کتاب موبینگ
سازندگان جنگ روانی در محیط‌های کسب‌و‌کار سازمانی

انتشارات سپید در سال ۱۳۸۰ با مدیریت سیمین بندرومی، فعالیت خود را با شعار «آگاهی تنها راز تحول است» آغاز کرد. انتشارات سپید سعی دارد کتاب های روز دنیا را همزمان یا با کمی تاخیر منتشر کند زیرا بر این عقیده ایم که جایگاه مردم سرزمین ما آنقدر رفیع است که باید از علم روز دنیا بهره مند شوند. این مجموعه از ابتدا تا کنون در عرصه مدیریت و روانشناسی مدیریت کتاب های متعددی منتشر نموده است. که لازم به ذکر است در بخش آثار تالیفی، تمامی کتاب ها زیر نظر گروهی از اساتید مجرب روانشناسی و مدیریت کار شده است.
توجه ویژه به نشر آثاری متفاوت در حوزه کودک و نوجوان از همان ابتدای فعالیت، باعث کاندیدا شدن کتاب های کودک انتشارات سپید در زمره کتاب های برگزیده جشنواره کودک ایتالیا در شهر بولونیا شد که از جمله آثار باکیفیتی همچون مجموعه چند جلدی «بولوت» را برای این رده سنی شامل می شود.
انتشارات سپید با هدف افزودن سطح آگاهی و مهارت های افراد و با ایجاد تغییر و با کمک گرفتن از شیوه های نوین آموزشی و اطلاع رسانی، اقدام به ایجاد ساختاری نو و مبتکرانه نموده که مشروح آن به ترتیب ذیل می باشد:

*مجری طرح توسعه کتابخوانی (راز تحول)
*مجری طرح تعالی سازمانی از مسیر آموزش (راز تحول)
*مجری و برگزارکننده دوره های آموزشی مطالعه محور برای پرسنل، افراد، سازمان های دولتی و شرکت های خصوصی
*ناشر کتاب های مدیریت و روانشناسی مدیریت
*اولین ناشر کتاب های کودک در زمینه مدیریت
*همکاری با مجله پنجره خلاقیت
*برگزارکننده کارگاه های آموزشی در سازمان ها از جمله: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، بیمارستان شهدای ۱۵ خرداد ورامین، پتروشیمی خارگ، شرکت فولاد اکسین، سازمان تامین اجتماعی و...
*برگزارکننده و مجری اولین همایش طرح توسعه کتابخوانی با همکاری شهرداری تهران در سال ۱۳۸۸
*برگزار کننده و مجری سومین همایش ارتباطات و فناوری اطلاعات IT، ICT روستایی با همکاری دفتر روابط عمومی و امور بین الملل مخابرات و اخذ گواهینامه در سال ۱۳۹۰
*همکاری با شهرداری جهت تجهیز کتابخانه در سال ۱۳۸۹
*ناشر کتاب برگزیده جشنواره کودک و نوجوان سال ۱۳۸۹
*کاندیدای کتاب های برگزیده جشنواره کودک ایتالیا در شهر بولونیا
*برگزارکننده دوره ها و سمینارهای آموزشی در سازمان ها
*مجری طرح پیوند سازمان و خانواده در سازمان ها
*مجری طرح همسفر من

سخن آخر این که از تمامی اعضای خانواده بزرگ انتشارات سپید از جمله مولف، مترجم، ویراستار، لیتوگراف، طراح، انفورماتیک، فروش و پشتیبانی و نیز مدیران سازمان های مختلف و دوستانی که حتی در نقطه ای دور در کشور، یکی از کتاب های ما را مطالعه فرموده اند تشکر صمیمانه مبذول می داریم و دست همراهی آنان را صمیمانه می فشاریم.
انتشارات سپید در این سال ها کوشیده است تا جدیدترین و به روزترین کتاب ها با موضوعات متنوع در زمینه های مدیریت و روانشناسی مدیریت را در اختیار دوستداران علم و آگاهی قرار دهد. کتاب های انتشارات سپید در تمامی مراحل تولید (تالیف و ترجمه، حروف چینی و صفحه آرایی، طراحی جلد و امور چاپ و صحافی) با کیفیت بسیار بالا و با قیمت چاپی داخل جلد در اختیار شما قرار می گیرد.

«موبینگ» یا آزار روانی در محیط کار، یکی از پیامدهای بیکاری دامن گستر است که خود پرورشگاه مناسبی برای انواع و اقسام بزه ها و جرم هاست. به زبان دیگر، در کشورهایی که با ازدیاد نیروی کار روبه رو هستند، نیروی انسانی در بازار کار این دست کشور ها از ارزش می افتد و این بی ارزش شدن، زمینه مناسبی برای سوءاستفاده و کژرفتاری برخی صاحبان کار فراهم می آورد که طیف گسترده ای از آزار و اذیت تا تهدید به اخراج و توهین های پیاپی به نیروی کار را در بر می گیرد.
در جوامع پیشرفته نیز با تمام سیاست هایی که برای کمرنگ کردن این معضل در پیش گرفته اند، این پدیده به درجات بسیار خفیفی همچنان پابرجاست. با توجه به اینکه موبینگ در جامعه ما هنوزمعضلی ناشناخته و پنهان است و تا زمان به رسمیت شناخته شدن این پدیده از سوی مسئولان احتمالا راه درازی در پیش رو داریم، می توان با جرات بر این ادعا پا فشرد که روزانه صد ها هزار موب شده پس از پایان ساعت اداری و بعد از تحمل جنگ روانی نابرابر در محیط کار، با اعصابی رنجور و غروری لگدمال به خانه ها سرازیر می شوند که ناچار هستند در چارچوب خانواده نقش مادر، پدر و همسر را نیز برعهده بگیرند!
اکنون وقت آن رسیده تا با مطالعه تجربه ها و راهکارهای احتمالی، به آگاهی خود در این موضوع بیفزاییم و موجبات آرامش و افزایش عملکرد خود و دیگران را فراهم آوریم. جناب دکتر سید احمد طباطبایی با قلمی زیبا و بیانی شیرین این معضل و آسیب سازمانی و گاها اجتماعی را چنان شکافته که انسان کاملا به کنه موضوع پی میبرد
اکنون زیبنده است از برادر بزرگوار و استاد گرانقدرم، دکتر سید احمد طباطبایی برای این اثر ماندگار قدردانی کنم.

فصل اول: پیشگفتار

موبینگ کدام دام، کدام زندان، کدام اشباح شب تحقیر، کدام فتنه، جنگ با کدام آئینه، آئینه خواستن در دام تزویر، یا مرگ خاموش نخواستن در پس تحقیر، آزار و اذیت، با کدام انسان سازمانی،انسان باشنده یا انسان تحقیر شده، آزار و کینه عمدی، هدفدار، برنامه ریزی شده، غول اشباح شب تحقیر یا دام ساختن صیادان در قوطی های کاغذی دوران، بیرون راندن رقیب با پوست موز در انداختن در زیر پای رفیق، آهنگ بی وزن ساختن در روزنه فردای باز یا داستان غمبار افراد سازمانی یا داستان شبیخون دزدان دریائی به ساحل امن زندگی،برف یخ زده دوران در جاده پر از شیب سازمان
(بخشی از اشعار سید احمد طباطبایی، مولف، متخلص به دریا، ۴۹۳۱ در خصوص موبینگ)

مقدمه:

اگر موبینگ یک لغزش گاه به گاه بود می شد از آن گذشت، اما افسوس که موبینگ ابعاد گسترده ای دارد، اشکال آن بی شمار و پیامدهای غیرمنتظره ای را بر شرایط جسمانی به ویژه روحی کارکنان و مدیران تحمیل می کند تا آنجا که آسیب های جبران ناپذیری را بر روح و شخصیت فرد باقی می گذارد. هزارتوی پیچیده موبینگ با بن بست های رفتاری فراوان و دور برگردان های غافل گیر کننده که جسورترین آدم ها را گیج و مبهوت می کند. معمایی که درک بهتر از این پدیده شوم را در سازمان ها اجتناب ناپذیر ساخته است، این کتاب تلاش دارد ابعاد این پدیده را به خواننده بشناساند و راه های مقابله با آن را نشان دهد.
اگر کسی به هر دلیلی از کمبودی در رنج است، حق ندارد آن را به دیگران و یا سازمان انتقال دهد. بزرگی می گفت درد مشترکی که امروز در سازمان های ما در حال تنیدن و گسترش است یعنی موبینگ، خارج از استاندارد اخلاقی و روانی در برابر همگان چون معمایی خودنمایی می کند، رفتاری که به تعبیر دانپورت نیتی جز آسیب رساندن ندارد (داونپورت و دیگران ۱۹۹۹).
اگر ملتی چیزی را بر آزادی ترجیح دهد، همه چیز را از دست خواهد داد. (سامرست موام، رهنمون،۲۷۳۱)
بزرگ دیگری می گفت موبینگ را می توان به عنوان تلاشی بدخواهانه به نیت آسیب رساندن، رسوایی و شرمساری از طریق آزار و اذیت، سوء استفاده عاطفی و وحشت آفرینی روانشناختی به منظور وادار کردن فرد برای ترک محل کار، بیان کرد. (لیمان ۱۹۹۶ وستوس ۲۰۰۲).
پیامد اوباشگری و موبینگ که گاه به عنوان برگ برنده تصمیم گیری در برخی از مدیران شناخته می شود، اغلب منجر به ترک خدمت همراه با آسیب های جدی روحی و جسمی فرد تجربه کننده از محیط کار می شود، اما باید توجه داشت آسیب های مالی فقط بخشی از نتیجه طبیعی چنین پدیده شومی خواهد بود.
عادت سازمان های امروز دگرگونی صریح، سریع، بی واسطه و گاه بی قاعده ای است که آنها را به بحران می برد و گویی همه این شرایط، برنامه ریزی شده یا بدون برنامه، شرایط را به گونه ای ظالمانه آماده کرده که عوارض شدیدی از جمله پدیده موبینگ را بار سازمان می کند. کاغذبازی گاهی با قواعد نه چندان ثابتش در چنگ مدیران خود خواه و خود بزرگ بین گرفتار می شود و آنها برای حذف و بیرون کردن رقبا، افراد متخصص و راهبردی سازمان ها را به بازی می گیرند، زیرا آنها با توانایی تحلیلی و دستگاه نقد فعال مسائل، قادرند کج فهمی مدیران را به بهترین شکل بازگو کرده و چون سدی در برابر آنها مقاومت کنند؛ اما غافلند که به تعبیر ناپلئون بناپارت "این تدبیر است که همیشه بر شمشیر غالب است".
در میدان کاغذبازی کلنگی، غیردموکراتیک و ژاندارمی، مدیران قادرند در یک چشم بهم زدن و با استفاده از قدرت قانون، فشار و کارهای غیر اخلاقی از جمله موبینگ و بولینگ، متخصصان و نیروهای خلاق را به حاشیه رانده یا آنها را وارد جنگ روانی خودساخته کنند تا به خیال خویش رقیب را از میدان بیرون کنند و میدان را برای خود، دوستان و وابستگان حزبی، خانوادگی، قبیله و عشیره ای باز نگه دارند اما غافلند که از دست دادن دوستان، غربت و تنهائی بزرگی است که صاحبدلان را می آزارد.
هر وقت که شادی تو ناراحتی دیگران را به وجود آورد، منتظر انتقام باش. (مثل فرانسوی)
بنابراین آنچه آدمی را به دوراندیشی و شناخت پدیده های نو در دنیای پر پیچ و خم جهان اکنون فرا می خواند، نگرانی از شرایط ساخته شده توسط انسان های سیاستمدار و کاغذبازی است که در بستر اجتماعی و سازمانی با اعمال فشار و گاه با انگیزه سیاسی بر اریکه قدرت سوار می شوند و چهره سازمان ها را با دخالت ها و بازی های خود ساخته و نابجا، برای رقبا وسایر بازیگران تلخ و دگرگون می کنند. نبود سیستم ارزیابی شایستگی و نهاد های قدرتمند مدنی در پاسخگویی و توسعه در سازمان ها، آن چنان مسیر سخت و گمنامی ساخته که به نظر می رسد فقط سازندگان جنگ روانی سازمان ها یعنی موبینگ سازان هستند که به تازگی چشم به سوی بیکران دوخته اند و تلاش شان برای نجات است و دیگران نه تنها سهمی ندارند، بلکه مزاحمانی هستند که می توان به شکل های مختلف آنها راحذف کرد، نادیده گرفت و از چرخه تصمیمات، بیرون راند. موبینگ بیماری بزرگ تنهایی که همه را بیرون می راند تا تنهایی خود را دلیری و شجاعت بخواند.
بارها با تغییر دولت ها رییسانی خود بزرگ بین را دیده ایم که بدون حتی یک روز سابقه در کار سازمان مدیریت و برنامه ریزی، صحنه گردان شده و سر بر آسمان نیلگون می مالند و سخن از تحول و توسعه می زنند که گویی دیگران و به خصوص کارشناسان جملگی در این عرصه نبوده اند و بلکه مرده اند که چون مردگان اراده ای از خود نداشته و ندارند. وقتی در یکی از آن جلسات کذایی همه دستاوردها به باد انتقاد گرفته شد و جسارتگری خردمندانه به باد انتقاد می رفت و با سواد بودن و برنامه دانستن به منزله وابستگی بیشتر تفسیر می شد، خواستم در پایان انتقادی بکنم و داستان دیوانگان را بگویم. همان حکایت پندآموز دیوانگانی که از روزنه و سوراخی به بیرون می نگریست و هیچ چیز نمی دیدند. او که تازه دیوانه شده بود می خواست با یک نگاه همه حقیقت را ببیند. دوستی دیگری این حکایت را با زبان دیگر می گفت دیوانه ای که به تازگی دیوانه شده بود در کوچه و برزن فریاد در می کشید و تیرهای برق کوچه را می برید. دیوانه ای که سال ها دیوانگی آموخته بود بر او ظاهر شد و گفت: دوست من چرا تیر برق می بری؟ او گفت می خواهد به مکه برود. از این جمله او برآشفت و دستانش را زیر لنگ او برد و او را با سر بر زمین کوفت و گفت: این دیوانه تازه به دوران رسیده چه می گوید؟ من بیش از ۰۳ سال است که دیوانه هستم و تا کنون نتوانسته به حلال ابن علی از امام زادگانی که در همان نزدیکی است بروم. حالا تو نیامده می خواهی به مکه بروی.
این حکایت کسانی است که بارها بدون تجربه و حتی مطالعه فقط با اندک دانش ناقصی که آن هم با قضاوت از قبل همراه است، می خواهند نظام برنامه ریزی و مدیریت کشور را دگرگون کنند. مثالی می زنم در شرایطی که همه تجربه ها و دانش برنامه ریزی در کشور در حضور ده ها برنامه ریز ماهر توسط یکی از مسئولان سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور به بیگانگان نسبت داده می شد. خواستم حکایت دیوانگان را در رد سخن او بگویم. اما با هوشمندی پاره ای از مدیران در تحریم کردن جلسه، با ایماء و اشاره به سکوت فرا خوانده شدم. بعد ها فهمیدم بهترین استراتژی بوده و واقعا در برابر استدلال قضاوت زده و خالی از استدلال همان جواب ابلهان خاموشی است، زیبنده تر از هر سخنی بود. نویسنده که خود سال ها در سمت مدیر میانی و ارشد، قافله سالار این فراز و نشیب بوده تلاش و اهتمام زیادی داشته تا تصویر روشنی از مشکلات سازمان ها و به خصوص جنگ روانی ناشی از تغییر مدیریت و بی ثباتی آن ارائه دهد. در روزگاری که خود چون کشتی نشستگان بر گردابی از اقیانوس ناآرام کاغذبازی نشسته، اراده کرده تا بخشی از این امواج سهمگین و برآمده از این بهم ریختگی و نا هماهنگی ناشی از حرکت نامتوازن و پیچ در پیچ موبینگ سازان، سازمان ها را مورد توجه قرار دهد و بخشی از این حقایق را با مثال های روشن آشکار کند. تلاش حقیر ترسیم این پنداره ها و ذهنیت های منفی در حد توان است.
خطاکارترین افراد، کسانی هستند که عیب دیگران را می بینند. (بیکُن، رهنمون، ۲۷۳۱، ص ۵۷۷)
همه می دانند ذهن انسان که ساخته نگرش ها و باورها و کنش ها است، می تواند بدترین رفتارها و کردارها را به صورت قبله گاه بیم و امید در آورد. چه نیرنگ هایی که ذهن بشر قادر به ساختن آن نیست؟ از ناتوانی ها، چگونه خود حکمفرمایی خودکامه می سازد؟ موبینگ سازان به صورت تصنعی و سطحی و تحمیلی اصلاحات خام و بی اساس را بی امان به راه می اندازند و هر روز قوزی بر قوز ها می افزاید و خود یک پله بالاتر می روند. هر روز با روح آزاد، شایستگی و درک عمیق پدیده ها می جنگد و خود را بر بام حقوق و حیثیت ملی و فرهنگی می نشاند. چه شرایط جهنمی را به اسم توسعه بر ما تحمیل می کند. خوار شمردن مخالفان خود را با بی انصافی به نتایج و عملکردهایی پیوند می زند که هرگز مورد داوری درست قرار نمی گیرد و بسیاری مواقع تحلیل آنها ترجمان نفی تحلیل و استدلال و از آن مهمتر با نگاه ژرف اخلاقی و علمی، گاهی نفی اندیشیدن و تفکر عقلانی است. اینها چه خودخواهی هایی که به نام شایستگی بر گرده کارکنان و سازمان می چسبانند، گویی تمایل غریزی آنان در ایجاد رنج برای دیگران است.
این موبینگ سازان چه تبارگرایی و نپوتیزم خانوادگی و هزار فامیلی که در پای عیش و عشرت خانوادگی به نام اعتقاد و انقلابگری به خورد سازمان ها و کارکنان می دهند تا کارکنان را به زعم خویش به تسخیر بازار توجیه گر خود درآورند. از نظر ایشان، کارکنان و مردم بخشی از واقعیت در بسته هستند که فقط در سایه لیاقت و شایستگی و کاردانی آنها ساخته می شوند. ذهن کینه ورز و حقیر شمار آنها با کژفهمی و ناتوانی فقط طرد کردن دیگران و ساختن حلقه های خودی برای محکوم کردن دیگران را می فهمد و آن چنان همه را محکوم بی چون و چرای درمان ناپذیر معرفی می کنند که عقل از دست این آدمیان مات و مبهوت می ماند.
منشا غم های گران را بیشتر در وجود خود جستجو کنید تا در وجود دیگران. (پل یوژه، رهنمون، ۲۷۳۱، ص ۲۰۵)
حالا ما در این کتاب می خواهیم بخشی از این دشمنی نهادینه شده و بروز تعصبات پست و ناتوانی های کینه جویانه در رفتار مدیران که در ذهن استبداد زده و خود خواه مجهز به ابزاری به نام موبینگ شده را از محیط در بسته کاغذبازی در آوریم و قطعه قطعه آن را به نمایشگاه وجودی در سازمان ها بیاوریم، بشکافیم و بشناسانیم. ترس و وحشتی که آنها از تعصبات کورکورانه ساخته اند از همه نظر غیر قابل گذشت است. آنچه ریشه همه اعمال و احوال سازمان های امروز ما شده همان چیزی است که خیلی احتیاج داریم ریشه های آن رادر دستگاه نقد سه زمانه خود برای گذشته و حال و آینده بشناسیم و بشناسانیم. آنها در تراژدی هایی که هر روز ساخته می شوند کارکنان و متخصصان بیشتری را زمین گیر کرده و قربانی جدید می سازند، آیا هیچگاه از خود پرسیده اید چرا مدیران ما امروز در عصر فراصنعتی و عصر ارتباطات و دانش، چنین می کنند؟ چرا هنوز هم افراد بدون تخصص بر مسند قدرت می نشینند و هرچه کمتر تخصص دارند، اسب قدرت بیشتری می تازند؟ کارزاری از مدیران پروازی و تلفنی که از یک محل به محل دیگر می روند و گویی نبوغ در روزنه ای غیر قابل کنترل در انتهای دانش، چنان در آنها در حال جوانه زدن است که گاهی رفتارهای آنها و تصمیمات مدیریتی آنها با مرز جنون در هم می آمیزد. چرا هر مسئولی که یک سفر رفته می خواهد قبای دوخته شده الگوی نمونه را بدون توجه به فرهنگ، هنجارها و هزاران عامل جغرافیایی متفاوت بر تن کشور ما کند و با اندک انتقادی، روشنفکران و حتی همقطاران منورالفکر خود را به حاشیه می برند و از آنها آیینه های عبرتی وامانده می سازند و شعله فروزان شناخت را با اندک انتقاد به اعماق تاریکی می برند؟ این صحنه ها و تحمیل این اراده ها همان موضوع سازندگان جنگ روانی است که شالوده مباحث این کتاب را به خود اختصاص داده است. چه بسیاری که برای فرار از این رویداد خاموشی را بر می گزینند تا از درخت سکوت میوه آرامش بیشتر برای خود بچینند و به تعبیر راما کریشیا تنها سکوت است که می تواند ما را به معرفت برساند.
کتاب حاضر در عین اینکه سبب آگاهی از کیفیت جنگ روانی سازمان ها و سازندگان موبینگ در عرصه سازمانی است. تلاش نظام مندی است تا در گام نخست یعنی شناخت مفهوم و طرح مشکلات اولیه، چگونگی موبینگ، طرز اعمال و موارد استعمال و چگونگی انطباق افکار و اعمال ما را در برابر این پدیده شوم تا آنجا که امکان دارد، مورد توجه قرار بدهد تا در گام های بیشتر و در ادامه پرده ای دیگر از نمایش موبینگ را در کتابی جامع تر، ابعاد مفهومی، پیچیدگی سازمان ها، شرایط انسانی، ساختار موبینگ و تاثیر آن در فساد اداری و سازمانی، اصول و مبانی شناخت و درست اندیشیدن و درست عمل کردن را در رفتار پر و پیچ خم زندگی اداری و سازمانی، با رویکرد انسان شناختی و روانشناختی و معرفتی مورد بازشناسی بیشتر قرار خواهیم داد.
ممکن است بتوانید گلی را زیرپا لگد کنید، اما محال است بتوانید عطر آن را در فضا محو کنید. (ولتر)