کتاب سرچشمه‌های آرامش

سرآغاز

چو آرامش، به جان ها رحمتی، نیست
جز این در، مهر و عشق و اُلْفتی نیست

خوشا گل خنده سرچشمه هایش
جز این سامانه، لطف و رافتی نیست

اگر این اَبر، بر جان ها نبارد
جمال زندگی، جز زحمتی نیست

هر آن کس را به لب نبود ز جامش
به دامانش نعیم و نعمتی نیست(۲)

امام صادق علیه السلام در توصیف انسان با ایمان فرمود:

«... و قوراً عند الهزائز، صبوراً عند البلاء.»(۳)
«... هنگام وقوع حوادث، آرامش خود را حفظ می کند و در زمان تحقق دشواریها صبور است.»

آرامش، گوهر گران سنگ و حیات بخشی است که هر کسی در هر شرایطی به دان چشم می دوزد. آرامش، از خواسته های اساسی قلبی همه انسانها از هر مرام و آیینی است.
آرامش، متاع پربهایی است که پس از نایاب شدن، ارزش آن، بیشتر شناخته می شود به ویژه در روزگار ما که روزگار «اضطراب و نگرانی» و «جنگ روانی» است؛ زیرا زندگی ما گرچه در پرتو دانش به پیشرفتهای نوینی نایل آمده است، امّا از جهتی دیگر، ضعف و کاستیهای غیر قابل انکاری در آن پدید آمده که جبران آنها بسیار دشوار است در واقع، «علم و دانش» در عین خدمت به بشریت، در عرصه مهار اضطراب، عجز خویش را اعلام داشته است. سقوط بشر به درّه مخوف شرک و عدم پایبندی به آیین حق، عدم تعهّد به دستورات آسمانی، روی آوردن به منطق هوی و هوس و دور شدن انسان از هویت واقعی خویش، راز اصلی شیوع این گونه بیماریهاست.
دستیابی به آرامش از راه حصول عوامل آن میسر است که در این کتاب، به تبیین شصت عامل آرامش بخش و ضد اضطراب خواهیم پرداخت و غیر از این سرچشمه ها، هیچ نوش دارویی برای درد بشر وجود ندارد.
افسردگی، بیماری روحی ای است که غالباً از بی اعتمادی نسبت به زندگی نشات می گیرد، احساس بی ریشگی و عدم ثبات در زندگی از عوامل شایع آن است. احساس بی ریشگی، همان احساس بیگانگی از خداست. روح انسان به طور فطری به این حقیقت توجه دارد که باید در زندگی همواره به خدا توجه داشته و به جلب نظر او بپردازد و احساس لذت راستین در این عرصه، معنای واقعی خود را باز می یابد و بر عکس، اگر ارتباط معنوی میان خدا و آدمی در آفاق زندگی قطع گردد، انسان به طور فطری (در پیش وجدان خود) احساس گناه کرده، خود را خسارت زده و عقب افتاده احساس می کند و از این راه زمینه های ابتلا به بیماری افسردگی در روح او پدید می آید.
نکته قابل ذکر آن است که بیماری افسردگی در میان کسانی که دارای ایمانی قوی نیستند، شایعتر می باشد و دقت در این امر نشان می دهد که اتصال به مبدا لایزال قدرت الهی به روح آدمی قدرت مقاومت ویژه ای در برابر عوامل شکست می بخشد.

سرچشمه های آرامش

احساس امنیت و آسایش در زندگی، دستاورد آرامش قلبی و اطمینان خاطر است. احساس امنیت، از اعماق جان انسان بر می خیزد. امنیت درون از الطاف ارزشمند و مهمّ پروردگار حکیم است. در برابر این نعمت، بیماری اضطراب قرار دارد؛ زیرا دلهره و تشویش خاطر، ریشه اصلی بسیاری از ناآرامیهای روحی و مشکلات زندگی است و در نتیجه، مایه بسیاری از ناهنجاریها، جنگها، جدالها و خودکشیها را نیز در همین مقوله باید جست. قابل ذکر است اسباب و سرچشمه های آرامش و همچنین عوامل بازدارنده و رهایی بخش از چنگال افسردگی و اضطراب آور بی شمارند، که در این کتاب به ذکر مهمترین آنها می پردازیم.

اعجاز ایمان

آنکه ندارد به خدا اتصال
ظرف دلش خانه حزن و ملال

حالت او حالت بی ریشگی ست
حالت بی مایگی و انفعال

خوش بود آن سینه که ایمان فَر، است
اهل مناجات و صَفِ ابتهال

کوه صفت در گذر زندگی
گاهِ خزانش، نگری با «جلال»

همچو حسین است به دشت بلا
قامتِ سَرْوَش نشود چون هلال

گفت شفیعی که دل حق پرست
در همه احوال، گشاید دو بال(۴)

بقراط حکیم و تاثیر شگرف اضطراب

گاهی ارزش اشیاء در مقایسه با ضد آن، بیشتر مشخص می گردد؛ در این رابطه توجه به اضطراب، نگرانی، تاثیرات منفی و خطرهای آن در زندگی آدمی، اهمیت آرامش و سرچشمه های آن را بهتر برملا می سازد. صاحب نظران جهان، از اضطراب به عنوان «بلای جهان گیر» یاد می کنند که بر اثر آن روزانه بیش از نه هزار نفر دست به «خودکشی»(۵) می زنند؛ البته آمار فوق، مربوط به دهها سال پیش است که بدون شک اکنون این رقم چند برابر شده است.
در یکی از کتب پزشکی (طبّ قدیم) آمده است:
«میان بقراط طبیب و یکی از شاگردان طراز اولش در دانش پزشکی، نزاع سختی پدید آمده بود و آن شاگرد، ادعا می کرد که از بقراط عالمتر و داناتر است. سرانجام حاکم وقت، جهت رفع مخاصمه، پیشنهاد کرد که هر یک از آن دو، زهری تهیه کند و به دیگری بخوراند و دیگری پاد زهری تهیه کند تا آن را خنثی نماید؛ تا از این راه، معلوم شود که کدام یک از این دو در دانش پزشکی حاذقتر است.
ابتدا شاگرد بقراط، زهری را با ترکیبات علمی مخصوص به خود فراهم آورد. بقراط در حضور پادشاه وقت پس از خوردن آن زهر، پادزهری را که خود تهیه نموده بود، نوشید و هیچ گونه تاثیر منفی در او مشاهده نشد؛ پس از آن نوبت به بقراط رسید. بقراط، در تهیه زهر مورد نظر، چهل روز مهلت خواست. گفتنی است، هنگامی که ۲۵ روز از آغاز مهلت تعیین شده گذشت، شاگرد بقراط را وسوسه ای فرا گرفت که بقراط حکیم چه نوع زهری را در دست تهیه دارد که چهل روز فرصت لازم دارد؟ به دنبال آن، سری به منزل بقراط زد و از دور، وی را در حال کوبیدن «هاون» یافت. این عمل، روز سی ام نیز تکرار گشت و این بار نیز او را در حال کوبیدن هاون یافت. وسوسه عجیبی در وی ایجاد شد و با خود می اندیشید که چگونه می تواند پاد زهری بیافریند که زهر بقراط حکیم را خنثی سازد؟ این وسوسه موجب اضطراب وی گشت و باعث شد تا او از روز سی ام به بعد، همه روزه سری به خانه بقراط بزند و همواره او را در حال کوبیدن هاون ببیند. این مسئله به قدری باعث تشویش خاطر و تقویت نگرانی وی گشت که روز سی ونهم، خبردار شدند که شاگرد بقراط بر اثر فشار اضطراب، قالب تهی کرده و به سرای دیگر شتافته است».(۶)
آری، توجّه به تاثیر غیر قابل انکار اضطراب و جنگ روانی، در از پای درآوردن دیگران، اختصاص به زمان ما ندارد؛ گرچه به نظر می رسد اکنون جلوه های تاثیر خطرناک اضطراب چشمگیرتر است و گاهی مدّعیان حکومت بر جهان، با صرف هزینه های سرسام آور در پدید آوردن اضطراب علیه مخالفان خود، وارد عمل می شوند؛ زندگی ماشینی و غیر طبیعی ما نیز در چنگال هزاران عوامل اضطراب آور ـ شناخته و ناشناخته - گرفتار است که هر کسی، کم و بیش گرفتار بیماری نگرانی شده است.
بر این اساس، لازم است، تا هرچه دقیقتر و سریعتر، عوامل ضدّ اضطراب و سرچشمه های آرامش را برای دل سوزان جامعه به همگان معرّفی کرده و جامعه را در بهره مند شدن از آنها تشویق نمایند.
دو واژه اضطراب و نگرانی، همان معنایی را در ذهن آدمی تداعی می کند که در علوم روان شناختی امروز به عنوان روان پریشی و نیز «تشویش خاطر، تزلزل باطن و ناراحتی ضمیر» یاد می شود؛ بدون تردید، درمان این گونه بیماریها از راه مراجعه به روان پزشکان میسّر است و همچنین «خود درمانی» و مطالعه عوامل پیشگیری از حصول اضطراب و کتابهایی از قبیل اثر حاضر (سرچشمه های آرامش) ممکن می باشد.
در آستانه انتشار این کتاب، در مسجدی در چهارمردان قم، به خدمت استاد بزرگوارم آیت اللّه العظمی جوادی آملی (مد ظله) رسیدم. وقتی ایشان از ماشین پیاده شد، سوال کردم که چه عواملی تاثیر بیشتری در ایجاد آرامش آدمی دارند؟ استاد، در حالی که به سوی مسجد قدم می زد آیه: «اَلاَ بِذِکرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»را قرائت کردند و سپس افزودند: «منظور آیه، تنها ذکر لفظی نیست؛ بلکه ذکر و یاد قلبی است و در این باره، توجه به چند اصل ضروری است:
ـ اصل اوّل: انسان در حرکت است و جویای دار القرار.
ـ اصل دوم: آدمی تا به دارالقرار نرسد، آرام نمی گیرد.
ـ اصل سوم: دنیا (و مسائل دنیوی) دارالقرار نیست؛ زیرا این طبیعت، همواره در صیرورت و حرکت است.
ـ اصل چهارم: آرامش برای انسان، آن گاه حاصل می شود که به دارالقرار برسد و توجه کامل خود را به تجسم عینی دارالقرار (خدا) معطوف بدارد».
آدمی در زندگی هنگامی به آرامش دل، دست می یابد که از صمیم قلب به یاد دارالقرار (قیامت) و آفریننده آن (پروردگار متعال) باشد و یاد خدا و احساس حضور او، سراسر قلب وی را تحت الشعاع خود قرار دهد.
آگاهی از مطالبی که در این مجموعه عرضه می گردد را به همگان توصیه می کنیم.
این مجموعه، به بهانه تفسیر آیه شریفه: «اَلاَ بِذِکرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(۷) گردآوری شده است.
در این رابطه، شصت عامل آرامش بخش، مورد نظر اسلام از منظر روان شناسی اسلامی (به گونه اختصار) مورد تبیین قرار گرفته و به جویندگان گوهر آرامش، تقدیم می گردد.
در روان شناسی اسلامی حقایقی به چشم می خورد که علوم روان شناختی بشری را توان دست یازیدن به آنها نیست؛ زیرا روح بشر به گونه ای بایسته، مورد شناسایی بشر قرار نگرفته است (بدین مناسبت جناب دکتر الکسیس کارل برنده جایزه نوبل، کتاب خود را «انسان موجود ناشناخته» نام نهاده است) و در آینده نیز این چنین خواهد بود و تنها خدا و آیین آسمانی مکتب انبیاء، از هویت آن آگاهند. در قرآن می خوانیم:

«قُلْ الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبِّی»(۸)
«اوجی»، یکی از مبلغان اسلام که در میان مسلمانان ـ اعم از شیعه و سنی ـ در اروپا ـ به ویژه هلند، بلژیک، آلمان و فرانسه ـ از اعتبار خاصی برخوردار است، در منزل برادر دانشمندم حضرت حجه الاسلام والمسلمین شیخ علی اصغر حسین زاده (وَرَندانی) مازندرانی در قم می گفت: «از بسیاری از اروپاییها سوال کردم: «مگر نمی دانید که شراب و مواد مخدر برای جسم، عقل و عواطف آدمی زیانبار است؟» پاسخ آنان مثبت بود، دوباره می پرسیدم: «پس چرا با آن سر و کار دارید؟» همگی پاسخ می دادند: «دشواریها و مشکلات فردی و اجتماعی زندگی، به گونه ای است که اگر از «شراب و مواد مخدر»!!، استفاده نکنیم، دیوانه می شویم و باید دست به خودکشی بزنیم. بر این اساس، جهتِ رهایی از چنگال اهریمنی این فشارها و عوامل کوبنده اضطرابهای زندگی به مواد مخدر و شراب، به عنوان یک پناهگاه روی می آوریم.
آری، هنگامی که راههای صحیح در اختیار بشر نباشد، آدمی هنگام نیاز به راههای ناصحیح و خطرناک روی می آورد (از چاله به چاه می افتد). در حالی که، بهترین راه نجات از چنگال اهریمنی عوامل اضطراب همان است که در سیره امیر مومنان آمده است: امام صادق علیه السلام در باب سیره امیرالمومنین علیه السلام فرمود:

«کان علّی اذا اَهاله اَمرٌ فَزَع قامَ اِلَی الصلاهُ ثم تلا هذه الآیه: و استعینوا بالصبر و الصلاه»؛

عادت و سنت آن حضرت، این بود که هرگاه امر تکان دهنده و اضطراب آوری برایش رخ می داد، فورا به انجام نماز می پرداخت. آن حضرت این کار را برخاسته از قرآن دانسته «آیه ۴۵ سوره بقره» (از روزه و نماز یاری بجویید) را تلاوت می کرد.(۹)
حالت مقابل آرامش خاطر و اطمینان نفسانی، همان است که از آن با عنوان «نگرانی» یاد می کنیم و یادآور می شویم که:
اضطراب و دغدغه خاطر بر دو گونه است:
۱. اضطراب مثبت و مفید؛
۲. اضطراب منفی و زیانبار.
تفاوت میان دو گونه اضطراب فوق، این است که اضطراب از نوع اوّل، انگیزه روی آوردن به کار و تلاش است و این نگرانی، نیروبخش و کارآمد می باشد به طور مثال: چون نگران آینده خود هستیم به انجام اعمال و فراهم آوردن توشه آخرت می پردازیم و در زندگی روزمره نیز نگرانی، باعث مهیا شدن و تجهیز آدمی می گردد و برعکس، اضطراب از نوع دوم، عامل اختلال توانمندیهای روحی، جسمی و باعث کاهش تواناییهای فکری و جسمی است؛ همچنین اضطراب از نوع اوّل، تنظیم کننده عوامل موفقیت آدمی است؛ ولی اضطراب از نوع دوم، برهم زننده هماهنگی و نظم حاکم میان عوامل پیش برنده است.
بنابراین، نباید از هرگونه اضطراب، در هراس بود؛ زیرا اگر به طور کلی نگرانی، از زندگی ریشه کن شود، انگیره و قدرت حرکت آدمی نیز از بین می رود.
در خاتمه به عنوان: «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق» از برادر دانشمندم محقق گرانقدر جناب آقای دکتر غلام رضا امامی که به ویرایش این کتاب همّت گمارده اند، کمال قدردانی و سپاس را دارم.

قم المقدسه
سید محمّد شفیعی مازندرانی
۲۵ / ۲ / ۱۳۹۲

۱. ایمان به خدا

مهمترین سرچشمه آرامش و نیز یکی از برترین عوامل رفع بیماری افسردگی و اضطراب، ایمان به خداست. ایمان به خدا، بهترین پایگاه قلبی آدمی در زندگی است. ایمان به خدا، عامل اصلی آرامش دل می باشد؛ کسی که خدا را بهتر بشناسد، ایمان او نیز شدیدتر و پایبندی و تعهّد او نسبت به دستورات خدا نیز بیشتر است. در رهنمودی از امیر مومنان علیه السلام آمده است:

«مَنْ سَکنَ قَلْبَهُ الْعِلْمِ بِاللّهِ سَکنَهُ الْغَنِیُّ عَنْ خَلقِ اللّه .»(۱۰)
«کسی که در دلش علم و آگاهی کامل نسبت به خدا حضور دارد، بی نیازی از غیر خدا در آن اسکان می یابد.»

«اُخَوَّفَکمْ اُعَرَّفَکم.»(۱۱)
«خداترس ترین شما کسی است که خدا شناستر باشد.»

در کلام امام صادق علیه السلام آمده است:

«اَلتَّقوی مَاءٌ ینفَجِرُ مِن عَینِ المَعْرِفَهِ بِاللّهِ تَعالی.»(۱۲)
«تقوا و پارسایی، آب حیات بخشی است که از چشمه سار معرفت فَوَران می کند.»

خداوند کریم در قرآن می فرماید:

«وَالْعَصْرِ * اِنَّ الاْءِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ * اِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ»(۱۳)
«قسم به عصر (قسم به نماز عصر، به عصر ظهور مهدی موعود اسلام، به جان امام زمان علیه السلام) که همه انسانها در زیان کاری و خسرانند، مگر دسته ای که ایمان به خدا دارند و به کارهای شایسته و عمل صالح می پردازند.»

و البتّه، ایمان خود را به شرک نیالودن، از شرایط اساسی ایمان به خداست. خداوند متعال نیز به این موضوع در قرآن اشاره نموده و می فرماید:

«الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یلْبِسُوا اِیمَانَهُمْ بِظُلْمٍ اُوْلَئِک لَهُمُ الاْءَمْنُ وَهُمْ مُّهْتَدُونَ»(۱۴)
«آنان که به خدا گرویده اند و ایمان خود را به ستم (شرک) نیامیخته اند، تنها برای این دسته امنیت باطنی، آرامش دل و آسایش روحی مقرر است و هم اینان هدایت یافتگانند.»