کتاب فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول اثر عیسی ولائی نشر نی

چه کسی اولین کتاب اصول را تصنیف کرد؟ در مورد اینکه اوّلین تصنیف در اصول توسط چه شخصی صورت گرفته است، بین علمای اهل سنّت اختلاف وجود دارد. برخی ابی‌حنیفه و دسته‌ای محمد بن حسن شیبانی و عدّه‌ای شافعی و گروهی نیز ابی‌یوسف را نام برده‌اند. از جلال‌الدّین سیوطی در کتاب الوسائل الی معرفة الاوائل نقل شده است که، اوّلین کتاب در اصول به‌نام اصول‌الفقه توسط ابی‌حنیفه (متوفی ۱۵۰ ه ق) نوشته شده است. امّا ابن ندیم در کتاب فهرست خود از محمّد بن حسن شیبانی (قاضی القضاة هارون‌الرشید، متوفی ۱۸۲ یا ۱۸۹ ه ق) نام می‌برد و در کتاب‌های مقدمه ابن خلدون و کشف‌الظنون عن اسامی الکتب والفنون آمده: اوّل مؤلف در اصول محمد بن ادریس شافعی متوفی ۲۰۴ ه ق است. و در کتاب وفیات الاعیان ابن خلکان همچنین کتاب اعلام زرکلی آمده: اوّل تألیف در اصول توسط ابی‌یوسف (یعقوب بن ابراهیم معروف به ابی‌یوسف، قاضی‌القضاة خلفای عباسی، متوفی ۱۸۲ ه ق) بوده است. دکتر محمود شهابی استظهار می‌کند: اوّل تألیف در اصول توسط ابی‌یوسف و یا محمد بن حسن شیبانی است. و دکتر ابوالحسن محمدی نیز معتقد است: این کار توسط شافعی صورت گرفته است. با توجّه به مطالب گذشته باید گفت: اوّلین کتابی که در اصول تألیف شده توسط هشام بن حکم (متوفی ۱۷۹ ه ق) به‌نام الالفاظ و مباحثها بوده، و سپس یونس بن عبدالرحمن کتاب اختلاف الحدیث و مسائله را تألیف نموده، و درباره تعارض دو حدیث و مسئله تعادل و تراجیح در آن سخن گفته است و آن دو بزرگوار از شیعیان به‌نام بودند، زیرا هشام بن حکم از شاگردان امام صادق(ع) و یونس بن عبدالرحمن از شاگردان امام موسی کاظم(ع) بوده‌اند.