کتاب مدیریت اسلامی در پرتو نهج‌البلاغه
عرصه عمل و اقدام - جلد پنجم

مدیریت اسلامی در عرصه عمل و اقدام

عرصه عمل و اقدام، عرصه بروز حوادث و رویدادهای روزمره‎ای است که ممکن است گوارا یا ناگوار باشند؛ حوادثی که اصالت‎ها و باورها و اعتبارات حیات اجتماعی را به چالش می‎کشند. پس مدیر مسلمان باید هوشیارانه به رصد حوادث و رویدادهای در حال وقوع بپردازد و دانش موجود و پژوهش‎های آینده را به سوی حل مسائل و مشکلات جاری و در حال ظهور، متمایل نماید.
سازمان‎ها و شرکت‎های درگیر این مسائل و مشکلات، به دو گونه‎اند: سازمان‎ها و نهادهای دولتی یا غیرانتفاعی که حیات آنها وابسته به سودمندی و فایده در چالش‎های دموکراتیک یا بوروکراتیک است؛ و سازمان‎ها و شرکت‎های خصوصی و انتفاعی که حیات آنها وابسته به پیروزی و کسب سود در بازار پررقابت است.
از این رو، شایسته است که مباحث بخش حاضر در پرتو این سوالات رصد شوند:
الف) چگونه می‎توان ضمن رعایت اصول اخلاقی و مذهبی، در رقابت‎ها و حتی نبردهای دموکراتیک، موفق ماند؟
ب) چگونه می‎توان ضمن رعایت اصول اخلاقی و مذهبی، در چالش‎های رقابت و بقا در بازار، موفق ماند؟
وَاَحَلَّ اللّهُ البَیعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا (قرآن کریم، بقره، ۲۷۵) و خداوند تجارت را حلال و ربا را حرام کرده است (ر.ک. المیزان، ج ۲، ۶۲۶).

اِنَّ الَّذِینَ یشتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَاَیمانِهِمْ ثَمَنًا قَلِیلاً اُوْلَئِک لاَ خَلاَقَ لَهُمْ فِی الآخِرَهِ وَلاَ یکلِّمُهُمُ اللّهُ وَلاَ ینظُرُ اِلَیهِمْ یوْمَ الْقِیامَهِ وَلاَ یزَکیهِمْ وَلَهُمْ عذَابٌ اَلِیمٌ (قرآن کریم، آل عمران، ۷۷). همانا کسانی که عهد خداوند و ایمان خود را به بهای ناچیز معامله کردند، کسانی‎اند که در آخرت بهره‎ای ندارند و خداوند در قیامت با آنها سخن نمی‎گوید و به آنها نظر نمی‎کند و پاکشان نمی‎سازد و برای ایشان عذاب دردناکی است (ر.ک. المیزان، ج ۳، ۳۸۸).

فصل اول: رعایت اخلاق در کسب‎وکار

شان رقابت در برابر شان نمایندگی

شرکت‎های دولتی نماینده مردم بوده، مسئول تحقق اهداف و مقاصد اجتماعی‎اند؛ در حالی که شرکت‎های خصوصی نماینده سهامداران بوده، بازیگران اصلی عرصه بازارند و فقط تا هنگامی باقی می‎مانند که بتوانند از فرصت‎های خود، بهتر از رقبایشان استفاده کنند. بنابراین، هرچه بازار حساس‎تر و پررقابت‎تر باشد، سریع‎تر و بیشتر می‎تواند شرکت‎های انطباق‎ناپذیر یا ناکارآمد را حذف سازد و شرکت‎های پویاتر و کارآمدتری را حفظ کند و توسعه دهد.
در فرهنگ اسلامی، اقدام به‎کار و تلاش، ارجمند و پرارزش است؛ مشروط به اینکه با نیّت خدمت به جامعه و توانمندسازی خود و سایر همنوعان انجام پذیرد و در همه مراحل هدف‎گذاری، طراحی و اجرا، ملزم به عمل عادلانه و اخلاقی باشد.
نکته این است که چگونه می‎توان هم اخلاقی عمل کرد و هم در دنیای پررقابت امروز باقی ماند و موفق شد.
به هر حال، رقابتِ شکننده در جهان واقعی، حیات سازمان‎ها را تهدید می‎کند؛ به‎طوری که گاهی حتی مجالی برای اندیشیدن به اخلاق باقی نمی‎گذارد و بدتر آنکه رفتارهای ظاهراً اخلاقی شرکت‎ها، در تعهد به مسئولیت اجتماعی، گاهی برای فرار از مالیات یا فریب عامه و جلب توجه ایشان انجام می‎شود.
بنابراین شایسته است که مباحث فصل حاضر در پرتو این سوالات مطالعه شوند:
الف) در شرایط پررقابت بازار، تا چه حد می‎توان به اصول اخلاقی پای‎بند ماند؟
ب) چگونه می‎توان ضمن متعهد ماندن به اصول اخلاقی، شرایط موفقیت و کامیابی شرکت را حفظ نمود؟

۱. امانت سهامداران
۲. تعهدات سهامداران
۳. مسئولیت اجتماعی
۴. پاسخ‎گویی داخلی و خارجی
۵. حساب‎پس‎دهی به سهامداران
۶. رشوه و تخلف
۷. شرکت سالم
۸. بازار پررقابت
۹. شرکت مسلمانان
۱۰. شرکت اسلامی
۱۱. بازار ویژه مسلمانان
۱۲. اسرار بقا در محیط
۱۳. برند حلال
۱۴. قدرت مسلمانان در بازار
۱۵. اعتبار بازار اسلامی

علامه طباطبایی (ره): قرآن و احادیث تمام احتیاجات بشری را بیان می‎کنند؛ اما کسانی که می‎خواهند مطالب قرآن و حدیث را فراگیرند، برای درک صحیح خود، احتیاج به یک روش استدلال صحیح دارند (طباطبایی، ۱۳۶۳، ۱۸).