کتاب پنجاه کارگردان کلیدی تئاتر

به افسانه نوری

م. ز.

چرا به نظریه و عمل تئاتر نیاز داریم؟ جداییِ نظریه و عمل در تئاتر ایرانی چه پیامدهایی را به همراه داشته است؟ بعد از چندین دهه از سپری شدن عمر تئاتر ایرانی، نیاز به ترجمه ی آثار کلاسیک نظریه پردازان و پیشروان تئاتر بیش از پیش از سوی دست اندرکاران تئاتر حس می شود.
مجموعه ی تئاتر، نظریه و اجرا، با این نیت طراحی شده است تا به معرفی سنت های زنده و پویای تئاتر در عصر ما بپردازد، سنت هایی که لزوم خوانش مجددشان از هر جهت حس می شود. بر این اساس معرفی جریان های عمده ی تئاتر و اجرای معاصر، بازخوانی آن ها، و تاکید نهادن بر رابطه ی میان عمل و نظریه ی تئاتر از اهداف اصلی این مجموعه است.

دبیر مجموعه

علی اکبر علیزاد

بریژیت بومرز(۱) استاد مدعو دانشکده ی زبان روسی دانشگاه بریستول است. او در فرهنگ معاصر روسیه، به ویژه سینما و تئاتر این کشور تخصص دارد. آثار منتشر شده ی او عبارتند از یوری لیوبیموف در تئاتر تاگانکا (آمستردام، هاروود، ۱۹۹۷)، سوخته از آفتاب (لندن، آی بی تائوریس، ۲۰۰۰) و روسیه در قاب: انگاره ی روسی در سینمای پس از شوروی (آی بی تائوریس، ۱۹۹۹).

یان کاروترز(۲) از سال ۱۹۸۵ در دانشکده ی تئاتر و ادبیات نمایشی دانشگاه لاتروب تدریس می کند. او (در کنار منامی ریوتا و جان گیلیز) یکی از ویراستاران کتاب اجرای شکسپیر در ژاپن (انتشارات دانشگاه کمبریج، ۲۰۰۱) است و با همکاری تاکاهاشی یاسوناری کتاب تئاتر سوزوکی تاداشی (انتشارات دانشگاه کمبریج، ۲۰۰۴) را به رشته ی تحریر در آورده است.

جین کوتیا(۳) دانشیار ادبیات نمایشی و تئاتر در دانشگاه کمبریج انگلستان و عضو شورای مدیران کالج سلوین است. کتاب های ابداع یک زبان: بررسی نمایشنامه های یوجین اونیل (انتشارات دانشگاه کمبریج، ۱۹۷۹)، نگاهی به کارگردانان: آندره آنتوان (انتشارات دانشگاه کمبریج، ۱۹۹۱)، درام انگلیسی، ۱۸۹۰ـ۱۹۴۰، (هارلو، لانگمن، ۱۹۹۶) و نمایشنامه ی «زن جدید» و دیگر زنان آزاد (انتشارات دانشگاه آکسفورد، ۱۹۹۸) از آثار او هستند. حوزه های پژوهشی مورد علاقه ی او در تئاتر و سینما زبان نمایشی و شکسپیر هستند. او هم اکنون بر نحوه ی به صحنه بردن اجتماعات و قیام های مردمی کار می کند.

اسکات تی. کامینگز(۴) مشغول تدریس و کارگردانی نمایش در دانشکده ی تئاتر کالج بوستون است. علاوه بر کتاب آن بوگارت و چارلز می: بازسازی تئاتر آمریکا (انتشارات دانشگاه کمبریج ۲۰۰۵)، مقالات بسیاری را در نشریات تخصصی و روزنامه ها به چاپ رسانده است؛ از جمله مدرن دراما، تیاتر جورنال، امریکن تیاتر و بوستون فینکس.

ماریا ام. دلگادو(۵) استاد درام و هنرهای نمایشی دانشگاه کویین مری لندن است. او نویسنده ی کتاب تئاترهای «متفاوت» در اسپانیا: حذف ها و افزوده ها در تئاتر قرن بیستم اسپانیا (انتشارات دانشگاه منچستر، ۲۰۰۳) و همچنین ویراستار تماس با خدایان؟ کارگردانان درباره ی تئاتر سخن می گویند (با همکاری پل هریتج، انتشارات دانشگاه منچستر، ۱۹۹۶)، کارگردانی یک زندگی: تاملاتی درباره ی تئاتر ماریا ایرنه فورنس (با همکاری کاریداد اسویچ، نیو همپشایر: اسمیت و کراوس، ۱۹۹۹)، پازل پاریس: گرایش های چندملیتی و تئاترهای شهر (به همراه دیوید برادبی، انتشارات دانشگاه منچستر، ۲۰۰۲) و نمایشنامه های برنار ـ ماری کولتس: (لندن: متوتن، ۲۰۰۴) است.

نادین هولدزورث(۶) استاد مدعو مطالعات تئاتر و اجرا در دانشگاه وارویک است. نوشته های او درباره ی گروه ۸۴: ۷، کارگاه تئاتر، گلاسکو یونایتی و تئاتر معاصر اسکاتلند است. او نمایشنامه هایی برای انگلستان اثر جان مک گراث و مجموعه ی مقالات او درباره ی تئاتر به نام افکار عریان و سرگردان را ویرایش کرده است. وی در حال حاضر مشغول نگارش کتابی درباره ی جوآن لیتل وود برای مجموعه ی مشاهیر هنر اجرای انتشارات راتلج است.

میکال کوبیالکا(۷) مدیر گروه و استاد تئاتر در دانشکده ی هنرهای نمایشی و حرکات موزون دانشگاه مینه سوتا است. او نویسنده ی کتاب های سفری به فضاهای دیگر: مقالات و بیانیه ها، ۱۹۴۴ـ۱۹۹۰ (برکلی: انتشارات دانشگاه برکلی، ۱۹۹۳) و این است بدن من: تجربه های نمایشی در اوایل قرون وسطی (آن آربر: انتشارات دانشگاه میشیگان، ۱۹۹۹)، برنده ی جایزه ی ATHE برای بهترین کتاب پژوهشی سال ۲۰۰۰ در زمینه ی تئاتر و تعلیم و تربیت، است. همچنین کتاب در باب مرزها و آستانه ها: تاریخ، فنون و نظریه ی تئاتر (مینه پولیس: انتشارات دانشگاه مینه سوتا، ۱۹۹۹) را خود، و کتاب تکنیک های استفاده از فضا در قرون وسطی (مینه پولیس: انتشارات دانشگاه مینه سوتا، ۲۰۰۰) را با همکاری باربارا هاناوالت ویرایش کرده است.

داشا کریجانسکایا(۸) استادیار رشته ی تئاتر در آکادمی روزولت هلند و ویراستار کتاب تئاتر: تئاتر روسیه، گذشته و حال است. زمینه های پژوهشی او عبارتند از تئاتر معاصر روسیه و اروپای شرقی، تئاتر مدرنیستی در روسیه و اروپا و شیوه های کارگردانی قرن بیستم. مقالات اخیر او در نشریه ی مطالعات اجرا و تاریخ تئاتر اسلاو و اروپای شرقی و روزنامه ی کولتورای مسکو به چاپ رسیده اند.

کازوکو ماتسوکا(۹) منتقد تئاتر و مترجم تعداد زیادی از نمایشنامه های شکسپیر از جمله ریچارد سوم، شاه لیر و پریکلس است. در سال ۱۹۹۵ جایزه ی یوئاسا کاشیکو را برای ترجمه ی کمدی اشتباهات، رویای شب نیمه ی تابستان و رومئو و ژولیت به دست آورد. او همچنین نمایشنامه ی ابر ۹ اثر کاریل چرچیل و روزنکرانتس و گیلدنسترن مرده اند اثر تام استاپارد را ترجمه کرده است. همچنین کتاب هایی را در زمینه ی نقد به چاپ رسانده است؛ از جمله خوانش روح بخش شکسپیر؛ مصاحبه ای با دکتر هایائو کاوایی روانکاو، درباره ی نمایشنامه های شکسپیر (توکیو، شینچوشا، ۱۹۹۹) و شکسپیر مونو ـ گاتاری (توکیو: شینچوشا، ۲۰۰۴).

یان ماکسول(۱۰) رئیس دانشکده ی مطالعات اجرا در دانشگاه سیدنی است. او نویسنده ی کتابی با عنوان ضرباهنگ سنگین، ضرباهنگ های تند... (میدل تاون، انتشارات دانشگاه وزلیان، ۲۰۰۳) است که به بررسی قوم نگارانه ی فرهنگ رپ در حومه ی غرب سیدنی می پردازد. او در ویکتورین کالج تئاتر در رشته ی کارگردانی تحصیل کرده است و مرتبا در مورد طیف وسیعی از تجربه های مختلف اجرایی، از قوانین فوتبال استرالیایی و تئاترهای محفلی گرفته تا دفاعیات دادگاه، مقاله می نویسد.

شومیت میتر(۱۱) دوره ی کارشناسی ارشد را در دانشگاه آکسفورد و دوره ی دکتری را در دانشگاه کمبریج گذرانده است. در سال ۱۹۹۲ کتاب سیستم های تمرین را چاپ کرد که درباره ی نظریه ی اجرا و کمابیش مبتنی بر تجربه های کاری او با پیتر بروک، آگوستو بوآل و ریچارد شکنر بود. او مدتی در دانشگاه کمبریج و ناتینگام به تدریس ادبیات و نمایش انگلیسی پرداخته است و هم اکنون یک شرکت هوانوردی را اداره می کند و مشغول نوشتن و فیلمسازی است.

اویف مانکس(۱۲) دکترایش را از کالج ترینیتی دوبلین گرفته است و در دانشکده ی سینما، تئاتر و تلویزیون دانشگاه ردینگ تئاتر تدریس می کند. او در سال ۲۰۰۳ به عنوان کارآموز در گروه ووستر کار می کرد و تاکنون مقالاتی را در نشریات مدرن دراما و مطالعات تئاتر اقیانوسیه به چاپ رسانده است.

آرکادی اوستروفسکی(۱۳) در مسکو متولد شد و در سال ۱۹۹۳ از آکادمی هنرهای نمایشی روسیه فارغ التحصیل شد. در سال ۱۹۹۹ دوره ی دکتری را در دانشگاه کمبریج به پایان رساند. عنوان پایان نامه ی او استانیسلاوسکی به انگلستان می رود: شکسپیر، بایرون، دیکنز و تئاتر هنر مسکو و اولین استودیو آن بود. او هم اکنون در فایننشال تایمز کار می کند.

جرالد رابکین(۱۴) استاد بازنشسته ی هنرهای نمایشی دانشکده ی هنر میسون گراس در دانشگاه روتگرز است. او نویسنده ی کتابی به نام تئاتر و تعهد: سیاست درتئاتر دهه ی ۱۹۳۰ آمریکا (ایندیاناپولیس، انتشارات دانشگاه ایندیانا، ۱۹۶۴) است. او نویسنده ی پرکار تئاتر در مطبوعات معروف و آکادمیکی نظیر سوهو ویکلی نیوز، کانزاس سیتی استار، نیو استیتس من و دراما ریویو بوده است. او عضو انجمن منتقدان تئاتر آمریکا، انجمن تئاتر آمریکا و هیئت داوران لوسیل لورتل آف ـ برادوی است.

جان رودلین(۱۵) مدیر سلاوی سنتر در مناطق روستایی فرانسه است. این موسسه به تحقیق و آموزش درباره ی اجرا در فضای آزاد می پردازد. او نویسنده ی کتاب های ژاک کوپو (انتشارات دانشگاه کمبریج، ۱۹۸۶) و کوپو: مقالاتی درباره ی تئاتر (با همکاری نورمن پل، لندن، راتلج، ۱۹۸۹) است. همچنین فصل «کوپو» از کتاب پرورش بازیگر در قرن بیستم (ویراستار آلیسون هاج، راتلج، ۲۰۰۰) نوشته ی اوست. دو کتاب دیگر به نام های کمدیا دل آرته: کتاب راهنمای بازیگران (راتلج، ۱۹۹۳) و کمدیا دل آرته: کتاب مرجع برای گروه ها (با همکاری اولی کریک، راتلج، ۲۰۰۱) نیز چاپ کرده است.

دبورا سایوتز(۱۶) کارگردان مقیم نیویورک است که آثارش در تئاترهایی نظیر کلابر تامب، نیو جورجز، دراما لیگ، ویمنز پروجکت اند پروداکشنز، نیو دراماتیست، پاور هاوس / نیویورک استیج و فیلم، و در جشنواره ی شکسپیر نیوجرسی اجرا شده اند. ترجمه ی او از نمایشنامه ی زنان زندان اثر نمایشنامه نویس مکزیکی ماریا مورت، در تئاتر فوریوم (ژوئن ۲۰۰۳) به چاپ رسید. او در کالج باروش دانشگاه سیتی نیویورک تدریس می کند.

ماریا شفتسووا(۱۷) استاد درام و هنرهای نمایشی در کالج گولداسمیت دانشگاه لندن است و سابقه ی تدریس در دانشگاه های کانکتیکت و لانکستر را نیز دارد. کتاب های تئاتر و تعاملات فرهنگی (انتشارات دانشگاه سیدنی، ۱۹۹۳) و دودین و تئاتر مالی دراما: فرایند منجر به اجرا (راتلج، ۲۰۰۴) به قلم او منتشر شده است. او سردبیری ویژه نامه ی تئاتر و فعالیت های بین رشته ای ( ۲۰۰۱ ) را برای تئاتر ریسرچ اینترنشنال و ویژه نامه ی جامعه شناسی تئاتر (۲۰۰۲، به همراه دن اوریان) برای کانتمپرری تئاتر ریویو انجام داده است که مقاله ی خود او با عنوان «به خدمت گرفتن قهرمان و کار برای جامعه شناسی آثار صحنه ای» نیز در آن دیده می شود. او یکی از سردبیران نیو تیاتر کوارترلی، سردبیر میهمان تیاتر ریسرچ اینترنشنال و مشاور سردبیر ادبیات و زیبایی شناسی است.

دیوید ویلیامز(۱۸) استاد رشته ی تئاتر در کالج هنری دارتینگتون انگلستان است و به عنوان مدرس، نویسنده، مترجم، کارگردان، دراماتورژ و بازیگر در انگلستان و استرالیا فعالیت داشته است. او کار گردآوری و ویرایش کتاب های پیتربروک: یک پرونده ی تئاتری (لندن: متوئن، ۱۹۸۸)، پیتربروک و ماهابهاراتا: رویکردهای انتقادی (لندن: راتلج، ۱۹۹۱) و تئاتر مشارکتی: کتاب های مرجع تئاتر خورشید (راتلج، ۱۹۹۹) را در کارنامه ی خویش دارد. همچنین مشاور سردبیر پرفورمنس ریسرچ و سردبیر میهمان رایتینگز آن دنس است.

طرح بحثی سازنده و جذاب، انگیزه ی اصلی ما از انتخاب کارگردانانی است که شیوه ی کارشان در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است. هدف ما این است که از این طریق علاقه و توجه خوانندگان را به شیوه ی تولید آثار نمایشی برخی از کارگردانان قرن بیستم و بیست و یکم، که نقاط عطفی در تاریخ تئاتر ایجاد کرده اند، جلب کنیم. ما قصد نداریم فهرستی جامع و مانع تهیه کنیم و در ازای زیر سوال بردن افراد خارج از این فهرست، به موفقیت های افراد انتخاب شده تقدسی ابدی ببخشیم. خواسته ایم ترکیبی جذاب از جنسیت های مختلف و از چهره های مشهور قدیمی و جدید در این عرصه داشته باشیم. همچنین آگاهانه کارگردانان پرآوازه را در کنار افراد کمتر شناخته شده، که کارشان به همان اندازه شایان توجه است، قرار داده ایم.
اجتناب از گردآوری نمایندگانی با سهم یکسان از پنج قاره و تشکیل نوعی سازمان ملل برای تئاتر، به طریقی مشابه، برخاسته از تصمیمی است که جنبه های تحلیلی کتاب را بر جنبه های توصیفی آن مرجح می داند. از آنجایی که این کتاب صرفا مباحث پایه ای و حداقلی را ارائه می کند، احساس کردیم که بهتر است در این سرفصل های مقدماتی، کمتر به حقایق سهل الوصول زندگی نامه ای بپردازیم و به جای آن، با تمرکز بر جوهره ی کار، عصاره ی آن را در چند پاراگراف انتقادی خلاصه کنیم. از دیدگاه ما، هر مقاله راهنمای دستیابی به هسته ی بنیادی کار یک کارگردان است؛ یعنی رسیدن به اصولی که جانمایه ی کار وی محسوب می شوند. محدودیت جغرافیایی در این کتاب امری ضروری بود تا از این طریق خوانندگان قادر باشند دریافت خود از کار برخی از کارگردان ها را به گونه ای صحیح به کار دیگران تعمیم دهند.
هر کدام از کتاب های مجموعه ی «پنجاه چهره کلیدی»ⁱ کارکرد چندگانه دارند. خواننده ممکن است به عنوان یک کتاب مرجع گهگاه به آن رجوع و مدخل های آن را مستقل از هم مطالعه کند. ساختار کتاب به گونه ای است که بتواند برای کسانی که می خواهند آن را از ابتدا به انتها نیز بخوانند، مفید واقع شود؛ چه افراد عادی که از سر کنجکاوی آن را به دست می گیرند و چه دانشجویان، بازیگران، کارگردانان و سایر افراد حرفه ای. برای پاسخگویی به انتظارات تماشاگران تئاتر، دانشجویان و متخصصان، سعی بر این بوده است که در تمامی مدخل های کتاب، دیدگاه های نظری کارگردانان مورد بحث، با تمهیدات آنان برای عملی کردن این دیدگاه ها همراه باشد. بنابراین تحلیل ها را تا حد امکان، بر مبنای مطالعه ی تمرین ها و سایر روش های عملی قرار دادیم. در این حوزه هاست که هنر کارگردان، بهتر از اجرا نمودی عینی و روشن پیدا می کند. برای تمام دست اندرکاران مستقل تئاتر تمرکز بر رابطه ی بین کارگردان و بازیگر حائز اهمیت است چرا که جوهره ی کار کارگردان را تشکیل می دهد. در قرنی که تقریبا تمام سبک ها و ژانرهای قابل تصور تئاتر از آن بر آمده اند، دو مقوله ی ارتباط بین کارگردان و بازیگر و حاصل کنکاش آن ها در ظرفیت های بازیگری، از معدود مقولات شناخته شده ای هستند که قادرند به وجوه مختلف کار انسجام ببخشند. برخی از کارگردانان متعصبانه کار خود را به چارچوب های ناتورالیستی یا رئالیستی محدود کرده اند و برخی دیگر معمولاً با انگیزه های سیاسی و با همان وسواس، سعی کرده اند که به کارشان کیفیتی شاعرانه و انعطاف پذیر ببخشند و این امر ناشی از رویکرد آزادانه تری است که به تئاتر داشته اند. علی رغم تنوع در پیش فرض های نظری، همه ی کارگردان های منتخب این کتاب (تقریبا بدون استثنا) روش هایی برای تعلیم بازیگر ابداع کرده اند که مهم ترین ودیعه ی آنان به تئاتر قرن بیستم و روند حرکت آن در اولین دهه ی قرن بیست و یکم است.
با توجه به اهداف متفاوتی که این کارگردانان برای تئاتر خود متصور شده اند، تمرین ها و روش های ابداعی آنان نیز متنوع و منحصر به فرد هستند. اگر نقطه اشتراکی بین این روش ها وجود داشته باشد، تمایل به کار روی بدن، به جای کار صرف روی ذهن و در بسیاری موارد، احتراز از هرگونه جدایی بین آن ها است. از همان روزهای اولیه ی «متد کنش بدنی» استانیسلاوسکی و «بیومکانیک» میرهولد تا رویکردهای تازه تر آریان منوشکین و آن بوگارت مبنی بر اراده ی آن ها برای خلق اجراهایی از طریق تمرین های کارگاهی به جای کار بر روی متن های آماده، جریانی قوی در کار است که تلاش می کند تئاتر را هنری انعطاف پذیر درنظر بگیرد، تا یک شکل هنری روشنفکرانه. توانایی تئاتر برای خلق انبوهی از تصاویر دیداری، شنیداری و بدنی در آن واحد، حاصل گرایش جدیدی است که کنش را به جای زبان به عنوان رسانه ی بنیادین اجراهای تئاتر اتخاذ کرده است. این تغییر مسیر از تسلط کلام به ارجحیت یافتن بدن در حال حرکت، کمک خلاقانه ی کارگردان است به تئاتر با همه ی گوناگونی های امروزین آن.

شومیت میتر
ماریا شفتسووا

i. کتاب حاضر یکی از چند کتابی است که تحت عنوان Key Guides به چاپ رسیده اند.