کتاب توحید مفضل

خداشناسی مبحثی پیچیده و بسیار ریشه‌دار است، اثبات وجود یا رد خدا مسئله‌ی چالش برانگیزی میان دانشمندان و فیلسوفان و حتی افراد عادی در طول تاریخ بوده است. اهمیت این مسئله به قدری بوده است که دانشمندان و فیلسوفان زیادی سال‌ها به تفکر و اندیشه در این موضوع پرداخته‌اند. درباره‌ی خداشناسی آثار زیادی وجود دارد که هر کدام از دیدگاه آیین و مکتب متفاوتی به این مسئله پرداخته‌اند. یکی از کسانی که مطالبش در این‌باره بسیار درخور توجه است امام ششم شیعیان امام جعفر صادق (ع) است. کتاب توحید مفضل کتاب بسیار ارزشمندی است که به دیدگاه‌های خداشناسی امام صادق (ع) پرداخته است. این کتاب را مفضل بن عمر شاگرد امام صادق (ع) نوشته است.  

درباره امام صادق علیه السلام

جعفر بن محمد باقر علیه السلام فرزند امام پنجم شیعیان است. ایشان در سال 83 هجری قمری در شهر مدینه به دنیا آمد. امام صادق(ع) را مغز متفکر جهان اسلام می‌دانند. ایشان عالم‌ترین شیعه است، بسیاری از دانشمندان آموزه‌های ایشان را قابل مقایسه با علوم جدید می‎‌دانند.

زمان زندگی امام جعفر صادق(ع) مصادف با سال‌های پایانی حکومت امویان و آغاز حکومت عباسیان است. در این دوران شرایطی فراهم آمد که ایشان توانست شاگردان زیادی را به حضور بپذیرد و آموزه‌های خود را از طریق آنان برای نسل‌های بعدی شیعه باقی بگذارد. عدد شاگردان ایشان را بیش از چهارهزار می‌دانند.

امام جعفر صادق(ع) پس از 65 سال زندگی سال هجری قمری 148 به دستور «منصور دوانقی» خلیفه عباسی مسموم شد و به شهادت رسید. ایشان در قبرستان بقیع به خاک سپرده شده است.

درباره کتاب توحید مفضل

توحید مفضل کتابی درباره‌ی خداشناسی است. این کتاب را مفضل‌بن عمر شاگرد امام صادق(ع) نوشته است.

نسخه‌ای که در این صفحه قرار دارد علاوه بر متن کامل توحید مفضل در بردارنده‌ی بخش‌های دیگری هم هست. «باقر بید هندی» مصحح این کتاب که در قم ساکن است مقدمه‌ی کوتاهی بر این کتاب نوشته که در آن به اهمیت این کتاب اشاره شده است. او دلیل خود را برای تصحیح ترجمه‌ی حاضر، ادای دین به «علامه مجلسی» بیان کرده است.

در ادامه مقدمه‌ی مفصلی از «آیت الله شوشتری» مرجع عالی‌قدر شیعه بر این کتاب آمده است. دراین مقدمه تاکید بسیاری بر مطالعه‌ی چنین کتابی دارند زیراهمان‌گونه خودشان گفته‌اند، انسان‌ها درگیر مادیات شده‌اند و بسیاری از ارزش‌های عالی به فراموشی سپرده شده است. «آیت الله شوشتری»  در ادامه‌ی مقدمه به روایاتی درباره‌ی حکمت بی‌حد وحساب امام ششم شیعیان پرداخته است.

ادامه‌ی کتاب دیباچه‌ی «علامه محمد باقر مجلسی» است که در آن درباره‌ی ترجمه‎‌ی این کتاب آمده است:«..و کافه شیعیان در تقویت ایمان و یقین ایمان به آن محتاج بودند، و اکثر اهل(دیار)عجم به اعتبار عدم معرفت لغت عرب از منافع بینه و قواعد جلیله آن محروم بودند.

و ایضا فصلی از فقرات کثیرالثمراتش محتاج به تبیین بود، لهذا آن را به لغت فارسی ترجمه کردم و در بعضی از مطالب آن فی‌الجمله معترض توضیح و تنقیح شدم تا از این خورشید سپهر هدایت که از افق امامت طالع گردیده و از جویبار اسرار که از منبع علوم سید ابرار و ائمه اطهار- علیهم صلوات الله الملک الغفار- جاری شد، کافه طالبان زلال تحقیق، و مقتبسان انوار توفیق را بهره شامل و نفع کامل حاصل گردد.»

پس از این است که متن اصلی کتاب در چهار مجلس آمده است. ترتیب این مجالس به شرح زیر است:

مجلس اول: در بیان شگفتی‌های آفرینش انسان

مجلس دوم: در شگفتی‌های خلقت حیوانات

مجلس سوم: در شگفتی‌های طبیعت

مجلس چهارم: در مصالح وجود ناملایمات و مصایب

گفته می‌شود این چهار مجلس در چهار صبح تا ظهر به مفضل ارائه شده است. در این که این تعالیم متعلق به امام صادق(ع) است شکی نیست اما کسی نمی‌داند که این مطالب را امام صادق(ع) بر مفضل دیکته کرده است یا او خود را این‌ها بر اساس تعالیمش نوشته است. مسئله‌ی دیگری که بر فرض این که بپذیریم این مطالب را امام صادق(ع) به مفضل دیکته کرده است، پیش می‌آید این است که آیا آنچه به دست ما رسیده دقیقا خود کتاب توحید مفضل است یا خیر؟

درباره‌ی این مسئله «سید بن طاووس» توضیح داده است که تا کنون ادعایی مبنی بر تحریف این کتاب پیدا نشده است و به نظر می‌رسد نسخه‌ی حاضر دقیقا کتابی است که مفضل بن عمر جعفی نوشته است.

نسخه‌های خطی توحید مفضل

از توحید مفضل چندین نسخه‌ی خطی در کتابخانه‌های مختلفی در ایران و عراق وجود دارد. معروف‌ترین نسخه‌های موجود در ایران نسخه‌ی کتابخانه‌ی آیت الله مرعشی نجفی، نسخه‌ی کتابخانه‌ی آسان قدس رضوی و نسخه‌ی کتابخانه‌ی ملی ایران است.

قدیمی‌ترین نسخه‌ای که از کتاب توحید مفضل وجود دارد نسخه‌ای به خط «عبدالرزاق جیلانی» است که در کتابخانه‌ی آیت الله گلپایگانی در قم نگه داری می‌شود. این نسخه متعلق به سال 1056 هجری قمری است.

درباره مفضل بن عمر جعفی

مفضل بن عمر جعفی از یاران قابل اعتماد امام صادق(ع) بود. درباره‌ی تاریخ تولد او عدد دقیقی در دست نیست تنها می‌توان گفت مفضل در اواخر قرن اول هجری  در کوفه به دنیا آمده است. با اینکه روایاتی وجود دارد که می‌گوید او از گروه خطابیه بوده و از خط شیعه خارج بوده است اما بیشتر علمای معتبر شیعه نظیر «شیخ کلینی»، «شیخ طوسی» و «شیخ مفید» او را از خالص‌ترین شیعیان دانسته‌اند.

توحید مفضل مهم‌ترین اثر به جا مانده از مفضل بن عمر است. کتاب‌های دیگری نیز به او نسبت داده شده است که از جمله آنها می‌توان «الوصیه»، «الیوم و الیله»، «علل الشرایع» و «الایمان و الاسلام» را نام برد.

مفضل علاوه بر امام صادق(ع) از نعمت حضور در محضر امام کاظم(ع) نیز برخوردار بود. طبق روایات مفضل حدود 80 سال عمر کرد و اندکی پس از شهادت امام کاظم(ع) در گذشت.

درباره علامه محمد باقر مجلسی

«علامه محمدباقر مجلسی» نویسنده‌ی «بحارالانوار» و از بزرگترین روحانیون تاریخ شیعه است. ایشان سال 1037 هجری قمری در اصفهان متولد شده است. خانواده‌ی مجلسی خانواده‌ای درس‌خوانده و فرهیخته بود و پدر او «محمد تقی مجلسی» یکی از شاگردان «شیخ بهایی» به شمار می‌رفت.

«علامه مجلسی» در علم حدیث بسیار خبره بود و تاریخ، فلسفه، رجال، اصول و کلام و بسیاری از علوم دیگر را نزد اساتید بزرگی آموخته بود.

علامه مجلسی بالاترین مقام مذهبی ایران یعنی «ملاباشی» را از 1099 هجری قمری در اختیار داشت. علامه مجلسی آثار بسیار زیادی دارد. از این میان می‌توان به «بحار الانوار»، «مراه العقول»، «حق الیقین» و «حلیه المتقین» اشاره کرد. روایتی وجود دارد که ایشان در عمرش بیش از یک میلیون و دویست هزار سطر مطلب نوشته است. ترجمه‌‌های ارزشمندی از «علامه مجلسی» وجود دارد که توحید مفضل مهم‌ترین آن‌هاست.

«علامه مجلسی» سال 1110 هجری قمری در اصفهان در گذشت و در جامع عتیق اصفهان به خاک سپرده شد.

توحید مفضل در ایران

توحید مفضل در ایران اولین بار سال 1287 هجری شمسی منتشر شده است. مشهورترین ترجمه‌ی توحید مفضل ترجمه‌ی علامه محمدباقر مجلسی است که انتشارات‌های مختلف با تصحیح‌های متفاوتی آن را منتشر کرده‌اند. دانلود کتاب الکترونیک و پی دی اف (pdf) ترجمه‌ مجلسی که انتشارات پرنیان اندیشه آن را منتشر کرده برای اندروید در همین صفحه ممکن است.

از میان کسان دیگری که این کتاب را ترجمه کرده‌اند می‌توان «نجف علی میرزایی» و «محمد مهدی رضایی» را نام برد. کتاب صوتی توحید مفضل نیز منتشر شده است.

در بخشی از کتاب توحید مفضل می‌خوانیم

مخفی ماندن اسباب و علل هستی برای شکاکان

فرمود که ای مفضل! آنانی که شک می‌کنند در وجود صانع عالم، جاهلند به اسباب و اغراض که در خلق عالم به عمل آمده، و قاصر است فهم‌های ایشان از دریافت حکمت‌ها که باری تعالی مرعی داشته در آفریدن اصناف مخلوقات در دریا و صحرا و کوه و دشت.

پس به سبب کوتاهی دانش خود طریق انکار پیموده‌اند و به جهت ضعف بصیرت خود راه تکذیب و عناد گشوده‌اند تا آن‌که منکر شده‌اند که موجودات را خالقی هست و دعوی می‌کنند که عالم را مدبری نیست، و آنچه واقع می‌شود از روی صنعت و تقدیر و حکمت و تدبیر نیست.

حق تعالی بلندتر است از آنچه ایشان وصف می‌کنند و خدا لعنت کند ایشان را که راه حق واضح به کدام سو می‌روند. پس ایشان در ضلالت و کوری حیرت خود مانند کوری چندند که داخل شوند در سرائی که در نهایت استحکام و نیکوئی بنا شده باشد و فاخرترین فرشها در آن گسترده باشند و آنچه در کار باشد از انواع مأکول و مشروب و پوشیدنی و سایر چیزهایی که آدمی به آن محتاج است در آن محیا کرده باشند، و هر چیزی را در محل خود و جای مناسب خود قرار داده باشند به اندازه نیکو و تدبیر درست، پس از آن کوران در آن سرای رفع البنیان به جانب راست و چپ تردد کنند و داخل بیوت آن شوند با دیده‌های بسته که نه بنای سرا را مشاهده نمایند و نه آنچه در آن‌جا برای اهلش مهیا کرده‌اند و بسا باشد که کورانه پا زنند بر ظرفی یا چبزی که در موضع خود گذاشته شده و غایت احتیاج به او داشته باشند و ندانند که به چه جهت در آن موضع گذاشته‌اند و برای چه مهیا کرده‌اند و به این سبب به خشم آیند و غضبناک شوند و مذمت کنند سرا و بنا کننده سرا را.