کتاب آخرالزمانی در همین نزدیکی
مجموعه مقالات دكتر احمد صدری

مقدمه مولف

مدتی است که مترجم بسیار صبور این مجموعه مقدمه حاضر را می طلبد و نگارنده هم مرتب آن را از پشت این گوش به پشت آن گوش می اندازد. ولی بالاخره در این روز زرین و شگفت انگیز پاییز شیکاگو خود را نشانیده ام تا این بسیار مهم را به هر تدبیری که هست از پوشه کارهای در دست انجام به پوشه کارهای انجام شده منتقل کنم. هیچ نمی دانستم که مقدمه نویسی بر مجموعه مقالاتی که در طی سال ها نوشته شده این همه سخت تر از نوشتن خود آن مقالات باشد. مدت ها از خود می پرسیدم که چه مخرج مشترک منطقی یا ایدئولوژیک بین مقالات این مجموعه می توانم یافت و هیچ مخرج مشترکی نمی یافتم و هنوز نیافته ام... مجموعه این مقالات نوعی بیوگرافی فکری را می نماید یا رخساره های زمین شناسانه را که در هر لایه آن آثار و بقایای حیات فکری گذشته ها را می توان یافت.
در فصل اول مساله بسیار ایرانی «رسالت روشنفکران» که از سال های دانشجویی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با من بوده تا دل نگرانی های روزهای معصوم ماقبل وقایع ۱۱ سپتامبر، منجمله نقد «مصاف تمدن های هانتینگتون» و بازسازی مفهوم تمدن را می یابیم. آن روزها با نگرانی، پیامبری قلابی هانتینگتون را دروغ می خواندیم و امروز باید رویای خود تعبیرکننده او را تقبیح کنیم.
دو فصل آخر کتاب شامل گزیده ای از مقالاتی است که پس از وقایع ۱۱ سپتامبر نوشته شده اند. این وقایع تکان دهنده ریشه مرا از خاک جامعه شناسی تئوریک به کلی کند. در آن روزها این احساس غریب را داشتم که عبارت خودستایانه «رسالت روشنفکران» شاید خیلی هم بی مسمی نبوده باشد. البته باید اذعان کنم که نگاشتن در این دوران در وهله نخست به منزله نوعی خود ـ مداوایی بود. مثلاً درحین وقوع آنچه در مقاله «ناهواپیما» شرح آن آمده است فکر نگاشتن آن تنها تسلی خاطری بود که برخورد نژادپرستانه ماموران امنیتی مذکور در آن مقاله را تحمل پذیر می کرد. در سطحی وسیع تر، افشای مقدمات و تحلیل پیامدهای جنگ نابخردانه نومحافظه کاران و رئیس جمهور آمریکا با تروریسم جهانی و روشنگری در این زمینه در جهان انگلیسی زبان ضروری به نظر می آمد. این صرافت روشنگری به نگاشتن ستونی در روزنامه دیلی استار چاپ بیروت انجامید که خواننده در فصول دوم و سوم گزیده ای از آن ها را خواهد یافت. مقالاتی از قبیل «چرا آمریکایی ها این حمام خون را می خواستند؟» و «در زورخانه اتمی» هنوز هم در سایت های اینترنتی منطقه منجمله الجزیره مندرج اند و در واکنش به آن ها هنوز هم پس از سال ها گاهی نظراتی دریافت می کنم.
مقالات فصل سوم منجمله «تاملات یک ایرانی...» نوعی تفکر با صدای بلند است که غیر از نقشی که در خودآگاهی نویسنده داشته (چراکه نوشتن یکی از بهترین طرق فکرکردن است) مکالمه ای از سویدای دل بین یک ایرانی در غرب و جهان غیرایرانی به حساب می آید. همانطور که در فصل «تمدن و روشنفکران» بدان پرداخته ام در جهان شکننده و آسیب پذیری که در آن زندگی می کنیم، روشنفکران چندفرهنگی وظیفه ای خطیر درمرزهای تمدن های جهانی برعهده دارند. آن ها نه تنها دیده بان و ایلچی فرهنگ خود هستند بلکه باید نقش دیلماج و معرف فرهنگ های بیگانه را نیز برای فرهنگ خودی ایفا کنند. اما روشنفکران چندفرهنگی (که به علت افزایش مهاجرت فرهیختگان، قشری درحال گسترش می باشند.) هرگز نباید رسالت انتقادی خود را در این میانجیگری به زر ناسره خبرچینی و خودشیرینی بفروشند. هنگامی که روشنفکران با مخاطبان خوددر فراسوی مرزهای فرهنگی سخن می گویند باید بکوشند تا با حق بجانبی های خودمدارانه فرهنگی، مذهبی، قومی و ملی مبارزه کنند. می دانیم که روشنفکران به جای آتشنشانی فرهنگی می توانند هیزم کشان دعواهای قومی، ملی و تمدنی نیز باشند. به جای صلح آفرینی آنها می توانند با دامن زدن به احساسات ملی، قومی و مذهبی افراطی نزاع ها وحتی نسل کشی ها را نیز تسهیل کنند، همانطور که در نقاطی از قبیل صربستان و رواندا چنین نقشی داشته اند.
درنهایت شایسته می دانم مقاله نگاری را به دوستان دانشگاهی خود نیز توصیه کنم. وسواس علمی و تحقیر روزنامه نگاری را که از طریق نصایح بهترین اساتیدمان در ما رشد کرده به سادگی می توان برای ساعاتی از روز به فراموشی سپرد. مقالات و کتب علمی حتی پس از انتشار توسط بهترین دانشگاه ها و ژورنال های علمی مثل سنگی که در چاهی عمیق انداخته می شود بازتابی متاخّر و بسیار ضعیف دارد. به یاد دارم که برخی مقالات مندرج در این مجموعه را درحال مسافرت با دانشجویانم در یونان از لابی هتل ها و ایستگاه های قطار و حتی یک بار از عرشه یک کشتی به دیلی استار ارسال می کردم و جالب بود که به فاصله ساعاتی از انتشار، نظراتی موافق از اقصا نقاط دنیا دریافت می داشتم. شایدمطبوع ترین نتیجه مقاله نگاری برای من فرصت گفتگوهایی بوده که با این مستمعین غیرمترقبه داشته ام. به این امید که انتشار این مجموعه آغازگر دور جدیدی از این گفتگوها به زبان فارسی باشد.

احمد صدری، شیکاگو
۱۱ نوامبر ۲۰۰۵

مقدمه مترجم

۱. جرقه ترجمه مقالات کتاب حاضر در اواسط بهار ۱۳۸۴، هنگامی که مترجم در موسسه عالی آموزش و پژوهشِ مدیریت و برنامه ریزی سرگرم گفتگویی دوستانه با مولف بود، زده شد. از ترجمه برخی از تک نگاری های مولف با موافقت وی صرف نظر شد و مجموعه ای شکل گرفت که اینک پیش روی شماست. مترجم از مقالات فصل اول کتاب تنها دست به ترجمه یکی از آن ها برد ــ عبدالکریم سروش و اصناف احیاگری. این مقاله حدود سه سال پیش در شماره ۲۲ ماهنامه آفتاب منتشر شده بود. سایر مقالات فصل نخست را مولف به زبان فارسی به رشته تحریر درآورده است. در این فصل، یک گفتگو نیز به چشم می خورد؛ «خشونت و مدارا: بنیادگرایی، علیه دولت مدرن». این گفتگو نیز پیش از این در شماره ۴۵ ماهنامه کیان طبع یافته بود.
در فصل دوم، مقاله «آخرالزمانی در همین نزدیکی» پیش تر در ویژه نامه ۱۱ سپتامبر روزنامه همشهری ــ شهریور ۱۳۸۴ ــ آمده بود. در همین بخش «جامعه شناسی آمریکا» ــ گفتگوی بلند و مبسوط مترجم با مولف که در اوایل تابستان ۸۴ در موسسه مذکور انجام شد ــ قابل ذکر و خواندنی است.
۲. دکتر محمود صدری، برادر مولفِ اثر حاضر در نگارش برخی از مقالات این کتاب همچون: «آخرالزمانی در همین نزدیکی»، «سیروس می میرد» و «عبدالکریم سروش و اصناف احیاگری» برادرش را یاری رسانده است. وی در تنقیح مقاله اخیر در تابستان ۱۳۸۱ مترجم را بسیار مدد رساند.
۳. مترجم لازم می داند تا از همگامی ها و ارشادهای استادانه دکتر احمد صدری در ترجمه مقالات مجموعه حاضر کمال تشکر را ابراز دارد که اگر توصیه های وی نبود، مجموعه حاضر این گونه سامان نمی یافت.

ا. ح. تیموری
تهران دوم آبان ۱۳۸۴

فصل اول: تمدن و روشنفکران

تمدن و روشنفکران(۱)

تعریف تمدن

اگر تعریف مفاهیم در علوم اجتماعی را به ضرب سکه تشبیه نماییم، بایداذعان کنیم که سکه تمدن در پنجاه سال اخیر ضرب نشده است. در این میان، مسکوکات سابق یا از دور خارج شده اند و یا در اثر کثرت استعمال، رنگ و جلای خود را ازدست داده اند.
از این بدتر آنکه سکه های قلب، به تقلید از نمونه های اصلی و بدون درک معنی نقوش و حروف سکه های اصلی، به بازار آمده اند، به طوری که اصل را هم بدنام کرده اند. الحق که اگر تعریف سرسری ساموئل هانتینگتون را با تعاریف دقیق و عالمانه توین بی که نیم قرن قبل از وی می زیست مقایسه کنیم فاجعه انحطاط این مفهوم را به عیان خواهیم دید (به نظر می رسد که وقت ضرب جدیدی از این سکه با آلیاژ و نقوشی جدید فراسیده است).
کلمه تمدن را فلاسفه تاریخ، انسان شناسان، جامعه شناسان و باستان شناسان به کار برده اند. در ذیل به جای غور در سایه روشن های این تعاریف به طور خلاصه تعریفی مناسب با هدف های این تحقیق را ارائه خواهیم کرد. تمدن عبارت است از مجموعه پاسخ های عاقلانه ــ اعم از اینکه پاسخ گوینده عقل ابزاری و علمی باشد یا عقل جوهری(۲) و نظری ــ به: چالش های محیط (مثلاً صیانت جامعه از عوامل محیط زیست از طریق اختراع و تکامل انواع مختلف پوشاک و معماری)؛ جوامع رقیب (مثلاً صیانت جامعه در برابر هجوم دشمنان از طریق ایجاد هنجارهای غیرت، حَمّیت گروهی و احیاناً نهادینه کردن آنها در ارتش و نیز بهبود تکنولوژی جنگ)؛ مسائل ناشی از مشکلات اداره درونی جامعه (مثلاً اقتصادجنسی، تخصیص ثروت ها، توزیع قدرت، نظارت بر روابط حقوقی افراد جامعه با یکدیگر و نیز با نهاد حکومت)؛ و تطور تاریخی و منحصر به فرد مجموعه این پاسخ ها و جرح و تعدیل مداوم آنها در پاسخ به عوامل خارجی و نیز در تقابل با یکدیگر.
هدف اصلی تمدن ایجاد الگوهای نظم پایدار در جوامع ساکن انسانی و مبارزه با نیروهای خارجی ــ یعنی عوامل خارجی یا خطر ناشی از جوامع دیگر ــ و نیز در مقابله با هسته های هرج و مرج مستتر در درون جوامع بشری از قبیل مسائل ناشی از توزیع قدرت و منابع کمیاب و غریزه جنسی است. به عبارت دیگر، وظیفه هر تمدنی حفظ نظام موجود از طریق رفع تناقضات درونی میان پیش فرض های موضوعه در حیطه عقل نظری و جوهری و نیز پاسخ به چالش های جدید ناشی از تعامل این پیش فرض ها و صور نهادینه شده آنها با یکدیگر و نیز هماهنگ کردن این منابع برای پاسخ به چالش های جهان خارج است.
بنابراین، تمدن عبارت است از تبلور تلاش دائم و کم و بیش موفق عقل نظری و عملی برای مقابله با نیروهای تهدیدکننده بیرونی و هسته های ناپایدار درون جوامع بشری.
پیشینیان ما در این بحث به دستاوردهای عینی تمدن ها و نقش آنها در پیشبرد علم و تکنولوژی بشری یا به گسترش آنها (چه از طریق کشورگشایی های امپراتوری ها و استعمار و چه از راه اشاعه عناصر مربوط به عقل ابزاری) به مفهوم اخصّ کلمه «تمدنی» و عقل جوهری به مفهوم اخصّ کلمه «فرهنگی» پرداخته اند.
لازم است که بلافاصله پس از تعریف تمدن اضافه کنیم که نباید آن را موجودی واقعی فرض کنیم که دارای یک کلیت مستقل یا صاحب نوعی وحدت حیاتی است.
موجودیت تمدن با موجودیت موجودات واقعی، مثل سیارات، گل ها و گربه ها، کاملاً فرق دارد. بی توجهی به این تفاوت در گذشته باعث شده است که در قالب مفهوم تمدن، روح دمیده شود. کم نیستند نظریه پردازانی که هنگام سخن گفتن از تمدن آن را چون یک انسان واقعی، زنده و آگاه تصویر می کنند؛ حال آنکه درواقع مفهوم تمدن در اغلب موارد باید به مثابه ابزاری برای ساده کردن جریان های بسیار پیچیده موجود بین فرهنگ ها و خرده فرهنگ های همسایه و برای فرار از تکثر و پیچیدگی های جهان واقعیت به کار گرفته شود.(۳)