کتاب درآمدی بر فضای بی‌دفاع شهری

فصل یکم: مفاهیم و تعاریف

اهداف فصل اول:

* تعریف فضا و فضای شهری؛
* کارکردها و ویژگی های فضای شهری مطلوب؛
* تعریف فضای بی دفاع شهری و آسیب های آن؛
* تعریف فضای قابل دفاع و اصول طراحی آن؛
* دلایل شکل گیری فضاهای بی دفاع.

مقدمه

فضا و جامعه به شکل مشخصی به یکدیگر مرتبطند. اگر بخواهیم به فضا بدون توجه به بستر اجتماعی و به جامعه بدون توجه به ظرف فضایی بپردازیم، دچار گمراهی می شویم. رابطه بین فضا و جامعه رابطه ای دوسویه است که در آن مردم و جوامع فضاها را ساخته و آن را تغییر می دهند و درعین حال بسیاری از کردارهای آنان نیز تحت تاثیر همان فضاهاست. محققی به نام یان گل(۳) در کتاب خویش با عنوان زندگی بین ساختمان ها (۱۹۹۶) نگرشی احتمالی به نحوه تاثیر فضا بر رفتار انسان دارد. وی معتقد است طراحی و محدودیت های منطقه ای، اقلیمی و اجتماعی ممکن است بر تعداد استفاده کنندگان از فضا و دوام عملکردها و نحوه گسترش آنها در محیط تاثیرگذار باشد.
گسترش بی رویه عرصه های شهری، همواره با خود مسائل و آسیب های زیادی را به همراه دارد. یکی از مهم ترین مسائل شهری که اقشار متنوع مردم و متولیان مدیریت شهری بدان تاکید می کنند ناامنی(۴) و احساس ناامنی(۵) است. نتایج بسیاری از تحقیقات و نظرسنجی ها نیز این موضوع را تایید می کنند. نظرسنجی ژانویه ۱۹۹۸ از شهروندان در پاریس نشان می دهد آلودگی هوا و صوتی با ۶۲ درصد، ازدیاد پناه جویان با ۶۰ درصد، ناامنی با ۴۴ درصد و بزهکاری با ۴۸ درصد از عمده ترین مشکلات شهروندان پاریس هستند. به همین سیاق، نظرسنجی ای که در هشت شهر بزرگ ایران به منظور تعیین میزان احساس ناامنی شهروندان انجام شد، نشان داد که ۸۱ درصد از ساکنین در این شهرها احساس ناامنی می کند (رضوان، ۱۳۸۵: ۲).
واقعیت کتمان ناپذیر دیگر این است که امروزه دیگر نمی توان به واسطه نیروی قهری پلیس بر جامعه نظارت کرد و از میزان بزهکاری ها و کردارهای منافی عرف و ناهنجاری ها کاست. از این رو صاحب نظران معارف و علوم گوناگون هریک راهبردهای خاصی تجویز می کنند. برای مثال جامعه شناسان بر نظارت اجتماعی از رهگذر بسط شبکه های اجتماعی و واحدهای همسایگی، روان شناسان اجتماعی به درونی ساختن ارزش ها و هنجارها و طراحان شهری به موضوع پیشگیری از جرم از طریق طراحی محیطی(۶) تاکید دارند.
به اعتقاد دانشوران متعدد، یکی از مهم ترین و موثرترین منابع بازدارنده جرایم و آسیب ها، تعاملات اجتماعی میان اعضای جامعه است. به اعتقاد همین محققان، محیط های فیزیکی ساخته شده در سبک های مدرن شهرسازی زمینه ایجاد تعاملات اجتماعی را از بین برده و به قول نیومن «باعث کاهش دوستی ها و صممیت ها شده و انسان را از تمایل طبیعی اش به کنش های جمعی بازداشته است» (Newman, 1972: 1). بنابراین یکی از وظایف و کارکردهای اصلی محیط های شهری ایجاد و حفظ حس امنیت در میان شهروندان است؛ امنیتی که قاعدتاً با کمک تعاملات اجتماعی افزایش می یابد. اماکن و محیط های شهری بیش از آنکه جنبه صرفاً فیزیکی داشته باشند پایگاهی برای شکل گیری تعاملات اجتماعی هستند.
محققان عرصه طراحی شهری و شهرسازی معتقدند «در کشوری نظیر ما بخش عمده شکل گیری شهرها نتیجه یک فرایند تصمیم گیری و طراحی هماهنگ از پیش حساب شده نیست بلکه انبوهی از کنش ها و واکنش های گوناگون و برآیند نیروهای مختلف است که شکل شهرها را پدید می آورد» (بحرینی، ۱۳۸۹: ۴۷). طراحی شهرها و روند رشد آنها در کلان شهرها به گونه ای شکل گرفته که در پاره ای از مناطق و در پاره ای از ساعات روز و شب احساس ناامنی را برای برخی از اقشار گوناگون به ویژه زنان و کودکان القا می کند. برخی از فضاها مستعد جرم و بروز انحراف های اجتماعی هستند.
همان طورکه گفته شد این فصل از کتاب به تعریف چند مفهوم اختصاص دارد و مقوله فضای بی دفاع شهری، به صورت امری مسئله دار(۷) برجسته می شود. بنابراین اساسی ترین گام در فصل حاضر تعریف و تمییز ابعاد مفهومی، مقوله هایی است که گاهی به جای یکدیگر به کار می روند یا معنای آنها مسلم انگاشته می شود. این مفاهیم عبارتند از: فضا، فضای شهری، فضای بی دفاع و فضای قابل دفاع.
نظریه ها و دیدگاه های جدید درباره کاهش جرم و افزایش حس امنیت از طریق تعاملات اجتماعی بسیار مورد اقبال پژوهشگران و مدیران شهری قرار گرفته است؛ اما درباره اینکه چه فرایندهایی موفقیت در برنامه ها را تضمین می کند و چه سازوکارهای زیربنایی ای برای عملی کردن این گونه طرح ها وجود دارد، درک و توافق عمومی شکل نگرفته است؛ لذا در اینجا برآنیم تا با تعریف دقیق و تعیین جوانب هر مفهوم، زمینه را برای درک بهتر خواننده از این موضوعات فراهم سازیم.

فضا

فضا(۸) از جمله واژه هایی است که در علوم و معارف گوناگون اعم از نجوم، فلسفه، علم سیاست و فیزیک به کار می رود. فرهنگ لغت آکسفورد حدود ۱۹ معنی برابر واژه فضا قرار داده که یکی از آنها عبارت است از: «گسترده ای پیوسته که در آن اشیا وجود دارند یا بخشی از یک منطقه که اجزای خاصی آن را اشغال می کند». بر پایه کتاب لغت، فضا آن چیزی است که اشیا به دلیل حجمشان اشغال می کنند. به عبارت دیگر بخشی از فضاهای اشغال شده را حجم اشیا تشکیل می دهد.
مانوئل کاستلز صاحب نظر اسپانیایی در کتاب خویش با عنوان مسائل شهری درباره فضا می گوید: «فضا یک تولید مادی در ارتباط با سایر عوامل مادی است. در میان علل گوناگون، خود انسان قرار گرفته است که در داخل روابط اجتماعی خاص به فضا، شکل(۹)، کارکرد و معنی و اعتبار اجتماعی می بخشد» (Castells, 1997: 115).
مکان(۱۰) قسمت مجزایی از فضاست؛ به عبارت دیگر مساحت یا حجمی از فضاست که به وسیله اشخاص و موجودات زنده اشغال شده یا نشده باشد. درواقع مکان قسمت ویژه ای از فضا است. شهر، بخش یا مکان بخشی از فضای جغرافیایی است که به وسیله اشخاص، اشیا و موجودات زنده اشغال شده باشد (پورموسوی، ۱۳۸۸: ۵).
همان طورکه کاستلز می گوید: هر فضا در معنای پدیده محسوس، علاوه بر معنی، مشتکل از شکل(۱۱) و فعالیتی(۱۲) با وجه مادی و فیزیکی قوی تر است. از این حیث به منظور تعریفی دقیق تر باید گفت که فضا و فضای شهری دارای سه ویژگی کالبدی، عملکردی و معنایی هستند. ویژگی های مذکور با حضور انسان ها و فعالیت آنان معنا پیدا می کند (نقی زاده، ۱۳۹۰: ۱۲).

فضای شهری

مفهوم فضای شهری(۱۳) نیز از دیدگاه اندیشمندان شاخه های مطالعاتی مختلف(۱۴) با توجه به رویکردشان به صورت متفاوتی تعریف شده و هریک از آنها بر جنبه های خاصی تاکید دارند. باوجوداین در سال های اخیر با مطرح شدن فضای شهری به مثابه موضوعی میان رشته ای تلاش های جدیدی در جهت پیوند ابعاد مختلف و نزدیک ساختن نظریات صورت گرفته است. فضای شهری به باور اندیشمندان معماری و شهرسازی فراتر از مولفه های هندسی و کالبدی است. فضای شهری در تعریفی عام شامل فضای زندگی شهروندانی است که آگاهانه یا ناآگاهانه برای مقاصد مختلف طی می شود. خیابان ها، بلوارها، میدان ها، پارک ها، معابر، نماهای ساختمانی و جز آن را می توان «فضای شهری» نامید.
به لحاظ جامعه شناختی، فضاهای شهری مکان هایی هستند که به عموم شهروندان تعلق داشته و منحصر به جنبه کالبدی و فیزیکی نبوده و درواقع با حضور و فعالیت های آنها معنا می یابد. فضای شهری قدمتی دیرینه در تاریخ شهرسازی دارد و در ادوار مختلف به اشکال گوناگون در شهرها حضور یافته و سبب شکل گیری بافت شهری در پیرامون خود شده است؛ بنابراین فضای شهری فضایی است که در آن نیروهای موثر بر روند تحولات شهری به گونه ای قرار گرفته اند که فرصت را برای انتخاب عمومی فراهم می کنند (سلطانی و نامداریان، ۱۳۸۶). فضای شهری بیشترین ارتباط را با مردم و محیط زندگی برقرار می کند و درنتیجه نقش بسزایی در هویت بخشی و احساس آرامش شهروندان دارد.
نباید این نکته را از یاد برد که بخش عمده ای از ناهنجاری های اجتماعی در بستر فضاهای شهری به وقوع می پیوندند. این فضاها به همان نسبت که می توانند در توسعه عدالت اجتماعی و توسعه راهگشا باشند، می توانند عاملی در جهت تعمیق نابرابری های اجتماعی نیز قلمداد شوند. از سوی دیگر، فضاهای شهری به مثابه عنصری اساسی در تعاملات و ارتباطات انسانی هستند. این فضاها سازوکار لازم را برای نقش آفرینی و نظارت های اجتماعی فراهم می کنند. آنتونی گیدنز معتقد است فضاهای شهری بر پایه نوع روابطی که در آن برقرار می شود به تولید معنا نیز منجر می شود. خلاصه آنکه برای فضاهای شهری چه از منظر کالبدی و چه از منظر اجتماعی و فرهنگی می توان کارکردهای زیر را برشمرد:

* تسهیل روابط اجتماعی و پالایش ساخت اجتماعی؛
* گسترش حس اطمینان و اعتماد و افزایش امنیت و کنترل اجتماعی؛
* کانون تمرکز اجتماع و محل بروز و ظهور کردارهای اجتماعی ساکنان؛
* تسهیل فرایند اجتماعی شدن افراد و عرصه مهم رفتارها و هنجارها و موازین اجتماعی؛
* میدانی برای شکل بخشیدن به انسان و برقراری ارتباط به شیوه نمادگرایانه.

فضاهای شهری بر اساس میزان تعاملات اجتماعی به سه دسته کلی تقسیم می شود:

* فضاهای عمومی: فضاهایی هستند که دسترسی به آن برای همه اعضای جامعه امکان پذیر است. اعضای جامعه نیز در انجام کارها و اعمال خود آزادی کامل ندارند و هنجارها و قوانین جامعه را در نظر می گیرند. فضای عمومی بستر مشترکی است که مردم در آن فعالیت های کارکردی و مراسمی را انجام می دهند که پیونددهنده اعضای جامعه است؛ چه این امور روزمرگی های معمولی باشند و چه جشنواره های دوره ای، و صحنه ای برای در معرض دید قرار گرفتن یک نمایش جمعی باشند. فرانسیس تیبالدز عرصه عمومی را چنین تعریف می کند: «تمام بخش های بافت شهری که عموم مردم به آن دسترسی فیزیکی و بصری دارند. بدین ترتیب خیابان ها، پارک ها و میادین شهرک یا شهر، به ساختمان هایی که محصور و محدودشان می کنند گسترش می یابند». بدین ترتیب عرصه عمومی «مهم ترین بخش از شهرک ها و شهرهای ماست؛ جایی که بیشترین تماس و تعامل انسان ها روی می دهد» (مدنی پور، ۱۳۸۷).
از دید باندز فضاهای عمومی فضاهایی قابل دسترسی هستند که فرصت هایی را برای برساخت هویت و مدیریت خود فراهم کرده و شهامت و توانایی استفاده از فضای عمومی، فضا و خود را به طور هم زمان بازتولید و بازتعریف می کنند (اباذری و همکاران، ۱۳۸۷).
یک فضای عمومی چیزی جز یک محیط یا مفصل بندی محیط هاست. فضای عمومی وقتی وجود دارد که بتواند رابطه تعادل میان یک هویت جمعی (اجتماعی یا فرهنگی) و یک سرزمین را به هم بزند. یک شهر وقتی یک آزمایشگاه معاشرت به حساب می آید که از اندام شهری چیز خیلی خاص بسازد؛ از پر و خالی؛ شبیه اسفنجی که جریان ها را جذب و دفع می کند و دائماً حدود حفره اش را تغییر می دهد.
تنها صفتی که برای تعریف فضای عمومی بیش از همه مناسب است، در دسترس بودن آن است. این قابل دسترس بودن کاربردها را توصیف و اثرات تبعیض را بیان می کند ولی فضای عمومی نه کاملاً اختصاصی می شود و نه تصاحب شدنی است؛ بنابراین یک فضای عمومی فضایی است که مزاحم یا متجاوز را می پذیرد؛ هرچند هنوز جایگاهش را نیافته و هنوز آزادی رفت وآمدش را واگذار نکرده است (فیالکوف، ۱۳۸۳).
 

*فضاهای نیمه عمومی: فضاهایی هستند که برای استفاده عموم آزادند؛ اما به دلیل محدودیت و هدف کاربری، استفاده کنندگان خاص خود را دارند. مدرسه ها، دانشگاه ها، اداره ها، زمین های ورزش، رستوران ها و سینماها در این گروه هستند.
 

*فضاهای خصوصی: فضاهایی که به وسیله اشخاص اشغال شده و به نوعی حیطه خصوصی افراد تلقی می شوند.خانه ها و مغازه ها جزء فضاهای خصوصی هستند.
به هر ترتیب فضای شهری صحنه ای است که فعالیت عمومی زندگی شهری در آن به وقوع می پیوندد و هرچه این فضا دارای مطلوبیت بیشتری باشد ساکنان و استفاده کنندگان را بیشتر در رفع نیازهایشان یاری می رساند. در این بخش، اصلی ترین ویژگی هایی که وجود آنها فضای شهری را برای شهروندان مطلوب و قابل استفاده می کند به اختصار معرفی می شوند:

زیبایی: زیبایی بارزترین صفتی است که برای هر پدیده و از جمله برای فضای شهری می توان قائل شد. اهمیت زیبایی برای فضای شهری تا جایی است که برخی از متخصصان اصولاً فضایی را به عنوان فضای شهری می شناسند که در کالبد آن فضا، تناسب های زیبایی شناسانه وجود داشته باشد. علاوه بر عناصر و اجزای انسان ساخت فضا (مثل معماری، هنرها، گرافیک، رنگ ها و...) عناصر طبیعی و به ویژه انواع گیاهان و آب از عواملی هستند که می توانند زیبایی فضا را افزایش دهند و فضای انسان ساخت را زیباتر کنند (نقی زاده، ۱۳۹۰: ۱۵۱).