها می خواهند در را از پاشنه درآوریم و روی دو صندلی بگذاریم تا به جای تخته غسالخانه عمل کند. هرچه به این دو زن عرب گفتیم که چطور می خواهید در این آپارتمان کوچک روی این در متوفا را بشویید، اصرار داشتند که از عهده کار برخواهند آمد. آپارتمان دو اتاق بیشتر نداشت، یکی را خالی کردند و بقیه به آن دیگری رفتند، و این دو خانم به کمک دخترم، رکسان، جنازه را با مهارت خاصی شستند و کفن پیچ کردند و زیر بغل هایش یخ گذاشتند و روی زمین خواباندند. برای اینکه مادرم این صحنه را نبیند و جنازه را در آغوش نگیرد، در را قفل کرده بودیم و از پنجره ماجرا را تماشا می کردیم. مراسم تدفین سه روز بعد برگزار می شد و در طی این سه روز جنازه در آن اتاق ماند. در این مدت مردم برای تسلیت می آمدند و ازدحامی برپا بود و این ماجرای عجیب در طول آن سه روز ادامه داشت. بالاخره روز تدفین فرارسید و به کمک دوستان پیکر خاله ام را در نزدیکی پاریس در گورستان مسلمانان به خاک سپردیم.
حال به گذشته برگردیم. مردی که او را عموی خود می دانستم، در واقع برادر پدرم نبود، دوست و رفیق او بود. بعدها فهمیدم که چندان تبحری در کار حرفه ای نداشته و پدرم همیشه هوای او را داشته است؛ تا زمان مرگش در سال ۱۳۳۰، تا آنجا که می دانم هیچ گاه کدروت یا اختلافی میان این دو دوست دیرین پیش نیامد. اگر هم در کار چندان مهارتی نداشت، پدرم همواره به چشم اغماض به این موضوع نگاه می کرد و از هیچ حمایتی دریغ نمی ورزید. در واقع او جای پدر مرا گرفته بود، و من تا سن پانزده سالگی تحت نفوذ او بودم، همان سالی که برای ادامه تحصیلاتم به انگلیس رفتم. پدرم همیشه در پشت صحنه بود، مرد محترمی که همگی احترامش را نگاه می داشتیم و حضوری دست نیافتنی برایمان داشت. عموصادق، چنانکه او را می نامیدیم، مردی بود بسیار سخاوتمند که همیشه بی دریغ خود را در اختیار ما قرار می داد؛ البته کار خاصی نمی کرد، ولی همیشه حضور داشت. به مشروبات الکلی علاقه مند بود و همیشه در عالم مستی تلوتلوخوران سعی می کرد تعادلش را حفظ کند. این رفتار هیجان زده ام می کرد و ادایش را درمی آوردم و همان حرکات را تکرار می کردم، او هم هیچگاه از این کارم ناراحت نمی شد، می خندید، و گستاخی مرا با سعه صدر تحمل می کرد. خصلتی در او که مرا سخت تحت تاثیر قرار می داد، بی تعلقی طبیعی اش به دنیا بود، هیچ چیز را جدّی نمی گرفت، خبرهای بد را خوب و حوادث ناگوار را گوارا جلوه می داد، و هرچه را که ممکن بود موجب اختلال و اضطراب ما شود، خودش سانسور می کرد. برای او همیشه همه چیز بر وقف مراد بود و همه ما در یک اکنون ابدی زندگی می کردیم، دور از دغدغه ها و تنش های گذشته و آینده. برای او آغاز هر چیز، پایان آن بود. به محض اینکه هوا گرم می شد، می گفت تابستان تمام شد. فقط استقبال چیزها برایش مهم بود، خودِ آنها اهمیتی نداشتند. زندگی جریان صور گذرا بود که ما را از استقبالی به استقبال دیگر هدایت می کرد. آنچه برایش مهم بود، لحظه بود. برای من او تجسم زنده خیام بود، با تصوری که آن زمان از این شاعر در ذهن داشتم. یقین دارم که نگاه او به دنیا در من رخنه کرد و من بعدها به این موضوع پی بردم.
• محمدرحیم شایگان و همسرش در مسکو، بیستم سپتامبر ۱۹۲۸
به یاد دارم شب های تابستان به پشت بام می رفتیم و زیر آسمان آبی با کوزه ای پر از آب خنک زیر توری پشه بند می خوابیدیم و او برایم داستان ها می گفت، از عشقش به خیام، از سفرهایش به ترکیه، روسیه، و امریکا در زمان ممنوعیت الکل در آنجا. عموصادق همانطور که زندگی کرد، همانطور هم از دنیا رفت، در یک لحظه برق آسا، بی کوله پشتی، بی هیچ باری، سبُک مثل کاه.
بعد از مرگ عموصادق بود که پدرم را کشف کردم. هر وقت به او فکر می کنم، حتی اکنون که پنجاه سال از فوتش می گذرد، غم عظیمی بر دلم می نشیند. وقتی از دنیا رفت، جوان تر از آن بودم که از حکمت ذاتی، هوش سخاوتمندانه، و تسامح بی مانندش بهره برم. نمی دانم در مورد من چه فکری می کرد. علی القاعده رفتارهای عجیب وغریب و تغییر مسیرهای من باید عصبانی اش می کرد یا موجب واکنشی از سوی او می شد، ولی هرگز این اتفاق نیفتاد، و او اداواطوارهای عجیب مرا با حوصله بسیار تحمل کرد و هرگز با من رودررو نشد. صبر و حوصله اش شرم زده ام می کرد، خجالت می کشیدم از اینکه در نظرش چنین بی قرار و متغیر جلوه می کنم، مدام تغییر شکل می دهم و نقاب جدیدی به صورت می زنم، کارهای نامعقول انجام می دهم که احتمالاً در نظر آدم معقولی مثل او توجیه ناپذیر می نمود. ولی خودش را با این اوضاع تطبیق داد و گذاشت تا امیال و خیال پردازی هایم را متحقق کنم. فهمیده بود که با کسی سروکار دارد که مانند فرد نابینایی کورمال کنان راه می رود و لنگرگاهی را می جوید تا خود را به آن بیاویزد. خیلی زود فهمید که هرگز وارث او در حرفه اش نخواهم شد و مدیریت شرکتی را که او تاسیس کرده بود بر عهده نخواهم گرفت، فهمید که پسر منحصربه فرد او خواهم بود ولی نه وارث حرفه ای اش. باید اذعان کنم در سال های پنجاه میلادی وقتی برای تعطیلات از اروپا به ایران می آمدم، هنوز راه خود را انتخاب نکرده بودم و بین عقل و جنون در نوسان بودم، به یاد این جمله آندره ژید می افتم که می گوید: «زیباترین چیزها آن است که جنون الهام بخششان باشد و عقل به تحریرشان درآورد. باید بین این دو ماند. نزدیک به جنون آنگاه که به رویا می پردازیم، و در جانب عقل آنگاه که می نگاریم»، با این تفاوت که بنده هنوز هیچ چیز ننوشته بودم و سکان زندگی ام در دست جنون بود و از عقل هم هنوز خبری نبود.
به یاد دارم تحت تاثیر نظریه عدم خشونت گاندی، در تعطیلات تابستان هرچه سگ بیمار بود در باغ خانه جمع می کردم و برای معالجه آنها را به دامپزشکی می بردم. یک روز که به سیم آخر زده بودم، کار بسیار احمقانه ای انجام دادم. کارگران مشغول خالی کردن استخر بزرگ باغ بودند، که دیدم استخر پر از بچه قورباغه هایی است که با خالی شدن استخر از بین خواهند رفت. پس در مقام پیرو راستین گاندی، با یک پیت حلبی قراضه و یک ملاقه چوبی در دست، به نجات بچه قورباغه ها شتافتم، بی آنکه فکر کنم این بیچاره ها درهرحال محکوم به مرگ اند و در این پیت کوچک جا نمی شوند. از پشت نگاه سنگینی را احساس کردم که مرا می پایید. پدرم بود. فرزند چه می کنی؟ می خواهم بچه قورباغه ها را نجات بدهم. لبخندی تمسخرآمیز زد و کلمه ای را به زبان آورد که تا آن موقع از او نشنیده بودم: احمق! این را گفت و وارد خانه شد. تنها زمانی که پدرم را متزلزل دیدم، زمان آتش سوزی همین کتابخانه ام بود. وقتی شعله های آتش زبانه می کشید من مثل دیوانه ای خودم را به درودیوار می کوبیدم و تقلا می کردم تا شاید نوشته ها و حاصل زحماتم را از کام آتش بیرون بکشم. اولین بار بود که می دیدم پدرم خودش را باخته است، مسخ شده راه می رفت و در نگاه اندوهگینش همه آن رنجی موج می زد که من خود احساس می کردم. هرگز در زندگی آنقدر به او نزدیک نبوده ام، اندوه مشترکی ما دو نفر را به هم گره زده بود.
• تصویر شناسنامه محمدرحیم شایگان
آخرین گفته هایش هنوز در ذهنم می پیچد، انگار همین حالا شنیده باشمشان. وقتی دانست که من درهرحال حرفه او را پیشه خود نخواهم کرد، مرا خواست و گفت: «بین تو و من، یک اختلاف طبقاتی و فرهنگی به وجود آمده که تقصیر آن بر گردن تو نیست بر عهده خود من است، من بازرگانی سنّتی مانده ام و تو دچار نوعی اشرافیت ذهنی شده ای، حال هرکاری که مایلی بکن، تا زنده ام از تو حمایت خواهم کرد، و پس از مرگم وارث ثروتم خواهی شد. ولی هرچه پیش آید و هر تصمیمی که می خواهی بگیری یک چیز را بدان: انسان بودن بالاتر از همه چیز است.»
• داریوش شایگان با مادرش زولوگیدزه ـ اباشیدزه باگراتیون و خواهرش یگانه شایگان
چند کلمه هم می خواهم درباره مادرم بگویم، البته این مطالب را در کتاب زیر آسمان های جهان گفته ام، در اینجا نکاتی را خواهم افزود. مادرم از تجربه انقلاب بلشویکی خاطره تلخی داشت. خانواده اش که از اشراف گرجستان بودند، یا در تبعید یا در زندان بودند. او در سال های بیست میلادی با یک ایرانی ازدواج کرده و در مسکو، استانبول، و ورشو با او زندگی کرده بود. اولین فرزندشان که پسری بود به نام فریدون، برادر من، در سن دوسالگی در سال ۱۹۳۰ در استانبول از دنیا رفت، و مادرم که از آن پس نمی توانست بچه را در رحِمش نگه دارد، یازده نوزاد سقط کرد. من دوازدهمین بارداری او بودم، و برای اینکه این بار بتواند فرزندش را نگاه دارد ناچار هفت ماه در بستر ماند، و البته این ایثارش را بارها به من گوشزد کرد تا مبادا فراموش کنم در پی چه همّت قهرمانانه ای پا به این دنیا گذاشته ام. مادر من همواره زنی در تبعیدِ درونی باقی ماند، و هیچگاه از بنیاد تغییر و تحول نیافت. از وقتی او را شناختم همان ماند که بود. اصولی که بر ذهنش حک کرده بودند، یعنی وفاداری بی خدشه به خانواده و غرور رام نشدنی و سازش ناپذیر و بی انعطافش، همواره دست نخورده باقی ماند. او را از سنگ خارای نژادش تراشیده و گویی مُهرومومش کرده بودند. هرگز تندبادهای تاریخ را به راستی درنیافت. در ایران حتی به نظرم بیشتر احساس تبعید می کرد. هرگز روان شناسی پیچیده ایرانیان را نفهمید، هرگز به هزارتوی روح آنان و به رمز پیچیده آدابشان دست نیافت، حتی زبان فارسی را به درستی یاد نگرفت. همیشه با اصالت شخصیتش ایرانیان را مقهور، مجذوب و خلع سلاح می کرد. او که سخت نژاده بود همواره به نظرم موجودی اثیری می آمد تا انسانی واقعی. و از آنجا که شاید از نظر روانی در دورانی که دیگر وجود خارجی نداشت متوقف مانده بود، با نگاهی به دوردست که سخت دلتنگ و دریغناک می نمود، آن فضا را می آفرید. مادرم برای من یک غریبه بود، یک شاهزاده خانم گرجی تغییرناپذیر. در سال های تبعید خودخواسته ام به پاریس، سال ها با او در یک آپارتمان کوچک و زیر یک سقف زندگی کردم. همیشه منظم و آراسته بود، انگار هر لحظه داشت به شب نشینی می رفت، حتی هرگز نفهمیدم چه وقت به دستشویی می رود. هیچ وقت از دست تقدیر که چنین زندگی اش را زیرورو کرده بود شِکوه نکرد، و با انضباط درونی خلل ناپذیرش همواره مانند بانویی اصیل، ورای فرازونشیب روزگار زندگی کرد. زن اصیلی که بر فراز طوفان تاریخ، همچنان در دوره ای زندگی می کرد که دیگر وجود نداشت، ولی حال وهوای آن دوره را مانند عکس های قدیمی به اطراف خود ساطع می کرد و فضایی می آفرید مملو از مِهر و فاصله. وقتی کتاب دکتر ژیواگو اثر پاسترناک را می خواندم، به مادرم، به خانواده اش، و به طوفان های بی رحم تاریخ می اندیشیدم که انسان ها را از محیط طبیعی شان می کَند و چون خرده ریزهای روی آب به کناره های جهان پرتاب می کند.
صحبت کردن درباره خواهرم برایم بسیار دشوار است. شش سال است که ترکمان کرده و از دنیا رفته است. اغلب به او فکر می کنم و یادش همیشه در خاطرم زنده است، با اینکه روابط میان من و او اغلب متشنج بود. شخصیتی بود استثنایی و عجیب و غیرعادی که در تمامی عرصه های هنریِ ممکن، استعدادی غریب داشت. مملو از تعارضات درونی، به الوان متنوع یک پالت فاخر مزین بود که از طنز به ظرافت، از سادگی به شکاکیت، از کمدی به تراژدی در نوسان بود. استعداد عجیبی در زبان داشت و حساسیتی فوق العاده به هنر، ادبیات، رقص، نقاشی و موسیقی. به همّت او بود که من دائم از تئاترها و باله ها و کنسرت های بزرگ فستیوال هال لندن سردر می-آوردم. تا آنجا که در عرصه هنر ماند همواره شکفت؛ رمان می خواند، به انگلیسی شعر می گفت، زبان های مختلف می آموخت، شاگرد مکتب انترپرت ژنو(۱۱) بود. قادر بود به سهولت از فرانسه به انگلیسی و از اسپانیایی به فرانسه ترجمه همزمان کند. یک سالی در اسپانیا اقامت گزید، زبان اسپانیایی را مهار کرد، شاگرد خیمنِز(۱۲)، استاد فلامینکو، شد و رقص فلامینکو را به خوبی آموخت. بعد از بازگشت به ژنو، چون از کودکی پیانو می نواخت، شاگرد آندره پِرِه(۱۳)، بزرگ ترین پیانیست آن زمان در ژنو، شد و حتی به مقام کنسرتیست هم رسید. ولی چون متلون المزاج بود، نمی توانست خودش را به یک رشته واحد محدود کند. دائم رویاپردازی می کرد و کاخ های فاخر در ذهنش می آفرید، بی آنکه بتواند در این کاخ ها زندگی کند. بالاخره به رقص کلاسیک علاقمند شد و شاگرد بوریس کنیازِف(۱۴)، استاد بزرگ باله روس شد که متد جدیدی را در باله ابداع کرده بود.
• داریوش شایگان، اوایل دهه ۱۳۳۰
بوریس کنیازف در جوانی از اعضای گروه باله دیاگیلف(۱۵) بود. نیژینسکی(۱۶) و آنا پاولووا(۱۷) و شالیاپین(۱۸)، آوازه خوان بزرگ روس، را به خوبی می شناخت و مدام درباره آنان صحبت می کرد. دوست خانوادگی مان شد و اغلب به دیدن ما می آمد که البته عشقش به خاویار هم در این دیدارهای پی درپی بی تاثیر نبود. استعداد عجیبی به رویاپردازی داشت، داستان های عریض و طویلی درباره خودش تعریف می کرد که در آنها خیال و واقعیت چنان درهم پیچیده بودند که آدم نمی دانست این چیزها که می گوید به راستی اتفاق افتاده اند یا نه. تمام ستارگان بزرگ اپرای پاریس وقتی به ژنو می آمدند در استودیوی زیبای او تمرین می کردند؛ افرادی چون ایوِت شوویره(۱۹)، سرژ لیفار(۲۰)، و پتر واندیک(۲۱) آلمانی که از شاگردان قدیمی اش بود. خواهرم، یگانه، تمام همّ خود را مصروف این کرد که بالرین شود، ولی علی رغم تمرین ها و کوشش های طاقت فرسا و پیشرفت های چشمگیرش، نتوانست از آستانه ای که با گذر از آن یک بالرین واقعی می توان شد عبور کند، از لحاظ جسمانی استطاعت چنین جهشی را نداشت و این شکست چنان در او تاثیر گذاشت که از آن به بعد هرگز نتوانست راهی را تا آخر آن طی کند. این زخم پنهان در روحش باعث شد که از رشته ای به رشته دیگر برود و تغییر اوقات و احوالش باعث شد که دمدمی مزاج شود. بعد خودش را در رقابت با من انداخت، نه اینکه من الگویی قابل رقابت بوده باشم، در آن زمان هنوز کاری نکرده بودم که بتواند مرا تبدیل به الگوی قابل تقلیدی بکند، کاملاً سردرگم بودم و تازه به فلسفه، هند، و عرفان اسلامی علاقه مند شده بودم. یگانه، مایوس از اینکه نتوانست یک بالرین واقعی بشود و ناتوان از هماهنگ ساختن عناصر ناسازگار روحش، به تقلید از من افتاد، انگار با این کار می خواست میلی نهفته را ارضا کند، علاقه به من در عین تفوق بر من. علاقه اش به من موجب شد که کمابیش همان راه مرا برگزیند، و تفوق بر من هم باعث شد که از من فراتر برود، کاری که زیاد هم دشوار نبود چون من در آن زمان هیچ نبودم. در آن زمان نه از این عمل میمسیس (تقلید) او آگاه نبودم، و نیز از استدلال او که شاید می شد آن را اینطور خلاصه کرد: حال که برادر بزرگم به چنین چیزی علاقه مند است، من هم همان کار را خواهم کرد ولی از او هم بهتر.
این چرخش به عرصه انتزاعی، او را از حساسیت زیبایی شناسانه اش دور کرد، و حتی در خلقیاتش هم اثر گذاشت. تغییر روش داد، روی خودش نام های مختلف گذاشت و مایل بود هویت های متفاوتی پیدا کند، نام هایی مانند تینا یا نادیا. گویی می خواست غیر از آن چیزی باشد که در حقیقت بود، و این نقاب های پی درپی، خود زمینه ساز جهانی تخیلی بودند، به طوری که به تدریج زندگی در دنیایی تخیلی و موازی را در پیش گرفت. به نقش هایی که برای خودش قائل می شد باور پیدا می کرد، و چون طبیعتی قوی داشت بیشتر تابع خواسته های دلش بود تا ندای عقلش.
ایران را پیش از انقلاب ترک کرد و به امریکا رفت. در دانشکده «میدل ایسترن استادیز(۲۲)» دانشگاه هاروارد نام نویسی کرد و شاگرد محسن مهدی شد، عربی را آموخت، و با کوشش های مافوق انسانی رساله دکترایش را درباره موضوعی بسیار دشوار به اتمام رساند: «مفهوم زمان در فلسفه ابن سینا». ولی هرگز دنبال حرفه دانشگاهی نرفت، نه اینکه قادر به این کار نباشد، بلکه آزادتر از آن بود که بتواند خودش را در یک قالب محبوس کند.
وقتی در پاریس بیمار شد، و ما متوجه شدیم که به سرطان ریه مبتلاست، من و دخترم رکسان، به بالینش رفتیم و تنهایش نگذاشتیم. پسرش، ریکاردو، هم خودش را رساند. یگانه، که یک لوله اکسیژن به بینی اش وصل بود، راه می رفت و مدام شوخی می کرد و اصلاً وضعیت وخیمش را جدی نمی گرفت؛ متوجه شدم که چقدر با شهامت مرگ را پذیرفته است. بی تفاوتی قضاوقدری اش مرا به یاد مطلبی انداخت که بندتا کراوری(۲۳) در کتابش با نام مادام دو دفان و دنیایش(۲۴) گفته است: «اشرافیت فرانسه، برکنار از قدرت، و عمیقاً سبکسرانه، در زمان انقلاب زیر گیوتین رفت بی آنکه خودش را از تک وتا بیندازد. با ایفای نقش خود در جامعه چنان به سوی گیوتین رفت که انگار به یک ضیافت می رود. با پذیرفتن مرگ، با حفظ همان فخر و وقار اشرافی، سبکسری را به حدّ قهرمانی رسانید.» و خواهر من هم چنین چشم از جهان فرو بست، فارغ از غم و اندوه روزگار، انگار که در نوعی درون پالایی خاص آخرین نقش خود را بازی می کند، بی اعتنایی را به مرتبه قهرمانی رساند.
بازگشت به خانه پدری
از سال ۱۹۵۰ تا ۱۹۵۴ در انگلیس اقامت گزیدم. اقامتم در این کشور از چند جهت مهم بود. در سطح شخصی، از نفوذ خانواده و محبت بیش از حد تک تک اعضای خانواده که خفه ام می کرد و مانع شکفتگی درونم می شد، خلاص شدم. انضباط پادگانی «پابلیک اسکول» انگلیسی و شوک-های فرهنگی ای که بی هیچ تعارفی بر من وارد شد، بی قید و شرط در جهت رهایی و آزادی من بود. برای اولین بار بود که مرا به خودم وانهاده بودند، بی هیچ کمکی از بیرون. بدین ترتیب بر خود تسلط می یافتم و خودم را با مقررات مدرسه ای تطبیق می دادم که عین یک سربازخانه بود. مهم ترین چیزی که از انگلیسی ها آموختم، روش بود، یعنی ایجاز، وضوح، بداهت و احترام به واقعیات. اقامتم در انگلیس از جهتی هم تشرف به قله های هنر غرب بود: تئاتر شکسپیر، موسیقی، و باله. در صحنه تئاتر بزرگ ترین بازیگران انگلیسی را در حال ایفای نقش دیدم. به موسیقی باخ گوش سپردم، تکنوازان مهمی را بر صحنه دیدم، هنرمندانی مانند منوهین(۲۵)، ایزاک اشترن(۲۶)، هوروویتس(۲۷)، روبین اشتاین(۲۸)، و حتی به دیدن کنسرتی رفتم که خود ایگور استراوینسکی(۲۹) اجرایش را بر عهده داشت. آنچه مرا سخت تحت تاثیر قرار داد، طنز خاص انگلیسی ها بود، و آنچه بدان fair play می گویند، یعنی رفتاری منصفانه در امور و نوعی فاجعه زدایی از حوادث ناگوار زندگی. به طورکلی ترازنامه این اقامت مثبت بود و من بسیاری چیزها آموختم که آثار نازدودنی اش در رفتار و نگاهم به جهان باقی ماند.
• داریوش شایگان در دوران تحصیل در لندن
یادم می آید در سال ۱۹۵۱ وقتی برای تعطیلات به ایران بازگشتم، همه چیز در نظرم جلوه ای تازه داشت، همه چیز ناتمام، مفلوک و ناقص به نظر می رسید. نه اینکه با این وضع ناآشنا باشم، ولی در گذشته آن را کاملاً عادی می پنداشتم چرا که هیچ مقیاس و سنگ محکی در اختیار نداشتم. بازگشتم به کشور تمام عقب ماندگی سرزمینم را در نظرم برجسته کرد: بی قواره گی ساختمان ها، فرودگاهی فکسنی که از دو اتاق آجری تشکیل شده و تمام دفاتر شرکت های هواپیمایی را هم در خود گنجانیده بود، آسفالت زهواردررفته جاده ها که پر از ترک خورده گی و شکاف بود، نابسامانی معماری که هیچ کدام از اجزایش با هم نمی خواند، ردیف ساختمان هایی که بنا بر سلیقه هایی بسیار نازل ساخته شده و کنار هم قرار گرفته بودند. به راستی هیچ چیز با هیچ چیز هماهنگی نداشت، این طرف یک ساختمان به اصطلاح مدرن، کنارش دری با رنگ طبله کرده و چسبیده به دیواری کاه گلی، کمی دورتر فضایی محصور در دیوارهایی در حال فروریختن. و بالاخره به خانه سه طبقه ای رسیدم که در آن بزرگ شده بودم.
و چه بگویم از وضعیت فاجعه بار بهداشت. علی رغم عزم رضاشاه برای ساختن شهری مدرن از دارالخلافه ناصری، وضع بهداشت عمومی بسیار وخیم بود. در شعاع چندکیلومتری پایتخت در مناطق روستایی، مردم همه به تراخم مبتلا بودند، نوعی بیماری که می تواند موجب کوری شود؛ سالَک های متعدد چهره ها را می آراست، روی بینی یا روی گونه ها، لکی که برای همیشه باقی می ماند و البته به برخی جذابیتی خاص می بخشید، انگار گل سرخی در صورت برای ابد شکفته باشد؛ کچلی غوغا می کرد، نوعی عفونت بر پوست سر که به علت قارچی نامرئی به وجود می آمد و روی سر ریشه می دوانید و موجب طاسی زودرس می شد؛ بیماری حصبه شایع بود و قربانیانش را از میان مستمندان برمی گزید که به آب سالم دسترسی نداشتند و بیشتر در معرض آب های آلوده بودند، آب در همه جا آلوده بود، هنوز لوله کشی آب احداث نشده بود، و به یاد دارم که گاری هایی با اسب آب چاه را به درِ خانه ها می آوردند، درحالی که آب مصرفی در جوی هایی که مملو از زباله بود جریان داشت. این جوی ها که در تمام خیابان ها وجود داشت، آب را به خانه ها می رساند و خود از داستان هایی بس عجیب وغریب حکایت داشت. هر محله ای سهم آب خاص خودش را داشت، در شبی که آب جاری می شد، میراب ها به دنبال آب راه می افتادند تا آن را به خانه برسانند، گاه گاهی بین میراب ها بر سر اینکه یکی از سهم خودش آب بیشتری می خواست نزاع سختی درمی گرفت و در جریان این زدوخورد، از آنجا که میراب ها همگی به بیل مسلح بودند، جنگ منظمی سازماندهی می شد، سرها می شکست و جوی خون روان می شد، صدای ناسزا و فحش و ناله از هرسو برمی خاست، و بالاخره آب به در خانه می رسید و در آب انبار ذخیره می شد و هفته ها آنجا می ماند و به محل مناسبی برای رشد کرم ها تبدیل می شد، و همین آب مهوع از طریق پمپ تلمبه برقی یا اغلب دستی، برای حمام کردن وارد لوله کشی خانه می شد، البته اگر خانه ها چنین امکاناتی را می داشتند. از این لحاظ مساوات کاملی میان دارا و ندار برقرار بود. چه توانگر بودید و چه فقیر، گرفتار همان مصایب می شدید، یعنی میزبان همان باکتری ها. هرگز ایران در تاریخ خود تا این حد از لحاظ تعفن و عفونت دموکراتیک نبوده است. ولی داستان به اینجا ختم نمی شد، تمام شمال ایران و سواحل دریای مازندران آلوده به مالاریا بود. به خاطر دارم پنج ساله بودم که مرا برای تعطیلات تابستان به بابلسر بردند. در برگشت پشه ای مهمان نواز به سراغم آمد و مرا گزید و من لدی الورود دچار تب و لرز شدم، دو سال طول کشید تا به کمک قرص کینین معالجه شدم.
• داریوش شایگان در دوران تحصیل در لندن
بعد از این بحث درباره ایرانِ دوران نوجوانی ام، می خواهم به عقب برگردم و زمان را در جهت معکوس طی کنم، به سال های پنجاه میلادی بازگردم که در اروپا دانشجو بودم و در تعطیلات تابستانی به ایران می آمدم و هربار قسمتی از خودم و کشوری را که به آن تعلق داشتم کشف می کردم. گاه این دو چنان با هم درمی آمیخت که تفکیکشان برایم دشوار بود. علی رغم تاثیر منفی ای که در بازگشت به کشور احساس کردم، خوشحال بودم از اینکه به خانواده ام می پیوندم و در این جوّ وصف ناپذیر انس و دوستی غوطه ور می شوم، همان احساس و حال وهوایی که آدم نسبت به کشوری دارد که از جان و دل به آن احساس تعلق می کند و هرگز به راستی از آن جدا نشده است. با وجود مسائلی که پیش تر گفتم و علی رغم جنبه های منفی ای که اقامتم در اروپا برجسته ترشان کرده بود، در بازگشت احساس امنیت عاطفی داشتم، انگار وارد قبیله خودم شده باشم. این بی خیالی پربار و این توکل به سرنوشت، که جزئی از وجودم بود، هم مسحورم می کرد و هم عصبی. ذهنم را به خود مشغول می داشت و بی درنگ روحیه انتقادی بر قضاوتم غلبه می یافت. از خود می پرسیدم چرا اینقدر عقب مانده ایم؟ چرا چنین ناآگاهانه در حالتی انفعالی که گویی طبیعت ثانوی ما شده است غوطه می خوریم؟ چرا این شپش هایی را که به لباس ژندمان چسبیده اند نمی تکانیم؟ روشنفکران چپ الگوهای کلیشه ای جاافتاده و حاضروآماده ای برای پاسخ به این دغدغه ها داشتند، برای آنها همه چیز روشن بود، تمام فلاکت خود را به حساب فساد رژیم و استثمار غرب می گذاشتند، غربی که به نظر آنها کاملاً به نفعش بود که ما در چنین وضعیت اسف باری باقی بمانیم، موجوداتی توسری خور، منفعل، و آماده هر نوع دریوزگی. آنها هم که کلبی مسلک و قضاوقدری بودند، داد سخن سرمی دادند که ما در اصل و فطرتاً نوکرمسلک ایم، و قدر همین وضع را هم باید دانست چرا که سرنوشت ما این است و باید دعا کنیم وضع از این بدتر نشود. و البته بودند رندانی هم که در همه جا ردّونشان توطئه می دیدند، و چون بیشترشان کمابیش درس خوانده و تحصیل کرده بودند، با خودم می گفتم که شاید مفهوم توطئه صورت سکولار قضاوقدر باشد، چون چنین فرضی هم شما را از هرگونه مسئولیتی مبرّا می دارد و از گرفتارشدن در اینگونه مباحث عبث نجات می دهد.
این روش انفعالی بی شک تاریخی طولانی داشت. دو قرن بود که ما تمام جنگ ها را باخته بودیم. روسیه تزاری با معاهده ترکمانچای تحقیرمان کرده و هفده شهر قفقاز را تسخیر کرده بود، انگلیسی ها هم هرات را گرفته بودند. به مدت صدوچهل سال در شرایط بسیار اسف بار زندگی کرده بودیم. مطرود از انقلاب صنعتی که در تمام کشورهای دنیا درحال توسعه بود، در آغاز قرن بیستم هنوز جامعه ای قبیله ای داشتیم که قشلاق ییلاق می کرد و در مناطق بزرگ همچنان به شیوه بادیه نشینی وفادار مانده بود. شهرهای ما، قصبه هایی فرورفته درخود و کوچک بودند. وقتی به عکس هایی که اروپائیان در پایان قرن نوزدهم از ایران گرفته اند نگاه کنید، متوجه می شوید که مناطق بزرگی از این سرزمین مخروبه اند. هیچ چیز سرپا نیست، همه چیز تحت فشار بی تفاوتی در حال فروپاشیدن است، گویی بناها از برآمدگی تصادفی خاکی سخاوتمند ولی سترون سبز شده اند. نه از راه آهن خبری بود نه از جاده شوسه، زیربنای درست و حسابی ای هم در کار نبود، هیچ اطلاعات دقیقی هم در مورد تاریخ باستان خود نداشتیم، تاریخ با آدم و حوا شروع می شد، طی سلسله های افسانه ای شاهنامه پیش می رفت و بعد به دوران قاجار می رسید. از پیشینه ویرانه های امپراتوری های گذشته ایران که طی هزاران سال قسمت بزرگی از جهان متمدن را تسخیر کرده بودند، اطلاعاتی ناقص و جسته گریخته داشتیم، البته اگر بشود نام آن را اطلاعات گذاشت. وقتی خودم را با دوستانم و عقاید ساده انگارانه شان مقایسه می کردم، می دیدم فرق چندانی با آنها ندارم و گرفتار همان تعارضات و همان ایده های متحجرم، چگونه می توانم از آنان ایراد بگیرم وقتی خود من هم مانند آینه ای همان تصویر را به آنان بازمی تابم. چرا ملامتشان کنم؟ آیا واقعاً عین آنان بودم؟ بله. هیچ خصیصه ای نداشتم که مرا از آنها جدا کند، جز اینکه گاهگاهی در مقابل قضاوت های یک سویه شان مقاومت می کردم، قضاوت هایی که کلیشه هایی تکراری بودند. نه اینکه من خود از این کلیشه ها بر حذر باشم، نه، ولی ناآگاهانه احساس می کردم این داوری ها از نوعی تنبلی تاریخی برمی خیزد و سهل تر آن است که آدم به تکرار مکررات تن در دهد تا آنکه خطر را به جان بخرد و خلاف جریان حرکت کند، نه! نمی شود تمام مدت همان ترجیع بند همیشگی را تکرار کرد، نه! مسئله جدی است باید آن را شناخت و کاوید و به ریشه هایش پی برد. نه! ما نسبت به خودمان زیادی کوتاه می آییم و سهل می گیریم، حتی در این اغماض نوعی خودشیفتگی نهان است و مقدار زیادی خودبزرگ بینی. این صفات در مورد همه صادق است، چه نخبگان و چه مردم عادی، هرکس متناسب با امکاناتش. بین قضاوت ها و واقعیت ها چنان شکافی وجود دارد که به این سهولت نمی توان آن را پر کرد. اینها از کجا می آیند؟ تصمیم گرفتم به ذهنیت مشرق زمینی پی ببرم، چون هم به خودم و هم به همه مربوط می شد.
خریداران این کتاب دیگر چه خریدند؟
هنوز مشکل فهرست کتابها درست نشده؟ کتابی نیست که من به فهرستش مراجعه کرده باشم و عنوان‌های فهرست چندتا چندتا تکرار نشده باشه. انگاری پشت سر هم کپی-پیست شده باشه.
در 3 ماه پیش توسط
علی معتمدی
بسیار عالیست
در 7 ماه پیش توسط
مصطفی شکوری مغانی
نظرات کاربران درباره مجله فرهنگی هنری بخارا