کتاب عصر مجازی
تاملی بر کارکردها و رویکردهای جامعه مجازی

بخش یکم: جامعه مجازی و مبانی نظری

فصل یکم: فضای مجازی

فضای مجازی عنوانی برای دنیایی کم سابقه و نوظهور در عصر پیدایش و گسترش رسانه های جدید ارتباطی است که بیش از دو دهه از رواج آن در جهان نمی گذرد. می توان فضای مجازی را جهان ارتباط متقابل رایانه ها و جامعه حاصل از این ارتباط ها دانست. (ذکایی و خطیبی، ۱۳۸۵: ۱۱۳)
فضای مجازی یک شبکه گسترده جهانی است که شبکه های مختلف رایانه ای در اندازه های متعدد و حتی رایانه های شخصی را با استفاده از سخت افزارها و نرم افزارهای گوناگون و با قراردادهای ارتباطی به یکدیگر وصل می کند. فنّاوری های ارتباط راه دور اساس فضای مجازی را تشکیل می دهند (دهقان، ۱۳۸۴: ۴۶).
فضای مجازی تعبیری است مبتنی بر این فرض که این فضا محلی است که خودآگاهی آدمی (به عنوان مثال هنگامی که از اینترنت استفاده می کند) در چنین محلی قرار می گیرد (پستمن، ۱۳۸۳: ۱۵).

تاریخچه فضای مجازی

فضای مجازی درواقع نامی است که تعداد زیادی از کاربردهای امروز فنّاوری های جدید ارتباطی را دربرمی گیرد. این نام را نخستین بار ویلیام گیبسون در رمان نورومانسر (۱۹۸۴) ابداع کرد. او تعبیر فضای مجازی را برای توصیف یک دنیای جدید مجازی به کار برد (هولمز، ۲۰۰۵).
همان طور که کاترین هایلس (۱۹۹۶) نشان می دهد دیدگاه گیبسون خودبه خود به وجود نیامده بود و دگرگونی های مبتنی بر فنّاوری انجام شده در دهه های ۱۹۸۰ و۱۹۹۰ نقش مهمی در ظهور این اصطلاح داشت. ظهور فضای مجازی در واقع درست بعد از پایان جنگ جهانی دوم و با راه فتادن موج فنّاوری های جدید کامپیوتری در فرم اولیه آن اتفاق افتاد (ویتاکر، ۲۰۰۴).
برخی از این فنّاوری ها مانند تلگراف و تلفن در اوایل قرن نوزدهم اختراع شده بودند؛ اما همه گیر و ارزان شدن این فنّاوری ها و بالارفتن توان فنی آن ها که شرط اصلی ظهور فضای مجازی است در چند سال اخیر اتفاق افتاده است. ویتاکر در توضیح این مسئله به رویداد تاجگذاری ملکه انگلستان اشاره می کند که حدود بیست میلیون نفر آن را از تلویزیون تماشا کردند. درحالی که تعداد تلویزیون ها در انگلستان تا قبل از چند ماه مانده به مراسم ۶۰۰۰۰۰ دستگاه برآورد می شد، در این چند ماه تقریباً همین تعداد تلویزیون در انگلستان خریداری شد. شیوع فنّاوری های ارتباطی در سال های بعد رفته رفته به شکل گیری و ظهور فضای مجازی منجر شد. کلمه فضای مجازی از درون کلمه سایبرنتیکس که نوربرت وینر در سال ۱۹۴۸ ابداع کرده بود پدید آمد.
سایبرنتیکس علم نظریه کنترل است و درباره سیستم های پیچیده به کار می رود. همه سیستم هایی که با روش های خودفرمایی اداره می شوند در واقع سیستم های سایبرنتیکی هستند. گاهی اوقات کلمه سایبرنتیکس در معنایی غیر از معنای اولیه آن مثلاً به معنای قانونگذاری و قانونمندی به کار می رود. دلیل این نوع نامگذاری به پیچیدگی این نوع قوانین مربوط می شود. ارتباط واژه ای فضای مجازی و سایبرنتیکس هم به مسئله پیچیدگی برمی گردد (ویتاکر، ۲۰۰۴).
لیندلاف (۲۰۰۲) ارتباطات کامپیوتری را بسیار متفاوت از سایر ارتباطات می داند و معتقد است این گونه ارتباطات باید با روش شناسی متفاوتی از بقیه روش ها تجزیه و تحلیل شوند.
لیندلاف در این مورد معتقد به یک رویکرد ساختار اجتماعی است. رویکرد ساختار اجتماعی عوامل غیرانسانی را هم در ارتباطات دخیل می داند.

فضای مجازی در ایران

ارزیابی عملکرد فضای مجازی در ایران موید این نکته است که ورود این نوع فنّاوری اطلاعاتی و ارتباطاتی به منزله نمادی از جهانی شدن محسوب می شود. در واقع جهانی شدن در حوزه فرهنگ با ابزارها و شیوه هایی چون اینترنت و ماهواره در ایران نیز نفوذ یافت. اگر چه اولین کاربران اینترنت، بیش از هر کس دیگری دهکده جهانی مک لوهان را حس کردند؛ این حضور وقتی عمومی شد که همزمان با آن ها، اولین گروه از طبقات مرفه اجتماع، پای برنامه های تلویزیونی ماهواره نشستند. از اواخر ۱۳۷۲ آنتن های بشقابی کم و بیش بر فراز بام های منازل در ایران پدیدار شدند.
سه سال پیش از آن، یعنی در آبان ۱۳۶۹ خانواده های مرفه نقاط مرزی کشور نخستین استفاده کنندگان برنامه های ماهواره ای بودند. در اسفند ۱۳۷۱ در ارومیه چندین کانال از کشورهای اروپایی قابل دریافت بود؛ بنابراین می توان گفت موضوع ماهواره و پخش برنامه های تلویزیون ماهواره ای در ایران سابقه ای بیش از دو دهه دارد (منتظر قائم و تاتار، ۱۳۸۴: ۸۵).
اینترنت نیز از دهه ۱۹۹۰(۱۳۶۹) به بعد وارد جهان سوم و به ویژه خاورمیانه و نیز مانند سایر وسایل ارتباطی با تاخیر وارد ایران شد؛ اما این تاخیر نسبت به وسایل ارتباطی و اطلاعاتی دیگر طولانی نبود و با مخالفت و ممانعت جدی هم روبه رو شد. دلیل اصلی آن ماهیت این شبکه و وسیله ارتباطی است. جلوگیری از ورود به عرصه اینترنت مستلزم ممانعت از ورود و ساخت کامپیوتر و قطع یا کنترل شدید خطوط تلفن و ارتباطات ماهواره ای است. این امر در عصر ارتباطات امکان پذیر نبوده و نیست (گل محمدی، ۱۳۸۶: ۷۴)
آمار رشد کاربران ایرانی اینترنت به سرعت و به صورت جهشی رو به افزایش است؛ به طوری که طبق اعلام مرکز جهانی اینترنت، ایران با داشتن ۲۳میلیون کاربر در سال ۲۰۰۸ در میان کشورهای خاورمیانه در رتبه اول تعداد مصرف کنندگان اینترنت قرار داشته و این تعداد در حال حاضر به ۲۸ میلیون رسیده است. (پاکروان، ۱۳۹۴: ۲۱).

مولفه های فضای مجازی

فضای مجازی با شمول تمام ارتباطات مبتنی بر رایانه، متشکل از نه مولفه است:

* شبکه های ارتباط تلفنی به همراه ادوات الکترونیکی و دیجیتالی متصل به آن ها.
* فنّاوری های پردازشی شامل انواع رایانه ها از ابررایانه ها گرفته تا رایانه های شخصی و روزانویی، نرم افزارها و ادوات جانبیشان تا سامانه های خبره و هوشمند.
* سیستم های حمل ونقل مبتنی بر قابلیت های عملیاتی؛
* دیجیتالی، سیستم های کنترلی دیجیتالی؛
* ادوات و اسباب دیجیتالی، از ساعت و گوشی تلفن همراه گرفته تا اجاق مایکروویو و دستگاه ضبط ویدئویی؛
* ربات های دیجیتالی که مستقلاً سیستم های خودکار را اجرا می کنند؛
* فنّاوری های ارتباطی مثل فنون پخش گسترده برنامه های دیداری شنیداری ماهواره ای، شبکه های محلی رادیو و تلویزیونی، برنامه های ارتباطی و نامه نگاری الکترونیکی؛
* فنّاوری های جمع آوری داده ها و اطلاعات مثل فنّاوری های حسگری پویشگری و دورسنجی؛
* فنّاوری های ذخیره و بازیابی اطلاعات و داده ها، مثل انواع نوارها و دیسک های مغناطیسی و نوری یا کارت های حافظه؛
فنّاوری های نوین ارتباطات و اطلاعات از ویژگی ها و صفات عمده ارتباط پذیری، تعامل و هوشمندی و البته فراگیری برخوردارند، چندان که کاربردهای متنوعشان در هر گوشه و کناری دیده می شود، از آشپزخانه و دستشویی گرفته تا تلفن های هوشمند، تا امکانات و تجهیزات بهداشتی درمانی تا سیستم های دفاعی، تا عرصه های مختلف دولتی، آموزشی، صنعتی و تجاری. مبنا و بنیان تمام ویژگی های یادشده در این فنّاوری ها، دیجیتالی بودن آن ها است (دوران، ۱۳۸۳: ۸۸).

ویژگی ها و کارکردهای فضای مجازی

در این بخش ویژگی های اینترنت به عنوان اصلی ترین و پرکاربردترین وسایل ارتباطات فضای مجازی مورد استفاده در ایران، بررسی می شود.
اینترنت به عنوان یک پدیده هزاره سوم و یکی از بزرگ ترین دستاوردهای جامعه بشری محسوب می شود. این ابزار کارکردهای مختلف دارد.
اینترنت علاوه بر ایجاد ارتباط شبکه ای در جهان، امکان سرویس دهی های مختلف چون ارسال و دریافت نامه الکترونیکی، مبادله تصاویر و فایل های مختلف، ایجاد اتاق های گفت وگوی چندنفره، امکان انتشار روزنامه های الکترونیکی، تارنماهای خبری و کتاب های الکترونیکی، مبادلات الکترونیک فراهم می آورد و می تواند ده ها امکان متنوع دیگر در حوزه های اقتصادی، سیاسی، و فرهنگی را انجام دهد و توانسته به شبکه ای مهم و موثر در ارتباطات جهانی تبدیل شود.
مهم ترین کاربردهای فضای مجازی (اینترنت) عبارتند از:
۱. پست الکترونیکی: ایمیل از قدیمی ترین خدمات اینترنت به شمار می آید. بعد از واردشدن کاربر به سیستم و پیغام و آدرس فرد مورد نظر خود را وارد کرده و سپس پیغام از مسیر پرپیچ وخم کامپیوترهای اتصال داده و تعدد می گذرد و به مقصد مورد نظر می رسد (میرمحمدی، ۱۳۹۰: ۴۲).
۲. گروه های خبری: یوزنت به خدماتی گفته می شود که بسیار شبیه پست الکترونیکی است با این تفاوت که به جای ارسال پیغام یک فرد، آن را به محل اشتراکی پست می کند که بسیاری از کابران بتوانند آن را مشاهده کنند و پاسخ بدهند.
۳. گروه های خبری: گروه های خبری منبع اطلاعات خوبی برای افرادی هستند که در موارد متعدد مثل یک محصول خاص، فیلم های مشخص یا شرکت های تعیین شده، تخصص یا علاقه مشترک دارند. برای خواندن این مقاله ها گروه های خبری یا ارسال پیغام، می توان در آن ها عضو شد.
۴. چت: سیستمی است که کاربران از طریق آن می توانند در مورد مسئله خاصی به گفت وگو و مکالمه بنشینند. این مکالمه از طریق تایپ انجام و سوال و پاسخ های افراد که در گروه گفت وگو قراردارند نیز روی صفحه دیده می شود.
۵. گفت وگوی مبتنی بر وب: جذابیت وب در این است که تنها بخش چندرسانه ای اینترنت به شمار می آید و معجونی از متن، تصویرهای گرافیکی، تصویر متحرک، صدا و واقعیت مجازی است (همان، ۴۴).

رسانه جریانی

همان عملی است که بسیاری از پخش کنندگان صدا و سیما، با آن برنامه خود را از طریق اینترنت به صورت زنده پخش می کنند (مثل BBC). آن ها امکان دیدن برنامه های غیرضبط شده را نیز به کاربران می دهند. گروهی از آن ها صرفاً برنامه های خود را از طریق اینترنت پخش می کنند. این بدین معنی است که رایانه ها می تواند به این رسانه های بر خط دست یابند، شبیه به همان صورتی که پیش از این تنها از طریق گیرنده های رادیویی و تلویزیون امکان پذیر بود.
یوتیوب که در تاریخ ۱۵ فوریه ۲۰۰۵ ایجاد شد از یک پخش کننده وب بر پایه فلش برای پخش ویدئو استفاده می کند. کاربران ثبت نام می کنند و می توانند مقدار نامحدودی ویدئو را در این وبگاه بارگذاری کنند و پروفایل شخصی بسازند. یوتیوب ادعا می کند کاربرانش روزانه صدها میلیون ویدئو را بارگذاری یا تماشا می کنند.
فضای مجازی با داشتن خصوصیت دیجیتالی بودن، حافظه مجازی، تعاملی بودن، فرامتن بودن، و غیرمرکزی بودن از سایر رسانه ها متمایز می شود. علاوه بر این باید افزود که فضای مجازی به مثابه تیغ دولبه است که می تواند هم کارکردهای مثبت داشته باشد و هم در ایجاد زمینه های منفی به ویژه اخلال در سلامت روانی و فرهنگی جامعه نقش موثری داشته باشد (رفیعی کته تلخ، ۱۳۸۹: ۵۶).

نقش ها و کارکردهای رسانه های مجازی

رسانه ها در فضای مجازی، به هر کاربر اجازه می دهند که این احساس را داشته باشد که در فضایی کاملاً اختصاصی و خصوصی بنشیند و هرکه را بخواهد به حریم خود راه بدهد و متقابلاً می تواند به حریم هر کس که در را باز گذاشته است، وارد شود. رسانه های مجازی به طور معمول با زمان فراغت انسان ها برخورد می یابند و در این تعامل نقش ها و کارکردهای مختلفی بر جای می گذارند، یکی از جامع ترین بخش بندی ها در ادامه می آید:
رسانه ها به عنوان یک دین (دین به معنای کیش و آیین)، رسانه ها به عنوان مدرسه و دانشگاه، رسانه ها به عنوان عامل پرورش افکار عمومی، رسانه ها به عنوان عامل انتقال و تشکیل فرهنگ، رسانه ها به عنوان عامل اطلاع رسانی و خبر، رسانه ها به عنوان عامل تفریح و تفنن و سرگرمی، رسانه ها به عنوان درآمد و ثروت، رسانه ها به عنوان مشروعیت افراد و سازمان ها و نظام ها، رسانه ها به عنوان مشارکت و گفت وگو، رسانه ها به عنوان بازار خرید و فروش و آگهی، رسانه ها به عنوان وسیله ای برای اشاعه و ترویج دین، رسانه ها به عنوان میزبان، رسانه ها به عنوان یک عادت یا اعتیاد، رسانه ها به عنوان هویت گرایی یا هویت شناسی، رسانه ها به عنوان یک وسیله ایمنی و امنیت برای فرد و گروه، رسانه ها به عنوان عامل مقابله با اعمال ناهنجار، رسانه ها به عنوان عامل تشکل و بسیج فرد، گروه یا ملت، رسانه ها به عنوان تصدیق کننده ارزش ها و باورها، رسانه ها به عنوان ابزاری برای جهانی بودن یا جهانی کردن یا جهانی شدن، رسانه ها به عنوان یک دوست، رفیق یا همنشین و حتی عضوی از خانواده (حق وردی طاقانکی، ۱۳۸۶: ۳۷).

شبکه های اجتماعی

شبکه های اجتماعی متشکل از افراد یا سازمان ها هستند که با یک یا چند نوع علاقه خاص به هم گره خورده اند، بر پایه وابستگی هایی مثل دوستی، خویشاوندی، منافع مشترک، تبادل مالی، علاقه خاص به یک موضوع، باورهای مشترک، دانش و هنر.
تجزیه و تحلیل شبکه های اجتماعی و تحلیل تئوری های موجود نشان می دهد که اصلی ترین نکته در هر شبکه ای، روابط است. شبکه های اجتماعی در بسیاری از سطوح فعالیت می کنند و از خانواده تا سطح کشورها و بین الملل، نقش مهمی در تعیین راه حل مشکلات یا ایجاد آن ها دارند.
شبکه های اجتماعی، ساختاری اجتماعی هستند که از گره های فردی یا سازمانی تشکیل شده اند و یک یا چند نوع خاص از وابستگی آن ها را به هم متصل می کنند، برای مثال قیمت ها، الهام ها، ایده ها و تبادل های مالی، دوستان، خویشاوندی، تجارت، لینک های وب، سرایت بیماری ها یا مسیرهای هواپیمایی، ساختارهای حاصل، اغلب بسیار پیچیده هستند (ضیایی پرور، ۱۳۹۲: ۳۲).

جامعه مجازی

شبکه های اجتماعی مجازی محصول فنّاوری «وب ۲» هستند. وب ۲ به آن دسته از فنّاوری ها گفته می شود که امکان مشارکت کاربر در تولید محتوا و به اشتراک گذاری اطلاعات، شامل متن، عکس، فیلم، لینک، فایل و هرگونه داده دیگر را فراهم می آورند. فنّاوری های وب ۲ امکان تعامل گسترده میان کاربران اینترنت و تبادل سریع و گسترده اطلاعات میان آن ها را فراهم می آورند. وب ۲ دنیای کندوهای کاربران در محیط های مجازی است و شبکه های اجتماعی مجازی، بخشی از فنّاوری های وب ۲ هستند که درون آن ها، تعاملات کاربران و امکان ایجاد حلقه های دوستی، گروه های رای دهی، ارتباطات افقی و سفارشی شدن صفحات وب فراهم می شود.
شبکه های اجتماعی بر پایه اینترنت از قبیل فیس بوک در بین جوانان محبوبیت بسیار دارند. این شبکه های اجتماعی درعین حال که فضایی برای پیداکردن دوستان جدیدی هستند یا دوستان قدیمی خود را در جریان تغییرات زندگی شان قرار می دهند، مکان هایی برای تبادل نظر هم هستند که در آن ها جوانان عقاید و نظرات خود را با هم به اشتراک می گذارند.
شبکه های اجتماعی، به ویژه آن هایی که کاربردهای معمولی و غیرتجاری دارند، مکان هایی در دنیای مجازی هستند که مردم خود را به طور خلاصه معرفی می کنند و امکان برقراری ارتباط بین خود و هم فکرانشان را در زمینه های مختلف مورد علاقه فراهم می کنند.
زندگی انسان اجتماعی است؛ به این معنی که (ماهیت اجتماعی) دارد: از طرفی نیازها، بهره ها و برخورداری ها، کارها و فعالیت ها ماهیت اجتماعی دارد. با معرفی شبکه های اجتماعی مختلف نظیر فیس بوک، گوگل پلاس، گروه های وبلاگی، چت روم ها، سایت های دوست یابی و توییتر میلیون ها کاربر آن ها را وارد زندگی روزانه خود کرده و این شبکه های اجتماعی، اجتماعات مجازی موجود در فضای سایبری هستند که آن را دراصطلاح «جامعه مجازی» می نامیم.
سایت های شبکه اجتماعی بیشتر چندبعدی هستند و به کاربران توانایی کاربردهای بیشتر می بخشد، از جمله پیام های فوری و وبلاگ ها یا تبادل پیام های شخصی و بارگذاری محتوای تولیدی کاربر مثل وبلاگ، تصاویر، ویدئو و نیز بسیاری از کاربردهای دیگر، مثل یافتن دوستان قدیمی و دوست یابی های جدید و داشتن شبکه های دوستان. این قابلیت ها عمومی هستند و آنچه در زندگی افراد در یک شبکه اجتماعی آنلاین اتفاق افتاده را به تفصیل شرح می دهند. این سایت ها، مشارکت مخاطب را از طریق بحث ها با کامپیوتر با اعضای دیگر اجتماع، دوستان یا تماس ها تشویق می کنند. در واقع، فنّاوری های ارتباطاتی به کاربران این امکان را می دهد که محتوا و مطالب خود را تولید کنند از طریق کانال های مختلف در اینترنت در سراسر جهان منتشر کنند، و از این طریق جامعه پذیرشدن آنلاین کاربران جزئی از شبکه های اجتماعی می شوند.

ویژگی های شبکه های اجتماعی

۱. به کاربران اجازه می دهند نمایه ای نیمه عمومی از خود در محدوده این شبکه های اجتماعی و سیستم اینترنی ارائه دهند.
۲. فهرست مفصلی از کاربران دیگر که با آن ها ارتباط دارند تهیه کنند.
۳. فهرست و پروفایل سایر کاربران مرتبط با خود را ببینند. (همان، ۳۷)
آن چیزی که شبکه های اجتماعی را منحصربه فرد می کند، قابلیت ارتباط افراد ناآشنا با یکدیگر نیست، بلکه ایجاد شرایطی برای فهرست سازی و دیدن شبکه های اجتماعی افراد دیگر است که به ایجاد ارتباط با دیگران می انجامد. در بسیاری از شبکه های اجتماعی، افراد به دنبال ایجاد ارتباط با فرد جدیدی نیستند، بلکه بیشتر با افرادی ارتباط برقرار می کنند که در زمره فهرست دوستان خویش هستند و در حال حاضر بخشی از یک شبکه اجتماعی گسترده هستند.
شبکه های اجتماعی فارغ از تفاوت های خود در پروفایل ها و فهرست دوستان، کامنت ها و پیام گذاری خصوصی تفاوت های بسیاری در وجوه و پایگاه کاربری خود دارند. برخی قابلیت به اشتراک گذاری عکس و ویدئو دارند. برخی فنّاوری ساخت بلاگ و پیام های فوری دارند، برخی دیگر قابلیت ارتباط موبایلی.
بسیاری از شبکه های اجتماعی، سطح تحرک جنبش های اجتماعی و تجمع گروه ها را افزایش می دهند. این تحرک از یک سو به معنای جابه جایی جمعیت است و از سوی دیگر به معنای سرعت یافتن ایده ها، ارتباطات و تماس ها. در این شرایط افرادی که کمتر احتمال داشته با هم ارتباط داشته باشند یا پیوندی بین آن ها به وجود آید، فرصت آن را خواهند یافت که یکدیگر را هم یابی کنند. تحرک جغرافیایی یا جابه جایی جمعیت امکان فراتررفتن از محیط سنتی و قرارگرفتن در شرایط جدیدی را مهیا خواهد کرد که باعث افزایش ظرفیت های افراد خواهد شد.
در نسل های جدیدتر شبکه های اجتماعی با یک یا چند نوع علاقه خاص به هم گره خورده اند و به طور هوشمند وابستگی هایی مثل دوستی، خویشاوندی، منافع مشترک، تبادل مالی، علاقه خاص به یک موضوع باورهای مشترک، دانش و هنر، با محصولات متعدد فناورانه را به مخاطب اطلاع می دهند. این نسل جدید، با شاخص های عینی تری، فنّاوری های برآمده از نسل اول و دوم وب و رسانه های صنعتی را از همدیگر تفکیک و متمایز کرده است. هویت در شبکه های اجتماعی به سمت واقعگرایی پیش می رود؛ چرا که کمتر کسی فردی ناشناس را به فهرست خودش اضافه می کند. شبکه های اجتماعی مجازی قدرت بسیج کنندگی دارند؛ یعنی می توانند افراد را در یک زمان یا مکان در محیط واقعی گرد هم آورد یا این امکان را برایشان فراهم کند که در محیط مجازی کمپین بسازند. شبکه های اجتماعی قابلیت خبررسانی و اطلاع رسانی گسترده ای دارند، مانند رسانه های شهروندی و شهروندخبرنگاران و در مواقع متعدد توانسته اند گوی سبقت را از رسانه های صنعتی بربایند (ضیایی پرور: ۱۳۹۲).

۴۷. با همکاری حسن گل بخشی، کارشناس ارشد علوم ارتباطات اجتماعی و پژوهشگر
۷۶. با همکاری حسن گل بخشی کارشناس ارشد علوم ارتباطات اجتماعی و پژوهشگر

فصل دوم: نظریه کارکردگرایی ساختی

واژه Function از ریشه لاتینی Functio به معنای انجام یک وظیفه گرفته شده و در فارسی معادل هایی چون نقش، عمل، خدمت و شغل یافته است. در زبان ریاضی به معنای تابع است و در علوم اجتماعی نقشی را می رساند که یک جزء از کل تقبل کرده و به انسجام می رساند (سایت پژوهش). خلاصه اینکه کارکرد به مجموعه فعالیت هایی گفته می شود که در جهت برآوردن یک نیاز یا نیازهای نظام انجام می گیرد (ریتزر، ۱۳۸۲: ۱۳۱).
کارکردگرایی از جمله مکتب های جامعه شناسی است که دیدگاه هایی را بررسی کرده است که حوزه فعالیتشان در پاردایم اثباتی است. آنچه در این دیدگاه ها، مهم و کلیدی است توجه به نظم و ثبات در جامعه است که بیشتر نظریه پردازان کارکردگرایی به آن توجه داشته اند، مانند دورکیم که دین را در مطالعاتش به عنوان یکی از نهادهای اجتماعی می داند که کارکرد آن همبستگی، انسجام و نظم است (اسکید مور، ۱۳۸۵: ۱۶۶).
گیدنز در تعریف کارکردگرایی می نویسد:

«دیدگاهی نظری بر پایه این اندیشه که رویدادهای اجتماعی را می توان به بهترین وجه برحسب کارکردهایی که انجام می دهند، یعنی کمکی که به دوام و بقای جامعه می کنند تبیین کرد» (گیدنز، ۱۳۸۷: ۸۰۰).

کارکردگرایی عموماً رویکردی متفاوت دارد و به منظور فهم حیات اجتماعی، نمی خواهد نظام اجتماعی را در هم شکسته و به کوچک ترین اجزاء تقلیل دهد، بلکه در صدد است ماهیت درهم تافته، زنده و متقابلاً سازگار یک نظام اجتماعی را در کلیتش بفهمد. این امر مستلزم آن است که در اجزاء، وحدتی بازشناخته شود تا براساس آن، اجزاء و کل درهم تنیده شده و هویتی به دست آید. موضوع اصلی کارکردگرایی، خود افراد نیستند. این عبارت که «کارکرد فرد انجام وظیفه است» مرتبط کردن انجام وظیفه به فرد، گمراه کننده است. کارکردگرایان از کارکردِ انجام وظیفه می گویند و پرسش هایی را درباره اثر انجام وظیفه به عنوان شکلی از کنش اجتماعی مطرح می کنند. درباره پیشینه کارکردگرایی همگان کارِ اندام را بنای کارکردگرایی می دانند؛ باوجوداین «درباره پیشینه کارکردگرایی باید به گذشته دور و از آن جمله به کتاب های مقدس هند باستان رجوع کرد. در این کتاب ها آمده است که چهار کاست اصلی از دهان و بازوها و ران ها و پاهای «برهما» آفریده شده اند، به طوری که هر کاست عیناً مانند اندام ها، وظایف مشخص و متمایزی دارد. در دیدگاه های افلاطون نیز به تحلیل ارگانیکی جامعه و دولت و وظیفه تقسیم کار اجتماعی به عنوان عامل ضروری نظام اجتماعی برمی خوریم، ارسطو را نیز از پیشگامان این نگرش محسوب می دارند، او روح را به طبقه بالا و تن را به طبقه پایین جامعه و نظارت عقل بر احساسات را به تسلط سروران بر بردگان، و هماهنگی سیاسی جامعه را به هماهنگی تن انسان تشبیه کرده است» (توسلی، ۱۳۸۶: ۲۰۱).
کارکردگرایی تقریباً از اندیشه تمامی بنیانگذاران تفکر اجتماعی مغرب زمین بهره گرفته است. ولی از نظر ترنر و ماریانسکی، سه جامعه شناس برجسته قدیمی، آگوست کنت، هربرت اسپنسر و امیل دورکیم، بر کارکردگرایی از همه بیشتر تاثیر داشته اند (ریتزر، ۱۳۸۲: ۱۲۱).
کارکردگرایی شامل مفاهیم اساسی چون: کارکرد، تعادل، نظم، ساخت، ضرورت کارکردی، تکامل اجتماعی، سطوح ساختی، محیط، ارزش ها، نظارت، کنترل، انسجام، انطباق پذیری، روابط سایبرنتیکی نظام ها، خاص گرایی و... است.

انواع کارکردگرایی

از نظر آبراهامسون (۱۹۷۸) سه نوع کارکردگرایی وجود دارد:
۱. کارکردگرایی فردگرایانه؛ که بر نیازهای کنشگران و انواع ساختارهای ناشی از پاسخگویی به این نیازها راجع است.
۲. کارکردگرایی فیمابینی؛ که بر روابط اجتماعی و مکانیسم های تطبیق با فشارهای موجود در این روابط تاکید می کند.
۳. کارکردگرایی اجتماعی؛ که رهیافت غالب در این نظریه به شمار می آید و به ساختارهای اجتماعی و نهادهای پهن دامنه جامعه، روابط داخلی آن ها و تاثیرهای الزام آورشان روی کنش گران اجتماعی توجه دارد.