کتاب راهنمای ژانر، معرفی و بررسی ده گونه‌ی سینمایی

یادداشت مولف

بهمن ماه ۱۳۸۸ بود. در کنار دومین شماره ی مجله ی ۲۴، ضمیمه ای درباره ی فیلم های علمی ـ خیالی به چشم می خورد که عنوان راهنمای ژانر را برایش انتخاب کرده بودیم. به پیشنهاد حسین معززی نیا ــ سردبیر مجله ــ تصمیم گرفته بودیم هر ماه، به مناسبت یکی از فیلم های تازه به نمایش درآمده در سینماهای دنیا، به سراغ یکی از ژانرهای سینمایی برویم و تعریف و تاریخچه ی آن را برای خوانندگان توضیح دهیم. از این بگوییم که آن ژانر چگونه شکل گرفته، چه خصوصیاتی دارد، زیرژانرهایش چه چیزهایی هستند و در تاریخ سینما چه سرگذشتی داشته است. پیشنهاد انتشار این مجموعه یکی از بهترین اتفاق های آن ایام بود. برای من، که همیشه دلبسته ی تاریخ سینما بودم، فرصتی فراهم می کرد تا هر ماه سرم را بیشتر توی کتاب ها فرو کنم، بیشتر از گذشته به سایت های اینترنتی سرک بکشم و در مورد چیزهایی بنویسم که به شدت شیفته شان بودم، درباره ی فیلم هایی که با بیشترشان زندگی کرده بودم و حالا، به مناسبت این مجموعه، می توانستم به شان ادای دین کنم. نمی خواستم برای کار کم بگذارم و تا جایی که در توانم بود سعی می کردم مجموعه ی به درد بخوری فراهم کنم. خودم را ملزم می کردم قبل از نوشتنِ مطالب فیلم های مهم هر ژانر را دوباره تماشا کنم تا حس تازه ای در نوشته هایم جاری شود. یادم می آید برای راهنمای نوآر فولدری روی دسکتاپ گذاشته بودم که پر بود از فیلم های مهم ژانر. مشهورها و مهجورها را کنار هم گذاشته بودم و بین نوشتن مطالب، دایماً بازبینی شان می کردم. برای ژانرهای دیگر هم همین طور.
این مجموعه تا شماره ی نهم مجله ی ۲۴ ــ تا مهر ۸۹ ــ به صورت پیوسته منتشر می شد. در ابتدا، به صورت ضمیمه ای کوچک با قطع متفاوت و در ادامه، همشکل با دیگر صفحات مجله، منتها با گرافیکی متمایز. بازخوردهایی که از مخاطبان می گرفتیم بسیار خوب بود و نشان می داد در تصمیمی که گرفته بودیم به بیراهه نرفته ایم. طیف مخاطبان بسیار گسترده ای هم داشتیم، از علاقه مندان سینما که در آغاز راه بودند تا دانشجویان سینما و حتا منتقدانی که در نظرسنجی ها شرکت می کردند. شکل انتشار مطالب و ارائه ی آن ها به صورت مجموعه ای فشرده، سینمادوستانی را که به دنبال یادگیری یا مرور مبانی و تاریخچه ی ژانرهای سینمایی بودند کاملاً راضی می کرد. بااین حال، چون در مجله ی ۲۴ همیشه به دنبال تنوع بودیم، تصمیم گرفتیم انتشار این مجموعه را در اوج متوقف کنیم. تا آن زمان، به اکثر ژانرهای اصلی پرداخته بودیم و خواه ناخواه باید نقطه ی پایانی برای روند انتشار ضمیمه ها در نظر می گرفتیم. بعد از آن وقفه، چند ماه بعد به دلیل درخواست خوانندگان، در شماره ی چهارده مجله، راهنمایی برای ژانر وسترن فراهم کردیم که نسبت به ضمیمه های قبلی حجم بیشتری داشت. چون انتشار این راهنما با فروردین ۹۰ همزمان شد، به آن به چشم یک هدیه ی نوروزی نگاه کردیم و صفحات بیشتری برایش در نظر گرفتیم. وقتی قرار شد این ضمیمه ها را در قالب کتاب منتشر کنم، تصمیم گرفتم به سراغ ژانر مهم دیگری هم بروم تا ترکیب نهایی شکل جامع تری به خود بگیرد. راهنمای ژانر ملودرام با همین هدف مختص انتشار در کتاب نوشته شد. در ترکیب و چینش مطالب ژانرهای دیگر هم با توجه به انتشار آن ها در قالب کتاب، تغییراتی داده شده است. بعضی از مطالب که مناسبتِ روز داشته اند حذف شده اند. چند مطلب هم که بعداً در مجله ی ۲۴، منتشر شده اند اما متناسب با محتوای راهنماهای ژانر بوده اند حالا کنار دیگر مطالب قرار گرفته اند. مطلب مجید بسطامی درباره ی تیم برتون و گفت وگوی حسن حسینی و علیرضا محمودی درباره ی فیلم جنایی نمونه هایی از این مطالب اند. بخشی از ترجمه ی مجید اسلامی از کتاب هنر فیلمِ دیوید بوردول و کریستین تامسون هم در ابتدای کتاب قرار گرفته است. بوردول و تامسون در این مطلب توضیحات مفیدی درباره ی ماهیت و گستره ی ژانرهای سینمایی می دهند و مطالعه ی آن ذهن خواننده را برای آشنایی با مطالب دیگر آماده می کند.
ژانرهای سینمایی در عین سادگی شان به شدت پیچیده اند: از پشتوانه ی غنی تاریخی ای برخوردارند که در گذر زمان افت وخیزهای زیادی را تجربه کرده است. چراغ راه سینمادوستان و سینماگران بوده اند و شناخت دقیق شان عیار قضاوت مان را درباره ی فیلم های سینمایی بالا می برد. در کتاب پیش رو، تلاش شده برای اولین بار در قالب یک اثر تالیفی و کاربردی مسیر این شناخت هموار شود. خوانندگانی که پیش از این مجبور بودند دانش سینمایی خود را در زمینه ی ژانر با رجوع به منابع پراکنده و محدود افزایش دهند حالا مجموعه ای مفصل در اختیار دارند که قرار است چشم انداز دقیقی از ده ژانر اصلی برای شان ترسیم کند. هر فصل شامل بخش های نسبتاً ثابتی است که در آن ها تعریف ، حدومرز، زیرمجموعه ها و تاریخچه ی ژانر توضیح داده شده. بسته به بحث، جایگاه برخی از ژانرها در سینمای ایران هم موردتوجه قرار گرفته است. فیلم شناسی پایان کتاب هم می تواند به خوانندگان برای یافتن نام اصلی و مشخصات فیلم های ذکرشده در کتاب کمک زیادی کند.
انتشار کتاب راهنمای ده ژانر سینمایی بیش از هر چیز مدیون اعتماد و همراهی برادر بزرگ ترم، حسین معززی نیا، است. بدون راهنما یی های ایشان این مجموعه نه تنها کیفیت فعلی اش را نداشت، بلکه حتا شکل نمی گرفت. از نویسندگان و مترجمانی هم که در تکمیل مطالب برخی از فصل ها مشارکت کرده اند باید تشکر کنم. همین طور از دوست عزیزم، محسن آزرم، که شرایط را برای انتشار مطلوب کتاب فراهم کرد.

یحیی نطنزی
۳۰ آذر ۹۲

مقدمه

ژانرهای سینمایی به چه کاری می آیند؟

۱. ژانرهای سینمایی در ابتدای پیدایش خود ناظر به قواعدی نانوشته میان استودیوهای فیلم سازی و مخاطبان بوده اند. به این صورت که انتظاراتِ تماشاگران از فیلم ها و استقبال آن ها از آثاری مشخص، فیلم سازان و تهیه کنندگان را به سمت تولید فیلم هایی با قواعدی امتحان پس داده سوق می داد تا با تکرار آن قواعد راهی برای تضمین بازگشت سرمایه های خود بیابند. مخاطبان هم در این میان همواره از چنین دسته بندی هایی استقبال می کردند و بیشتر به سمت فیلم هایی متمایل می شدند که با ذوق و سلیقه شان سازگار بود. این رویکرد، در دهه های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ تا حد زیادی به تثبیت فرهنگ فیلم بینی در کشورهای صاحبِ صنعتِ سینما، به خصوص امریکا کمک کرد و زمینه ساز استمرار ارتباط سینمادوستان با سالن های کوچک و بزرگ سینما شد.
۲. از سوی دیگر، منتقدان هم برای تسهیل در ارائه ی تحلیل های سینمایی به سراغ دسته بندی فیلم ها رفته اند و با ترسیم مشخصات و ویژگی های بارز برای گونه های متنوع فیلم ها، هر اثر سینمایی را به تفکیک «عناصر ساختاری» و «مولفه های محتوایی» جزء گروهی خاص دانسته اند. این اقدامِ منتقدان منجر به پیدایش مفاهیمی به نام ژانرهای سینمایی شده که البته ماهیتی کاملاً قراردادی و اعتباری دارند و غالباً بر سر مشخصات آن ها توافق جمعی وجود ندارد. برخی تحلیل گران قوانین سفت وسختی را برای دسته بندی های ژانری در نظر می گیرند و سعی می کنند با در نظر گرفتن چند ژانر کلیدی، دیگر گونه های سینمایی را ژانرهایی فرعی بدانند که از اصول و قواعد ژانرهای اصلی تبعیت می کنند. مثلاً از نظر این منتقدان، ژانر تریلر را می توان یک ژانر کلیدی فرض کرد که گونه هایی مانند گنگستری، جنایی، پلیسی و حتا نوآر زیرمجموعه های آن محسوب می شوند. در مقابل، دسته ای دیگر از نظریه پردازان قایل به این دسته بندی نسبتاً قدیمی نیستند و بیشتر زیرگونه های سینمایی را تحت عنوان ژانری مستقل تعریف می کنند. به عنوان مثال بری لنگفورد، در کتاب فیلم ژانر؛ هالیوود و فراسوی آن(۱)، در دسته بندی فیلم ها ژانر جدیدی به نام «هولوکاستی» هم در نظر گرفته و در فصلی مجزا خصوصیات آن را تشریح کرده است.
۳. ژانرها مفاهیمی هستند که یک باره متولد نمی شوند و در گذر زمان شکل می گیرند. به علاوه این مفاهیم ماهیتی کاملاً پویا دارند و ممکن است در شرایط متغیر و از منظرهای متفاوت به تعاریف کاملاً متنوعی دست یابند. بااین حال، اعتباری بودن آن ها و وابستگی شان به مجموعه ای از قراردادها باعث شده همواره مناقشات بسیاری میان منتقدان و تحلیل گران دربگیرد. گروهی از منتقدان دید مثبتی به دسته بندی های ژانری ندارند و ژانرها را مفاهیمی برخاسته از نظام استودیویی هالیوود می دانند که به فیلم سازان و مخاطبان تحمیل می شوند. گروهی دیگر هم، مانند اندرو تیودور، اساساً ژانرها را اصطلاحاتی ارتجاعی می دانند که سد راه خلاقیت فیلم سازان می شوند و آنان را در دایره ی بسته ی قواعد ژانری محصور می کنند. هر چند بعد از فروپاشی و ــ به تعبیر دقیق تر ــ تغییر شکل نظام استودیویی امریکا در دهه ی ۱۹۶۰ قواعد ژانری سال به سال کمرنگ تر از گذشته شده اند، اما هنوز هم دسته بندی فیلم ها براساس ژانر از اهمیت و اعتبار زیادی در مطالعات سینمایی برخوردار است و نمی توان قابلیت ها و مزیت های انکارناپذیر آن ها را چه در حوزه ی بازاریابی و چه در حوزه ی تحلیلی، به آسانی نادیده گرفت.
۴. اصول متفاوتی برای تقسیم بندی ژانر ها وجود دارد که ساده ترین شان تقسیم بندی ژانرها براساس چهار عامل بسترِ داستانی(۲)، حس وحال(۳)، قالب(۴) و مخاطبِ هدف(۵) است. طبق این تقسیم بندی، فیلم ها براساس بسترِ داستانی خود به ژانرهایی مثل جنایی، نوآر، تاریخی، علمی ـ خیالی، جنگی و وسترن تقسیم می شوند. براساس حس و حال، می توان فیلم ها را به ژانرهایی مثل اکشن، ماجرا محور، کمدی، درام، فانتزی، ترسناک و تریلر تقسیم کرد. فرمت یا قالب هم فیلم ها را به ژانرهایی مانند انیمیشن، مستند و موزیکال تقسیم می کند و در نهایت، عاملِ مخاطبِ هدف هم به کار تقسیم فیلم ها براساس فیلم های کودکانه، فیلم های خانوادگی و فیلم های پورنوگرافیک می آید. از آن جایی که فیلم ها محصولاتی هنری، منعطف و زاییده ی ذهنِ خلاق سازندگان شان هستند، هر فیلمی می تواند از جنبه های مختلف به دو یا چند ژانر ارجاع بدهد و خود را از حصار بسته ی یک ژانر به خصوص برهاند. علاوه بر این، اگر فیلم های سینمایی همواره به دنبال حفظ قواعدِ ژانرها باشند، به سرعت به دام تکرار و کلیشه می افتند و جذابیت خود را از دست می دهند. به همین دلیل، فیلم سازانِ هوشمند همیشه به دنبال فرار از این قواعد و بازتعریف آن ها براساس الزامات داستانی فیلمِ خود هستند. در نتیجه، تغییر و تحول ژانرها در گذر زمان نه تنها امری ناپسند نیست، بلکه تمهیدی برای حفظ جذابیت و پویایی آن ها به شمار می رود.
۵. هر ژانری واجد چند زیرژانر یا sub-genre است که می توانند ضمن حفظ قواعد تثبیت شده ی ژانر اصلی در رویکرد های روایی، سبکِ بصری و درون مایه مسیر های تازه تری را تجربه کنند. فارغ از عناوین مناقشه برانگیزی مثل فیلم های آخرالزمانی و فیلم های فاجعه محور که بر سر ژانر اصلی و فرعی بودن آن همواره بحث هایی وجود داشته، می توان به زیرژانرهایی اشاره کرد که مطمئناً تابع یک ژانر اصلی محسوب می شوند. مثلاً کمدی های سیاه، اسلپ استیک، آنارشیستی، رمانتیک، اسکروبال و فارس جزء زیرژانرهای کمدی به شمار می روند که همگی ضمن حفظ ماهیت اصلی کمدی یعنی خنداندن مخاطب، واجد خصوصیاتی هستند که می تواند مختص خود آن ها باشد.

دیوید بوردول / کریستین تامسون
ترجمه ی مجید اسلامی

در بیشتر فروشگاه های ویدیویی، فیلم ها را براساس سرفصل های مختلف در قفسه ها می چینند ــ براساس نام ستاره ها، براساس دوره (سینمای صامت)، در مواردی براساس نام کارگردان (آلفرد هیچکاک، وودی آلن) و براساس مکان تولید (فیلم های خارجی). برای درک عملکرد فیلم ها و تجربه ای که ایجاد می کنند، بایستی به طریقی به روش های گوناگونی که تماشاگران، فیلم سازان، منتقدان و کارشناسان سینما فیلم ها را طبقه بندی می کنند پی ببریم. یکی از متداول ترین روش های دسته بندی فیلم های داستانی، ژانر است، نظیر وسترن، موزیکال، فیلم های جنگی، علمی ـ خیالی و غیره. این اصطلاحات در نوشته ها و صحبت های روزانه مدام به کار می رود، اما به ندرت تامل می کنیم ببینیم چه پیش فرض های مشترکی فیلم ها را درون این دسته ها قرار می دهد. در این جا قصدمان این است که مفهوم ژانر را بررسی کنیم و دریابیم که این دسته بندی چه طور بر سلیقه ی آدم ها در مورد فیلم هایی که می بینند تاثیر می گذارد.

در فصل اول کتابِ هنر فیلم، اشاره کردیم که وقتی برای تماشای یک فیلم به سالن سینما می روید، چه اتفاقی می افتد. اما چه چیزی باعث می شود که شما به سالنی خاص برای تماشای فیلمی خاص بروید؟ با رواج سالن های مولتی پلکس، تماشاگران هر هفته حق انتخاب های زیادی دارند. گاهی به تماشای فیلمی می رویم چون از بازیگرانش خوش مان می آید. همین که ساندرا بولاک و تام کروز نقش اصلی را بازی می کنند کافی است که تماشاگر جذب فیلم شود، فیلم درباره ی هر چه می خواهد باشد. فیلم بازها ممکن است با توجه به نام کارگردان، فیلمی را برای تماشا انتخاب کنند («هر فیلمی که مارتین اسکورسیزی بسازد می بینم.») و کارگردان هایی هستند ــ نظیر استیون اسپیلبرگ و جیمز کامرون ــ که آن قدر مشهور شده اند که توجه عموم را به فیلم خود جلب کنند. اما اغلب مردم فیلم ها را براساس نوع انتخاب می کنند. نوع فیلم را «ژانر» می نامند.
واژه ی ژانر در اصل فرانسوی است و نوع و گونه معنا می دهد و به واژه ی دیگری ربط دارد: genus که در علم زیست شناسی برای طبقه بندی گروه های بزرگ گیاهان و جانوران کاربرد دارد. هر genus معمولاً شامل چندین گونه است. دانشمندان می توانند گیاهان و جانوران را با اطمینان در دسته ای خاص قرار دهند، چرا که DNA هر موجود زنده طبقه ی آن موجود را مشخص می کند. تعریف ژانرهای سینمایی فاقد چنین دقتی است. در عوض، ژانرها اصطلاح های متداولی هستند که به شکلی غیررسمی گسترش یافته اند. فیلم سازان، تصمیم گیرندگان صنعت سینما، منتقدان و تماشاگران همگی در شکل دادن مفهومی مشترک مشارکت دارند که تعیین می کند فیلم هایی خاص از خیلی نظرها به هم شبیه اند. همچنین در طی زمان، همچنان که فیلم سازها فرمول های قدیمی را دگرگون می کنند، ژانرها نیز تغییر می کنند. در نتیجه، تعیین مرزهای دقیق برای ژانرها می تواند کار دشواری باشد.
تشخیص دادن ژانر از تعریف کردن آن کار آسان تری است. وسترن، موزیکال، اکشن، [سینمای] وحشت، کمدی، فیلم عاشقانه ــ همه ی این ها ژانر هستند. سینمای عامه پسندِ اکثر کشورها بر فیلم سازی ژانر متکی است. آلمان ژانر «هایمات فیلم»(۷) را دارد، قصه ی شهرهای کوچک. سینمای هندوستان فیلم های مذهبی، فیلم هایی متمرکز بر زندگی قدیس ها و شخصیت های مذهبی و فیلم های اسطوره ای براساس افسانه ها و کتاب های کلاسیک ادبیات تولید می کند. فیلم سازان مکزیکی ژانر «کاباره ته را»(۸) را گسترش داده اند که نوعی ملودرام متمرکز بر زندگی فاحشه هاست. از آن جا که سینمای عامه پسند عموماً داستانی است، ژانرهای داستانی سریع تر به ذهن خطور می کنند. اما سینمای مستند نیز دارای ژانر است، نظیر فیلم های پروپاگاندا (تبلیغاتی) یا فیلم های صنعتی. فیلم های تجربی نیز ژانر دارند، نظیر فیلم هایی که براساس نماهای فیلم های دیگر ساخته می شوند، که ژانر متداولی است. و در بسیاری موارد، طبقه بندی ژانرها در هم مخلوط می شود. انیمیشنی همچون دیو و دلبر (نسخه ی ۱۹۹۱) موزیکال هم هست، یا کارتونی ژاپنی به نام آکیرا علمی ـ خیالی است.