کتاب خوراک چهار فصل
آداب تغذیه صحیح مناسب با فصول

فصل اول: اصول عمومی مزاج شناسی

ارکان و مزاج ها

طبق نظر حکما، تمام عالم یعنی سنگ، گیاه، حیوان و انسان از چهار عنصر آب، آتش، خاک و هوا تشکیل شده است. هرکدام از این چهار عنصر مزاج خاصی دارد:

آتش... گرم و خشک
هوا... گرم و تر
آب... سرد و تر
خاک... سرد و خشک

از ترکیب این چهار عنصر، همه اجزای عالم به وجود می آید؛ بنابراین هرآنچه در عالم است، یکی از این نُه مزاج را دارد: گرم و خشک، گرم و تر، سرد و تر، سرد و خشک، سرد، گرم، تر، خشک و نیز معتدل. از نظرِ طب سنتی، سردی و گرمی ذاتی است؛ هرچند به سردی و گرمی ظاهری هم اطلاق می شود. مثلاً وقتی گفته می شود دارچین گرم است، منظور این است که پس از خوردن دارچین و جذب شدن آن، گرمای بدن زیاد می شود و علائم گرمی مانند خارش و سوزش و التهاب ظاهر می شود. همچنین وقتی می گویند ماست و دوغ سرد است؛ یعنی پس از ورود به بدن و هضم ماست، سردی بدن افزایش می یابد و علائم سردی مثل خواب و کسالت و ضعف و سستی و کند ذهنی، آشکار می شود.
حال در این مثال ها فرق نمی کند دارچین داغ می شود یا نه. اگر فرض کنیم ماست داغ و سپس مصرف شود؛ پس از هضم کبدی، به بدن سردی می دهد. همچنین باید بدانیم همان طور که آب سرد است، آب جوش هم سرد است؛ هرچند در ابتدا مقدار حرارت معده را افزایش می دهد.
همه چیز در عالم مزاج دارد. برای مثال، مزاج زنجبیل گرم و خشک است و برای بیماری هایی تجویز می شود که از سردی به وجود می آیند. کاهو سرد است. طلا و نقره گرم است. پنبه و پشم گرم است. کتان سرد است. گوشت گوسفند گرم است. گوشت گاو سرد و خشک است. هر انسانی هم هنگام تولد، مزاجی ذاتی از پدر و مادر می گیرد. این مزاج موروثی، به مزاج پدر و مادر، شیوه زندگی آن ها قبل انعقاد نطفه، نوع تغذیه و نیز دوران بارداری و شیردِهی بستگی دارد و نوع آن را از لحاظ گرمی و سردی تعیین می کند.

قبل از ورود به بحث، ضرورت دارد مزاج خود را بشناسید و بر اساس آن به تدبیر غذا بپردازید. افراد بی نهایت مزاج دارند که آن ها را در نُه گروه می توان طبقه بندی کرد: مزاج گرم، سرد، تر، خشک یا ترکیبی از این ها که شامل گرم و خشک، گرم و تر، سرد و تر و نیز سرد و خشک است. در هریک از این مزاج ها، در مزاج شناسی، گرمی و سردی اهمیت بیشتری دارد؛ برای همین بیشتر به علائم گرمی و سردی پرداخته ایم.
با استفاده از مطالب زیر، می توان مزاج اصلی یا مادرزادی هر فردی را پیدا کرد: گرمی و سردی بدن، چاقی و لاغری، مو، رنگ بدن، خواب و بیداری، سرعت و کندی فعالیت های بدن، مواد دفعی بدن، حالت های روانی و تاثیرپذیری از گرما و سرما.

این نشانه، ابزاری مهم برای تشخیص میزان گرمی و سردی و همچنین رطوبت و خشکی بدن است. احساس گرما هنگام لمس بدن فرد، نشانه گرمی و احساس سرما، دلیل سردی مزاج است. بهترین محل برای لمس، مچ دست است.

افراد از لحاظ چاقی و لاغری دو گونه اند:
۱. هیکل های لاغر که مزاج های گرم و خشک و سرد و خشک را شامل می شود؛ زیرا خشکی مانع رشد می شود.
۲. هیکل های درشت و چاق. در این گروه بعضی با غلبه چربی در بدن همراه هستند. این ها معمولاً مزاج سرد و تر دارند و چاقی زنان اغلب از این نوع است. برخی از افراد این گروه عضلانی و گوشتی هستند که این افراد معمولاً مزاج گرم و تر دارند.

سرعت رشد مو نشانه گرمی و خشکی مزاج است. به طور کلی باید گفت زیادی ضخامت، مجعدبودن و سیاهی مو، بر گرمی و خشکی مزاج دلالت دارد و عکس آن ها یعنی کمی، نازکی، صافی و سفیدی مو، بر سردی و تریِ مزاج دلالت می کند.

رنگ سفید، شبیه به رنگ مهتاب، نشانه غلبه بلغم است. رنگ سرخ دلیل غلبه دم یا گرمی مزاج است. رنگ زردِ آفتابی، نشانه غلبه صفرا یا گرمی مزاج یا کم خونی است. تیرگی رنگ نشانه غلبه سودا یا کم خونی است.

سردی و تری باعث پُرخوابی می شود. به همین علت افرادی که مزاجِ تر دارند، به خواب بیشتری هم نیاز دارند. گرمی و خشکی موجب بیداری و کم خوابی است. کم خوابی از خشکی مغز است که ممکن است بر اثر غلبه صفرا یا سودا در مغز باشد.
در حالت مزاجِ عارضی یا سوءِمزاج، صفراوی ها بیشترین مشکلات خواب را دارند: هم دیر خوابشان می برد و هم زود از خواب می پرند. سوداوی ها نیز در درجه بعد دچار مشکل خواب هستند. این گونه افراد، در خواب رفتن مشکل دارند و معمولاً خوابشان سبک است. برای درمان کم خوابی در صفراوی ها، می توان از مواد غذایی با مزاجِ تر مانند کاهو، دوغ بی چربی، آب انار، آبِ لیموشیرین، ماءالشعیر و خاکشیر استفاده کرد.

افزایش سرعت فعالیت ها نشانه گرمی مزاج است. برای مثال سرعت رشد بدن، سرعت رویش مو و دندان، سرعت انجام کارها و سرعت راه رفتن نشانه گرمی مزاج هستند و اضطراب و تشویش بر حرارت مزاج دلالت می کند. برعکس، هرگاه ضعف و سستی و کندی در کارها و فعالیت ها دیده شود، نشانه سردی مزاج است.

گرمی مزاج و غلبه صفرا باعث می شود مواد دفعی، یعنی ادرار، مدفوع، منی و عرق، بوی تند و سوزش داشته باشند. عکس این نشانه، بر سردی مزاج دلالت دارد.

قدرت و بلندی و کلفتی صدا، سرعت و پیوستگی کلام، زود عصبانی شدن و سرعتِ حرکت، نشانه گرمی مزاج هستند. افراد گرم و خشک که حرارت زیادی دارند، معمولاً تندخو هستند و زود عصبانی می شوند. این افراد، بی قرار، تند وتیز، پُرکار و فعال هستند و نیز حافظه خوبی دارند. افرادی که مزاج سرد و خشک دارند، در اوج ثبات هستند و کارها را به آرامی و بدون عجله انجام می دهند. این افراد معمولاً درون گرا بوده، کمتر با دیگران می جوشند و مستعد افسردگی هستند. اشخاص سرد و تر حافظه خوبی ندارند. خواب آلود و صبور و خون سرد هستند. افراد گرم و تر، شجاع و جسور و خون گرم هستند و به خوبی با دیگران ارتباط بر قرار می کنند.

یکی دیگر از علائم مزاج شناسی، تاثیرپذیری از سردی و گرمی است. برای مثال، اگر بدن در برابر گرما به سرعت دچار گرمی شود، نشانه گرمی مزاج است. اگر چند نفر وارد محیط سردی شوند، هرکدام زودتر سرما را احساس کند، سردمزاج است. همین افراد اگر وارد محیط گرم شوند، هرکدام زودتر گرما را احساس کند، گرم مزاج است.
آنچه تاکنون گفتیم، نشانه های مزاج اصلی بود که همگی در شخصی که به طور ذاتی صاحب آن مزاج باشد، طبیعی است. اگر به هر علت درونی یا بیرونی، مزاج دچار تغییر شود، علائمی در شخص ایجاد می شود که نشانه های مزاجِ عارضی است. اگر این وضعیت به طول انجامد و درمان صورت نپذیرد، سوءِمزاج رخ خواهد داد.

همان طور که دیدید، فرد گرم مزاج علائم گرم مزاجی دارد؛ یعنی افعال و حرکات او از گرمی ناشی می شود. مثلاً پُرتحرک، بانشاط، فعال، پُرانرژی، چالاک و سریع است و نیز فعالیت زیادی دارد. اما از فرد سردمزاج، علائم سردی صادر می شود. سردی به همراه خود، سکون، کسلی، سستی، کندی و بی حالی و نیز کم بودن انرژی را می آورد. برای انجام کارها مرتب باید آن ها را حمایت کرد و به ایشان انرژی داد.

افراد دموی (گرم و تر) چون عنصر هوا در آن ها غالب است، خصوصیت های رکن مربوط به خود یعنی هوا را دارند: دیر عصبانی می شوند و دیر هم آرام می گیرند. افرادی شجاع، خوش مشرب و اجتماعی هستند. با همه کس دوست می شوند و اهل بگوبخند هستند. افرادی شاد و فعال، بلندپرواز، خوش اخلاق و خوش رو، شجاع و صبور و سخاوتمند هستند. میل و توان جنسی بسیار دارند؛ یعنی هم در عشق و عاشقی سرآمد هستند و هم توان و قوه جنسی بسیار دارند.

در افراد صفراوی (گرم و خشک) عنصر آتش غلبه دارد و خصوصیت های آتش از آن ها بروز می کند؛ مثلاً زود عصبانی می شوند و زود هم آرام می گیرند. برخی بدخلق هستند. افراد صفراوی افرادی تندوتیز و بی قرار هستند و همان طور که آتش یک دفعه زبانه می کشد و زود فروکش می کند، این افراد نیز همین خصوصیت را در تمام افعال دارند؛ مثلاً تصمیم گرفتن آنی و به اوج رساندن کارها و یک دفعه رها کردن و ترک آن ها. این خصوصیت به علت گرمی زیاد (گرمی و خشکی) است. افراد دموی، گرمیِ کمتری نسبت به صفراوی ها دارند. طبع صفراوی ها گرم و خشک و آتشین و طبع دموی ها گرم و تر است. به علت وجود همین تری در طبع دموی ها، گرمای آن ها به نسبتِ صفراوی ها کمتر است.
افراد صفراوی به علت گرمای زیاد، نا آرام و مضطرب هستند و افعال خود را با طمانینه و وقار انجام نمی دهند. علتش این است که گرما باعث تشویش و سکون نداشتن و اضطراب می شود. این افراد کاری را با جدیت شروع و روی آن پافشاری می کنند؛ اما یک دفعه آن را رها می کنند. گاهی پُرجرئت و گاهی آرام هستند. حاضرجواب، باهوش، سریع، چالاک و پُرانرژی هستند. گاهی بااراده و گاهی سست می شوند.

در افراد بلغمی (سرد و تر) عنصر آب غلبه دارد و خصوصیت آب از آن ها بروز می کند. افراد بلغمی افرادی منزوی و آرام هستند و ضعف حافظه و معمولاً حواس پرتی دارند. از لحاظ فعالیت، افرادی کم انرژی و بی حال، میانه رو و محتاط و ترسو هستند. ترس یکی از خصوصیت های مهم بلغمی هاست. به علت سردی غالب در مغز، افرادی گوشه گیر و افسرده هستند.
اگر سردی بیشتر غالب شود، دم از ناامیدی می زنند و خاطرات گذشته را یادآوری می کنند. گذشته نگر هستند و استعداد افسردگی دارند. افراد بلغمی به علت ترسوبودن، استعداد ریسک پذیری ندارند. اهل سازش هستند و معمولاً تحت تاثیر افراد دیگر قرار می گیرند. منفی بافی و ناامیدی از دیگر خصوصیت هایشان است و افرادی بی خیال و خون سرد هستند.
خصوصیت های عنصر آبی در این افراد غالب است؛ مثلاً جدیت و تندی. در برابر مسئله ای مقاومت نشان می دهند؛ اما اگر طرف مقابل هم جدی شود، کنار می کشند؛ همانند آب که به مانع برخورد می کند و فوراً بر می گردد. افرادی انعطاف پذیر هستند و به راحتی می توان افکار ایشان را تغییر داد؛ برعکسِ صفراوی مزاجان و سوداوی مزاجان.

افرادی سوداوی (سرد و خشک) خصوصیت های عنصر خاکی را دارند. این افراد هم خصوصیت های سردی را دارند و هم خصوصیت های خشکی. افرادی همه سونگر و منطقی، میانه رو و محتاط هستند. همیشه در حال فکرند و حالت های پیشرفته وسواس و دودلی را دارند. همانند افراد بلغمی، توان ریسک ندارند. فکر و خیال فراوان دارند و مستعد افسردگی و مالیخولیا هستند.
اگر سردی در مغز و روان این افراد غلبه کند، ترسو و دچار سوءِظن می شوند. آن ها در حالت غلبه سردی، تمایل زیادی به تنهایی و گوشه نشینی پیدا می کنند و استعداد ناامیدی دارند. خصوصیت های عنصر خاکی در آن ها غالب است؛ مثلاً برخلاف بلغمی ها انعطاف پذیر نیستند و کینه می ورزند. همانند خاک خاطرات را در ذهن خود نگه می دارند و پس از سال ها آن ها را بازگو می کنند.
نکته: ویژگی های منفی برای فرد در صورتی بروز می کند که خلط عامل بیمای غیرطبیعی شود؛ مثلاً اگر مزاج ذاتی کسی سوداوی باشد، فردی محتاط خواهد بود؛ اما اگر سودای مغزی وی زیاد شود، مالیخولیا (اسکیزوفرنی) و وسواس و افسردگی بروز می کند.