کتاب عاشورا؛ نگاهی دیگر
هفت سخنرانی درباره قیام حسینی

پیشگفتار

قیام کربلا و حرکت تاریخی امام حسین(ع) و وقایع بعد از آن _ به پرچمداری زینب(س)_ جزء استثنایی ترین و برجسته ترین قطعات تاریخ است که نقش بزرگ و بی بدیلی در احیای دین و دینداری داشته و دارند. رخدادها و نکات برجسته و زیبایی که در این واقعه پدیدار گشته است، ترکیبی از همه حماسه ها، اسطوره ها، مظلومیت ها، تراژدی ها و عظمت هایی است که از واژه ها تعاریفی جدید و در اوج ساخته اند. صبر و مقاومت، شجاعت و رشادت، مروت و مردانگی، عشق و ایثار، اخلاق و ادب، عاطفه و مهربانی و معرفت و هدایت، همگی در عاشورا معنایی جدید به خود گرفتند.
عاشورا برآیند مقابله جبهه حق و باطل، ظالم و مظلوم، پاکی و ناپاکی، عشق و شهوت، و انسانیت و حیوانیت است. به همین دلیل است که حسین(ع) وارث همه پیامبران از آدم تا خاتم می شود، و یزید و یزیدیان، همه دیوسیرتان را نمایندگی می کنند. به همین دلیل است که واقعه ای به این وسعت در بیابان کربلا و سال ۶۱ هجری، همیشه تهدیدی برای رسوایی قدرتمندان ستمگر و دژخیمان دنیاطلب در طول تاریخ بوده است و همیشه آنان در جهت حذف و فراموشی این رویداد از اذهان جوامع برآمده اند و بدیهی است یکی از بهترین راه های مقابله با آن، به انحراف کشیدن اهداف متعالی، انسان ساز و حیات بخش این رویداد بزرگ تاریخی و تحریف آموزه ها و ظرافت های تاثیرگذار آن بوده است. در این مسیر شیفتگان جاهل، مداحان و مرثیه سرایان قشری نگر و ساده اندیش، دست اندرکارانِ بی جیره و مواجبِ چنین تحریف هایی گشته اند.
طبیعتاً هرچه ابعاد و عظمت یک رویداد بزرگتر باشد، ایجاد ابهام، شبهه، غلو، داستان پردازی، تغییر در محتوای گفتگوها و کلام ها و تقلب در ثبت ها و واقعه نگاری ها،بیشتر و وسیع تر می شود. به گونه ای که اسلام شناس بزرگ معاصر، استاد شهید مرتضی مطهری بر این باور است که ظلم هایی که پس از عاشورا بر حسین(ع) و قیامش رفته، کمتر از خود واقعه کربلا نبوده است.
لذا علی رغم کتب فراوانی که نوشته شده، پژوهشهای متعددی که انجام یافته، سخنرانی ها و مجالس گوناگونی که همه ساله به ویژه در ایام محرم و صفر برگزار می شود، کمتر به سوالات اساسی در این زمینه پاسخ داده شده است. سوالاتی از این دست که انگیزه و هدف قیام حسینی چه بوده است؟ آیا امام حسین(ع) با علم به شهادت به کربلا رفته است؟ آیا هدف ایشان سرنگون کردن حکومت یزید و برقراری حکومت جدید بوده است؟ آیا قیام حسینی می تواند الگوی اقدام در شرایط مشابه باشد یا واقعه عاشورا یک امر منحصر به فرد در تاریخ است و قابل تکرار نیست؟ چه تحریفاتی در این قیام پدیدار گشته...؟ و سوالات مشابه دیگر.
متاسفانه بسیاری از مجالس و محافلی که برای عزاداری و بزرگداشت و روضه خوانی برگزار می شود، بیشتر به نوحه سرایی و عزاداری و سینه زنی، آن هم غالباً با اشعار و مرثیه هایی که با روح و فلسفه قیام حسینی سازگاری ندارند، خلاصه شده است.
بنیاد اندیشه و احسان توحید، در محرم امسال، با دعوت از جمعی از اندیشمندان، فضلا و پژوهشگران خوشفکر حوزه و با همکاری «انجمن اندیشه و قلم» و مساعدت مسجد امیرالمومنین(ع) و امام جماعت و تولیت محترم آن، «حجت الاسلام والمسلمین اشرفی اصفهانی» موفق به برگزاری ویژه برنامه ای با عنوان «عاشورا، نگاهی دیگر» شد؛ که بحمدالله مورد استقبال علاقمندان، به ویژه دانشجویان و نسل جوان قرار گرفت.
حاصل این سخنرانی ها پس از پیاده شدن و ویرایش آنها و بازبینی توسط اساتید محترم در قالب مجلد حاضر به زیور طبع آراسته شده است. با سپاس فراوان از سخنرانان بزرگوار، امید است این مجموعه مورد استفاده دین پژوهان و شیفتگان و پویندگان مکتب حسینی قرار گیرد و با ارائه نظرات ارزشمند خود بنیاد را در پیشبرد برنامه ها یاری دهند.

سید حمید کلانتری
بنیاد اندیشه و احسان توحید
آذر ۱۳۹۵

۱. تحریف در واقعه عاشورا

حجت الاسلام والمسلمین محمدتقی فاضل میبدی

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِین وَ الصَّلَاهُ وَ السَّلَامُ عَلَی خیر خلقه و امین وَحیهِ و بَشیر رَحمَتِهِ سیدنا ابی القاسم محمد(ص) قال الله العظیم فی کتاب الکریم:فَهَلْ عَسیْتُمْ ان توَلَّیْتُمْ ان تُفْسدُوا فِی الاَرْضِ وَتُقَطِّعُوا اَرْحَامَکمْ، اُولَئِک الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَاَصَمَّهُمْ وَاَعْمَی اَبْصَارَهُمْ(۱)».

جای خوشبختی است که من امشب از طرف بنیاد اندیشه و احسان توحید در محضر حضار عزیز هستم و به مناسبت آغاز ماه محرم الحرام مطالبی را محضر حضار تقدیم می نمایم. همان طور که عنوان شد، بحث من امشب راجع به عوامل تحریف در حقیقت عاشوراست. پیش از آن که این بحث را بازکنم چند مقدمه عرض می کنم.
نکته اول اینکه ما در تاریخ اسلام یک رخداد بسیار مهمی داریم که به نظر من از همه وقایع تاریخی اسلام مهم تر و سند آن معتبرتر است؛ آن رخداد عاشوراست. آن واقعه ای که در دهم ماه محرم در کربلا اتفاق افتاد، بسیار واقعه مهمی است. متاسفانه در تاریخ هم سعی شده این جریان مهمی که در تاریخ اسلام اتفاق افتاده است را دستخوش تحریف کنند.
نکته دوم اینکه ما نگاهمان به جریان کربلا یک نگاه بیشتر عاطفی و احساسی یا یک نگاه کاملاً غیبی و آسمانی است؛ که به نظر من هر دو این ها نوعی آفت تلقی می شود، یعنی اگر ما بخواهیم بگوییم جریان امام حسین(ع)، آن وقایعی که در آن روز و روزهای پیش از آن رخ داد همچون احکام عبادی و غیبی است. یا بگوییم امام حسین(ع) از طرف خدا مامور بوده، یا قضا و قدر الهی است و از سوی فرشتگان انجام گرفته و در نهایت به آسمان بازخواهد گشت و پیش از آن، پیامبر اکرم(ص)، حضرت علی(ع) و دیگران این رویداد را نه پیش بینی بلکه پیشگویی کرده بودند؛ چراکه بین پیش بینی و پیشگویی تفاوت وجود دارد. اگر کسی چنین رویکردی به عاشورا داشته باشد، ممکن است به جایی نرسد. نتیجه اینکه ما بایستی بتوانیم این واقعه را یک تحلیل عقلانی کنیم، بینیم آیا در دنیای امروز این حرکت، جانبازی و جان افشانی را - نه فقط در میان مسلمانان- بلکه در محافل علمی جهان، تا چه اندازه می توان توجیه کرد. مثلاً بنده اگر بخواهم در یکی از دانشگاه های اروپا و امریکا در کلاس تاریخ و یا کلاس فلسفه های سیاسی این مسئله را به عنوان رویدادی پیروز تعریف کنم، تا چه اندازه می توانم از جهت عقلی موجه سازم و بگویم به این دلایل، این جریان قابل دفاع است. زمانی شما می خواهید بحث از دو رکعت نماز صبح کنید و می گویید ما به خداوند معتقدیم و نماز صبح بر ما واجب شده است، اینکه چرا دو رکعت است را نمی دانیم، این یک امر غیبی است و بحث عقلی اینجا مطرح نیست. در مسائل فروع دین به ویژه در احکام عبادی مثل غسل، نماز، حج و مانند این ها غالباً چنین است. معمولاً معیارها و ملاک های غیبی وجود دارد، عقل ما هم به جایی نمی رسد. ولی مسئله امامت و هر اتفاقی که مربوط به امامت است، یک بحث کلامی است. بحث کلامی هم یعنی اینکه بشود برای آن دلیل های عقلانی آورد و فرد را قانع کرد، مثلاً امام حسین(ع) و سایر ائمه چنین افرادی بوده و چنین کارهایی را انجام داده اند.

شما الآن سه پدیده سیاسیِ مهم در تاریخ امامت دارید که باید با تحلیل عقلانی، آن ها را مورد بحث قرار دهید. نمی شود گفت چون این مسایل مربوط به امام است نمی شود تحلیل عقلانی کرد.
اولین پدیده مهم در تاریخ امامت، جریان صلح امام حسن با معاویه است. امام حسن(ع) در این ماجرا با معاویه بن ابی سفیان که ظلم او بیش از یزید است، صلح می کند و حکومت را به او واگذار می نماید؛ دوم، امام حسین(ع) است که با یزید درگیر می شود، تسلیم نمی شود و تا شهادت پیش می رود. مسئله سوم نیز مربوط به امام رضا(ع) است؛ که نه جنگ می کند نه صلح، اما ولایت عهدی یک خلیفه را بر عهده می گیرد. این ها جریانات مهمی است که در تاریخ امامت رخ داده است. حتی امامانی داشتیم که وارد این جریانات نمی شدند و انزوا اختیار می کردند و تنها به سخنرانی درباره مسائل اکتفا داشتند؛ همچون امام سجاد(ع) که پس از واقعه کربلا در خارج از مدینه زندگی می کند، صحیفه سجادیه را می نویسد و با خلفای اموی و مروانی درگیر نمی شود. این ها مسائلی است که ما باید بتوانیم برای آن ها توجیه عقلانی داشته باشیم که این نکته را من در مقدمه خودم هم عرض کردم.

نکته دیگری هم اضافه کنم که به نظر من بین ما و ائمه، امروز خیلی شکاف ایجاد شده است. این شکاف ممکن است علت های مختلفی داشته باشد، ولی یکی از این علت ها این است که برخی از گویندگان، نویسندگان و مداحان ما ائمه(ع) را از ما جدا کرده اند و در آسمان ها گذاشته اند که دست بشر به آن نمی رسد. ولی در قرآن وقتی پیامبر به رسالت مبعوث می شوند، تصوری که مردم از پیامبر دارند این است که پیامبر نباید زمینی بلکه باید آسمانی باشد، کارهای خارق العاده انجام دهد، از زمین چشمه آب برویاند و از آسمان باران نازل کند، این چنین توقعاتی مردم آن زمان داشتند که در آیات اول سوره اسراء آمده است. ولی خداوند پاسخ می دهد: «قل سبحان ربی هل کنت اِلَّا بَشَرًا رَسُولًا(۲)» پیامبر یک بشر است؛ یعنی انسانی است با ویژگی های عادی، یعنی جنس ائمه از ما جدا نیست و آن تلقی کاملاً خلاف آیات قرآن و منطق قرآن است. خداوند هم می فرماید هادیان شما از جنس شما هستند «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْاُمِّیِّینَ رَسولًا مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَیُزَکیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکتابَ وَالْحِکمَهَ وَاِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مبِینٍ(۳)» رسول شما که بالاتر از امام است، از جنس خود شماست که اگر از جنس خود شما نباشد، آن فرد نمی تواند هادی و راهنما شود. این است که ما باید تصور و ذهنیتمان به ائمه را به گونه ای بسازیم که بتوانیم هر لحظه با آن ها زندگی کنیم و آنها را زمینی ببینیم. برای اینکه آن ها اسوه ها و الگوهای بشر هستند که این اسوه ها و الگوها باید از جنس خود بشر باشند. نمی توان الگو و معلم انسان را از جنس دیگری انتخاب کرد. اگر یک دانش آموزی در روز اول کلاس این تصور را داشته باشد که جنس معلم از جنس او جداست؛ یعنی اینکه من هیچ وقت نمی توانم به مقام این معلم برسم. ولی اگر او را از جنس خود بداند، که روزی این معلم نیز جای همین دانش آموز نشسته بوده و می توان به مقام او رسید، از این معلم بهره بیشتری می برد. در هرصورت این تصویری که برای ما ساخته اند که جنس آن ها از جنس بشر جداست، این به نظر من درست نیست و آن وقت بین ما و ائمه، الگوها و اسوه های حسنه که قرآن می گوید، شکاف ایجاد می شود و ما اثر وضعی آن ها را در زندگی خود نمی بینیم.
علی(ع) یا امام حسین(ع) و سایر ائمه(ع) فقط آدم های ۱۴۰۰ سال قبل نبودند که ما فقط در آن چهارچوب نگاهشان کنیم، نه این گونه نبوده است. اگر بخواهیم آن ها برای انسان های امروز الگو باشند، باید آن ها را از آسمان به پایین بیاوریم، جلوی خود قرار دهیم تا اثر وجودی آن ها، در جامعه امروزی یک اثر وضعی ایجاد کند. و تعالیم آنها را در جامعه بنگریم. به عنوان مثال در مسیرها و خیابان ها می بینیم، چیزی که باعث ترافیک می شود بی نظمی و رانندگی بد است، وقتی به خیابان می آییم، می بینیم هیچ نظم، تربیت، انضباط و برنامه ای دیده نمی شود، حتی اگر در این ایام روی شیشه ماشین ها هم نوشته باشد «یا قمر بنی هاشم»، یا خیلی از این ماشین ها دارند به روضه امام حسین(ع) می روند، ولی نظمی در کار و حرکت خود ندارند. خوب این درست نیست؛ اگر بگوییم اسلام برای این آمده است که امامان و الگوهایی در اختیار ما قرار دهد که تنها برای شفاعت، معجزه و آن سوی آسمان ها هستند، این در جهان امروز قابل توجیه نیست. باید با تاسف عرض کنم که امروز در برخی از شبکه های [اجتماعی] خارجی، فیلم ها و کلیپ هایی از روایت هایی که در آیین های ماه محرم گفته شده و ما انجام می دهیم، منتشر می شود با هدف استهزا و تمسخر؛ یعنی کار ما به جایی رسیده است که این مراسم عاشورای شیعیان، به جای اینکه درسی برای بشریت باشد، آن را به استهزا بگیرند. درحالی که امروز کسی بزرگانی مانند افلاطون، ارسطو، سقراط و بوعلی سینا را مسخره نمی کند؛ چراکه به دست عوام الناس نیفتاده اند و کسی با آن ها رابطه احساسی برقرار نکرده است. افلاطون را از منظر عقلانی، ارسطو را از منظر منطق و ابوعلی سینا را به عنوان یک عالمِ دانشمند می شناسند و در دنیا از جایگاه برجسته ای به آن ها می نگرند. کسی کلیپ علیه ابوعلی سینا درست نمی کند تا او را مسخره کند. ولی چرا برای مراسمی که برای ائمه ما برگزار می شود، کلیپ ساخته می شود؟ زیرا این جریانِ مواجِ پرگهر که باید در تاریخ بشریت تاثیر بگذارد، در دست عده ای جاهل افتاده که نمی دانند با این گوهر چه باید بکنند و به جای آنکه برای آن کلیپ انسانیت و بندگی ساخته شود، کلیپ استهزا و تمسخر برای آن می سازند، این ها تحریف های امروزه در جریان امام حسین(ع) است. از این لحاظ ما باید برای این ها اندیشه ای داشته باشیم و چنین جلساتی برگزار کنیم که افراد اهل خرد نشسته اند و به دنبال این هستند که نگاهی نو به یکی از رویدادهای تاریخ بشر یعنی عاشورا داشته باشند.