کتاب نمایشنامه‌نویسی گام به گام

حرف نخست

بسیاری از افراد پس از دیدن یک نمایش ضعیف خیال می کنند می توانند چیز بهتری بنویسند. همین منطق در مورد نمایش های بزرگی که اغلب برداشت غیرواقعی ساده بودن و بنابراین سادگی نوشتن را القا می کنند، صادق است؛ اما واقعیت غیر از این است. نمایشنامه نویسی برای کسی که آشنایی لازم را با این کار به دست نیاورده، تمرین و کار سخت نکرده و تجربه ی نوشتن را کسب نکرده، ممکن نیست. شکل پیچیده نویسندگی با جزئیات بغرنجی همراه است. اگر یکی از این جزئیات به درستی پرداخت نشود، هماهنگی کل نمایشنامه به خطر خواهد افتاد و مشخصاً کیفیت کار از بین می رود.
نمایشنامه نویسی کاری پرزحمت است. گاه سخت و طاقت فرساست و گاه شیرین و دلچسب. اما آنچه مسلم است خوب نوشتن بیشتر از هر چیز نتیجه و حاصل تلاش فردی و شخصی نویسنده و پشتکار اوست. کتاب، کلاس، مربی و استاد، راهنما و مشوق هنرجو هستند. معلم و کتاب می تواند جلوی به انحراف رفتن هنرجو را بگیرد و او را تشویق به نوشتن کند و تجربیات و دانسته های خود را در اختیار او بگذارد. اما هر اثر هنری متعلق به خالق آن است و میزان درک او از کاری که انجام می دهد؛ و این وقتی به دست می آید که هنرجو پشتکار داشته باشد و تمرین کند و از شکست هایی که احتمالاً در این راه متحمل می شود، سرخورده و ناامید نشود، بلکه هر شکست را پله ای بداند برای طی کردن مسیر نمایشنامه نویس شدن.
آنچه می خوانید شامل اصول و قواعد نمایشنامه نویسی است. قواعدی که شاید در نگاه اول ساده و پیش پاافتاده به نظر آید. اما در عمل میزان کار، شناخت و تجربه ی نویسنده است که به کارگیری این قواعد و استفاده مناسب و درست از این اصول را ممکن می سازد.

نمایشنامه چیست؟

نمایشنامه نویسی با خاطره نویسی یا گزارش نویسی تفاوت دارد. خاطره، یکی از انواع ادبی و نوشتاری است که رویدادها و وقایع زندگی نگارنده را نشان می دهد. ممکن است خاطره نویس به ثبت و نگارش وقایعی بپردازد که طی مدتی مشخص شاهد رویداد آن ها بوده است. صمیمانه نویسی و ساده نویسی یکی از مشخصه های خاطره نویسی است. به این شکل هر کس می تواند خاطرات تلخ و شیرین زندگی خود، تجربه های تکرارناشدنی و حوادث مهم زندگی اش را روی کاغذ بیاورد. تاریخ، نقش پررنگ و مهمی در خاطره نویسی دارد.
نمایشنامه نویسی با گزارش نویسی نیز تفاوت دارد. گزارش، اطلاعاتی سازمان یافته یا نظری مشورتی است در امری که بر مبنای آن اتخاذ تصمیم آگاهانه برای گیرنده امکان پذیر می شود. گزارش انواع مختلفی دارد، همچون گزارش خبری، گزارش تحقیقی و گزارش تحلیلی. در گزارش خبری ارقام و آمار نقش مهمی دارند و در گزارش تحقیقی گزارشگر تنها به ذکر تحقیقات و کشفیات تازه ی خود می پردازد و به گزارش خود جنبه ای کاملاً علمی و فنی می دهد. گزارش تحلیلی کامل ترین آن هاست. این گزارش آمیخته ای از گزارش خبری و اطلاعاتی و تحقیقی است. در این نوع گزارش اطلاعات موجود و تجربه های اندوخته از یک سو و تحقیقات و پژوهش های جدید از سوی دیگر به کار گرفته می شود و گزارش با تجزیه و تحلیل و تفسیر مطالب همراه می گردد. معمولاً این نوع گزارش به حل مشکلات و مسائل می پردازد، آینده را پیش بینی می کند و بر مبنای تحقیق و به صورت علمی پیشنهادهایی را ارائه می دهد.
نمایشنامه با رمان و داستان نیز تفاوت های آشکاری دارد. رمان معمولاً با حالات درونی، افکار، خاطرات، احساسات و عواطفی که در دورنمای ذهنی شخصیت اصلی رخ می دهد سروکار دارد.
شخصیت درباره خود یا شخصیت های دیگر یا وقایعی که برایشان رخ داده حرف می زند. در نمایشنامه مهم ترین نکته استفاده از دیالوگ برای بیان داستان و ماجرا و حتی معرفی شخصیت هاست. بدیهی است که محدودیت فضا تاثیر مهمی بر ساختار درام خواهد داشت. به خاطر همین محدودیت، خواه ناخواه شخصیت ها نقش عمده ای را در نمایشنامه بر عهده دارند و شخصیت پردازی قوی و محکم از نکات چشم گیر آن محسوب می شود. بسیاری از داستان های مطرح و قوی با تغییراتی در طراحی داستان و شخصیت تبدیل به نمایشنامه شده اند.
نمایشنامه داستانی است که با گفتگو و حرکت بیان می شود. شخصیت ها اطلاعات و حقایق را به خواننده منتقل می کنند. گفتگو اطلاعاتی در مورد شخصیت ها، موقعیت آن ها و طرز فکر و دیدگاه یا عواطف و خواسته هایشان بیان می کند و یا خود تعلیق و انتظاری ایجاد می کند و داستان را پیش می بَرَد. شرح صحنه، رفتار و کردار شخصیت ها و حوادث و وقایع داستانی را توضیح می دهد. حوادثی که در حال وقوع است. به همین دلیل نمایشنامه همواره در زمان حال نوشته می شود. به زبان ساده، نمایشنامه نویس در تجسم و خیال خود همه چیز را گویی از زاویه دید دوربین خود می بیند و همین حس را به خواننده منتقل می کند.
نمایشنامه داستانی است که با استفاده از گفتگوی شخصیت ها و شرح صحنه بیان می شود و دارای شروع، میانه و پایان مشخصی است. نمایش، هنری دسته جمعی و متکی به مهارت و استعداد هنرمندان و فن سالاران مختلف است. اما قوت و استحکام هر نمایش به نمایشنامه اش برمی گردد.
هر نمایشنامه از عناصری اصلی شامل: داستان، طرح یا ساختار، صحنه، شخصیت و گفتگو تشکیل می شود. خواندن نمایشنامه مرحله ضروری یادگیری این روند است. تمام نمایشنامه ها در ظاهر شبیه هم هستند؛ اما در سبک و پرداخت شخصیت ها و موضوع، کاملاً متمایزند.

ابزارهای یادگیری

خواندن نمایشنامه ی نمایش های دیده شده، حسی از شکل، ساختار، سبک نویسنده، شخصیت پردازی و گفتگونویسی در اختیار خواننده قرار می دهد و هم چنین موقعیتی فراهم می سازد تا توصیف هر صحنه ی نمایشنامه با آنچه بر صحنه می آید قیاس شود.
نقد نمایش به عنوان یکی از ابزارهای یادگیری می تواند آگاهی قابل توجهی در اختیار شما قرار دهد. ممکن است با ارزیابی منتقدان از نمایشی خاص موافق نباشید؛ اما آن ها نقاط قوت و نقایص داستان نمایش را اغلب به دقت آشکار می کنند و شخصیت پردازی را برملا می سازند. هم چنین به کشف نکات رویدادها می پردازند. با خواندن نقد نمایش می توان از شکست یا پیروزی دیگران درس گرفت.
تماشای هر نمایشی که می بینید برای شما یک عمل فراگیر است که آگاهی و درک شما را از آنچه یک نمایش باید باشد (یا نباشد) بالا می برد. تماشای آثار خوب و موفق نمایشنامه نویسان بزرگ، به ویژه آثار کلاسیک می تواند در این امر بسیار مفید باشد. برای آشنایی بیشتر شما به چند نمونه اشاره می شود: نمایشنامه های سوفوکل، چخوف، شکسپیر و ایبسن.
بیشتر نمایشنامه های این نویسندگان با ترجمه فارسی قابل دسترسی هستند.

سوژه یابی

شما می توانید از منابع مختلفی جهت سوژه یابی استفاده کنید. مانند کتاب ها، داستان ها، فیلم ها، شنیده های تاریخی، حکایات و مثل ها، حوادث و....
گاهی ممکن است ما بخواهیم واقعه ای را بدون کمترین دخل و تصرف تبدیل به یک کار نمایشی کنیم. در این صورت کافی است دست به تحقیق بزنیم و اطلاعات خود را در خصوص آن کامل کنیم.
در هر حال نویسنده ها دستشان باز است؛ می توانند از تخیل خود کاملا استفاده کنند و ضرورتی ندارد که زیاد پایبند ماجرای واقعی باشند. در این صورت نوع نگاه و زاویه دید مهم است. مهم این است که شما به عنوان نویسنده کجا ایستاده باشید و از چه زاویه ای به موضوع بنگرید. نویسنده فرانسوی «ژان کلود کاریر» راجع به کارگاه های آموزشی خود گفته که گاهی از هنرجویانش می خواهد از کلاس خارج شوند به بازارچه ای که روبه روی محل کلاس قرار دارد بروند، ساعتی در آنجا پرسه بزنند و سوژه هایی برای نگارش پیدا کنند. او سپس تعریف می کند که معمولاً هنرجویان با ایده های مختلفی بازمی گردند. مثلاً یکی از هنرجویان راجع به یک ماهی فروش حرف می زند و اینکه او مدام در لابه لای ماهی ها وول می خورد و تلاش می کند ماهی هایش را بفروشد. در این جا این هنرجو از زاویه دید یک فروشنده ی ماهی به موضوع نگریسته است. در حالی که ممکن است هنرجویی دیگر از زاویه دید یک خریدار به همین موضوع بنگرد. هر یک از این زوایا می تواند بستر انجام کاری باشد. باید دید چه می خواهیم بگوییم و کدام زاویه فضای بهتری به ما می دهد.

ویژگی های یک سوژه مناسب

وقتی سوژه ای به ذهنتان می رسد قبل از هر چیزی باید ظرفیت آن را بسنجید. آیا سوژه مورد نظر مناسب یک کار نمایشی است یا به قالب هایی چون رمان و قصه کوتاه نزدیک تر است؟ یعنی از لحاظ تصویری و نمایشی در چه سطحی قرار دارد. برخی نوشته ها از لحاظ حسی قوی هستند و در قالب یک کار مکتوب نظیر رمان گیرایی بهتری دارند، در حالی که در قالب یک اثر نمایشی و تصویری کاری ضعیف به نظر می رسند. باید دید سوژه مورد نظر از لحاظ کشش و جذابیت داستانی چگونه است. آیا می تواند در قالب یک نمایشنامه بلند گیرایی لازم را داشته باشد یا از حد یک نمایشنامه کوتاه فراتر نمی رود؟
نکته مهم دیگر رابطه سوژه با مخاطب است. باید دید سوژه مورد نظر چگونه نسبتی با جامعه ای که قرار است در آن مطرح شود دارد. ما می خواهیم نمایشنامه ای بنویسیم برای انتشار و اجرا در ایران، آیا سوژه مورد نظر ما می تواند ارتباطی با مردم و مخاطب ایرانی داشته باشد؟ آیا یه یکی از مسائل همین جامعه می پردازد یا اینکه ارتباط و تناسبی با زندگی ایرانی ندارد؟
در مراحل بعدی باید به قهرمان و شخصیت اصلی سوژه فکر کرد. شخصیت محوری سوژه مورد نظر چگونه ویژگی هایی می تواند داشته باشد؟ آیا مخاطب می تواند با او همذات پنداری یابد؟
هم چنین باید از لحاظ تولیدی نیز آن را سنجید. البته برخی معتقدند این نکته ربطی به نمایشنامه نویس ندارد. این وظیفه کارگردان است که با استفاده از قراردادهای نمایشی و همه ابزارهایی که در اختیار دارد (از بازیگر گرفته تا نور و دکور و...) متن را اجرا کند. اما وقتی شما به عنوان یک حرفه ای به نویسندگی بپردازید نمی توانید این مساله را نادیده بگیرید؛ باید ببینید سوژه مورد علاقه شما از لحاظ تولیدی در چه سطحی است. آیا امکانات تولید و اجرا در محیطی که شما در آن فعالیت می کنید جوابگوی تامین هزینه و ساخت آن اثر هست یا به تولید رسیدن آن امکانات ویژه ای می طلبد؟ شخصاً معتقدم اگر در آغاز راه هستید، اصلاً به این مسائل فکر نکنید.

مخاطب؛ عنصری اساسی

نویسنده برای که می نویسد؟ مخاطب. نمایشنامه نویس باید مخاطب خود را به خوبی بشناسد. این نکته جای شک ندارد؛ چراکه نمایش برای نگهداری در موزه ها تولید نمی شود. برای آرشیو شدن ساخته نمی شود. نمایش تولید می شود تا افرادی به تماشای آن بنشینند. شما باید بدانید کارتان را برای که می نویسید و مخاطبتان کیست. آیا قرار است نمایشنامه ای که شما نوشته اید و نمایشی که از روی آن ساخته خواهد شد در مکان های مشخص و محدودی نمایش داده شود یا برای عموم مردم است؟ مخاطب شما افراد عامی هستند یا افراد خاص؟ بزرگسالان هستند یا کودکان و نوجوانان؟ نگاه محدودی دارند یا نگاهی وسیع و اطلاعاتی بسیار؟ این مهم است که شما مخاطب خود را بشناسید. اگر شما تا به حال نمایشنامه ای نوشته اید که به اجرا رسیده باشد، باید حتماً آن را همراه با تماشاگران هم ببینید.

علت تفاوت های نگارشی برخی نمایشنامه های منتشرشده، با قواعد نگارشی نمایشنامه:

گاهی ممکن است نمایشنامه ای را که نمایش آن تولید شده است بخوانید و متوجه شوید که برخی از نکاتی که از نظر ما در نگارش و ارائه نمایشنامه اهمیت دارد، در آن ها نادیده گرفته شده و اصلاً رعایت نشده است. این امر معمولاً زمانی رخ می دهد که نمایشنامه نویس نمایشنامه را برای خود می نویسد. یعنی از همان ابتدا می داند که کارگردان آن کار خودش است و قرار نیست نمایشنامه را به کسی دیگر واگذار کند. از این رو چون برای خود می نویسد، دیگر ضرورتی نمی بیند که همه چیز را (هنگام نگارش) همان طور که باید، رعایت کند.
ضمن اینکه برخی از این نمایش ها بیشتر جنبه اجرایی دارند و اصول و قواعد نمایشنامه نویسی در آن ها رعایت نمی شود. این گونه کارها معمولاً از نظر اجرایی (و به صورت کامل، یعنی با توجه به حرکات، نورپردازی، بازیگری و...) قابل توجه هستند، وگرنه نمایشنامه ی آن ها به صورت مجزا شاید چندان هم قابل قبول نباشد.

نکاتی که هنگام نوشتن باید به یاد داشته باشید:
وقتی دست به قلم می برید، چند نکته را فراموش نکنید؛ اینکه داستان شما چیست؟ شخصیت اصلی شما کیست؟ مشکل او چیست؟ چه هدفی دارد؟ و در انتها دچار چه وضیعتی می شود؟ حتی نویسندگان حرفه ای نمایشنامه هم قبل از نوشتن طرح و داستان این نکات را در ذهن برای خود مشخص می کنند. شما باید بدانید اول داستان شما چیست و چه چیز باعث شروع و شکل گیری ابتدای قصه و ماجرای شخصیت مورد نظر شما می شود و در انتها چگونه مشکل او حل می شود. آیا پیروز می شود؟ به هدفش می رسد؟ یا شکست می خورد؟ زنده می ماند یا کشته می شود؟
برای آنکه در حین نوشتن دچار وسواس و تردید نشوید، لازم نیست که در همان متن اول همه کار را انجام دهید. باید سعی کنید از موقعیت های کلیشه ای و تکراری استفاده نکنید. گرچه گاهی یک ماجرای بسیار تکرارشده، با پرداختی نو، بار دیگر جذاب به نظر می رسد. اما در مورد چیزی که می نویسید فکر کنید که آیا این واقعاً بهترین شکل قصه است یا اینکه باید مسیر داستان را در همین لحظه تغییر دهید. بگذارید بر اساس نقشه ای که قبلاً در ذهن ترسیم کرده اید به سوی پایان بروید. همان طور که برای رفتن از یک نقطه ی شهر به نقطه ی دیگر مسیری را از پیش تعیین و انتخاب می کنید و بعد حرکت می کنید. شاید مسیری را که انتخاب می کنید بهترین مسیر نباشد، اما لااقل یک حسن دارد، شما را به مقصد می رساند و از سرگردانی در خیابان ها نجات می دهد.
وقتی به انتهای طرح می رسید، آنگاه متنی پیش رو دارید که بهتر می توانید نقاط ضعف و قوت آن را ببینید. مثل یک پازل می توانید به آن نگاه کنید و اشتباهات آن را تصحیح کنید. انجام اصلاحات به این شکل بسیار آسان تر و عملی تر خواهد بود.