کتاب روش‌های ارزشیابی کتاب‌های درسی با تاکید بر تحلیل محتوای کّمی و کیفی

بخش اول: کتاب درسی و ارزشیابی آن

مقدمه

هر تلاشی برای طراحی، تولید و ارزشیابی کتاب های درسی مستلزم آشنایی با جایگاه و نقش کتاب درسی در نظام های آموزشی است. درهمین راستا، فصل اول این بخش به دنبال ارائه دیدگاه صاحب نظران این حوزه در ارتباط با اهمیت کتاب درسی، تعریف و تاریخچه آن، نقش کتاب درسی در کلاس درس و کارکردها و ویژگی های کتاب درسی است. در فصل دوم، ساختار و عناصر تشکیل دهنده کتاب های درسی مطرح شده است. در ادامه و به منظور آشنایی با روش های ارزشیابی کتاب های درسی، فصل سوم به این مطلب مهم اختصاص دارد. در این فصل، خوانندگان با سه روش عمده در ارزشیابی کتاب های درسی آشنا می شوند و مزایا و محدودیت های هر کدام، از جمله روش تحلیل کتاب های درسی، را مشاهده می کنند.

فصل اول: جایگاه کتاب درسی(۶) در نظام های آموزشی

کتاب درسی چیست و انواع آن کدام اند؟ چه کارکردهایی دارد و چه ویژگی هایی باید داشته باشد تا این کارکردها تحقق یابند؟ چه نقشی در کلاس درس دارد؟ در این فصل تلاش شده است که با پاسخگویی به این پرسش ها، جایگاه کتاب درسی در نظام های آموزشی روشن شود.

***

۱-۱. اهمیت کتاب درسی

از دیدگاهی نظام مند (سیستمی)، هر نظام آموزشی دارای چهار عنصر درونداد، فرایند، برونداد و بازخورد است. بر همین اساس، اهمیت کتاب های درسی از جنبه های درونداد، فرایند و برونداد مورد توجه متخصصان است؛ برای مثال، کتاب های درسی به عنوان رسانه های آموزشی- که دربردارنده بخش مهمی از برنامه های درسی هستند - یکی از مهم ترین دروندادهای نظام های آموزشی به حساب می آیند (پینگل(۷)، ۲۰۱۰). از طرف دیگر، فرایند در هر نظام آموزشی از تعامل بین دروندادها به وجود می آید و کتاب های درسی در تعامل با دروندادهای دیگر نقش مهمی در فرایند یاددهی و یادگیری ایفا می کنند (نوریان، بهرامیان،۱۳۹۳). به عبارت دیگر، معلمان از کتاب درسی به عنوان منبع اصلی محتوا، برنامه درسی و ابزار اصلی تدریس در تعیین و جهت دهی فعالیت های یادگیری دانش آموزان استفاده می کنند (سیکوروا(۸)، ۲۰۱۱). از جنبه تاثیرگذاری بر بروندادهای نظام آموزشی، یونسکو(۹) (۲۰۰۵) اعلام می کند که کتاب های درسی و مواد یادگیری قابلیت انتقال دانش، ایجاد مهارت ها و شکل دهی به شیوه تعامل فراگیرنده با جهان را دارند. همچنین، منابع اطلاعاتی معتبری برای پایین ترین تا بالاترین سطح آموزشی در کلاس درس، آزمایشگاه و مراکز یادگیری اجتماعی(۱۰) هستند.
کتاب درسی تنها به عنوان ابزاری برای آموزش مطرح نیست بلکه کاربرد گسترده آن در مدارس، دانش آموزان را در معرض عقاید، ایده ها و افکار گوناگونی قرار می دهد (ویتکر(۱۱)،۲۰۰۰). کتاب های درسی در هر سطح و با هر موضوع می توانند به عنوان ابزار اولیه شکل دهی به نگرش ها و رفتارها عمل کنند (یونسکو، ۲۰۰۵). این نگرش ها و رفتارها گسترده وسیعی از زندگی فردی، اجتماعی، دینی، اقتصادی و فرهنگی فراگیرندگان را تحت تاثیر قرار می دهند. به این ترتیب، می توان گفت که کتاب درسی پیام های مربوط به درست و غلط، زیبا و زشت را ارائه می دهد و در مجموع، ایده ال های جامعه و دستورالعمل ها را منتقل می کند. (مک کیب(۱۲)،۲۰۱۱). همچنین قوی ترین ابزار برای کمک به ایجاد نگرش مطلوب در کودکان است. این رسانه قابلیت زیادی برای انتقال فرهنگ و ارزش ها دارد و در تکوین و توسعه هویت جنسیتی کودکان و نوجوانان نقش مهمی ایفا می کند (سومالاتا(۱۳) ۲۰۰۴ و فروتن، ۱۳۸۹).

۲ -۱. تعریف کتاب درسی

تعاریف گوناگونی از کتاب درسی ارائه شده است، در «دایر المعارف تعلیم و تربیت(۱۴)»(۲۰۰۸) تعریف کتاب درسی آمده است: «یک تعریف متداول آن است که کتاب درسی اثر چاپ شده ای است که برای یک دوره و یا سال تحصیلی مهیا می گردد و در بردارنده حقایق و ایده ها درباره یک موضوع خاص است.»
طبق تعریف دیگری که یونسکو (۲۰۰۵) ارائه داده، کتاب درسی وسیله اصلی یادگیری است که برای دستیابی به مجموعه خاصی از نتایج آموزشی طراحی شده و شامل متن، تصویر و یا متن همراه تصویر است و به طور سنتی مجموعه ای چاپی است که آسان سازی توالی فعالیت های یادگیری را هدایت و راهنمایی می کند.
در بعضی از تعاریف، منظور از کتاب درسی هر کتابی است که در کلاس درس از آن استفاده می شود. ولی بیشتر تعاریف تاکید دارند که کتاب درسی تنها به کتاب هایی اطلاق می گردد که برای مقاصد آموزشی نوشته شده و انتشار یافته اند. اغلب محققان نیز کتاب هایی را کتاب درسی می دانند که به طور خاص برای استفاده در موقعیت های آموزشی نوشته شده اند (میک(۱۵)، ۲۰۰۰). در تعاریف جدیدتر، کتاب درسی تنها شامل اطلاعات نیست بلکه در بردارنده اطلاعات و فعالیت هایی است که برای دست یابی دانش آموز به نتایج یادگیری ضروری هستند. (کاستورسکوی(۱۶)، ۲۰۰۶).
گاهی کتاب درسی به بسته یادگیری نیز اطلاق می شود که شامل یک مجموعه وسایل کمکی یادگیری شامل کتاب اصلی، کتاب کار، کتاب معلم، سی دی های آموزشی و... است (میک، ۲۰۰۰).
قدر مسلم آن است که کتاب درسی بخشی از گروه بزرگ تری به نام رسانه های آموزشی و به طور خاص تر بخشی از رسانه های آموزشی چاپی است. رسانه های آموزشی چاپی عبارت اند از: کتاب های درسی راهنمای معلم، راهنمای دانش آموز، کتاب کار دانش آموز، نقشه، کتاب لغت، مجله، روزنامه، نمودار و پوسترها (مهلابا(۱۷)، ۲۰۰۶). درباره رسانه های آموزشی در فصل اول از بخش سوم بیشتر سخن خواهیم گفت.

مفهوم کتاب الکترونیکی از حدود چهل سال پیش مطرح شد. در مراحل اولیه، همان کتاب های چاپی بدون هیچ تغییری و از طریق عکس برداری و یا حروف چاپی (تایپ) به شکل دیجیتال (مجازی) درمی آمد. اما در سال های بعد، اشکال پیشرفته تری از این نوع کتاب ها تولید شد. امروزه کتاب های درسی الکترونیکی دارای قابلیت هایی همچون لغت نامه، تلفظ، ویدیو، صدا، تصاویر متحرک و حتی شبیه سازهای تعاملی است تا فراگیرندگان بتوانند با روش های دیگری غیر از خواندن، با این رسانه تعامل برقرار کنند (سان و فلورز(۱۹)، ۲۰۱۲).
نوآوری ها در زمینه کتاب های درسی الکترونیکی به سرعت در حال توسعه است اما اعتقاد عمومی بر آن است که رسانه های مبتنی بر چاپ، به ویژه کتاب درسی، هنوز هم از نظر اقتصادی بهترین گزینه برای فراگیرندگان و معلمان هستند (میک، ۲۰۰۰). طبق گزارش دفتر آموزشی یونسکو در هنگ کنگ (۲۰۰۹) «به رغم محبوبیت آموزش های الکترونیکی، کتاب های درسی چاپی رسانه مهمی برای یادگیری دانش آموزان و تدریس در کلاس های درس هستند». همچنین، نتایج تحقیق نلسون(۲۰) (۲۰۰۸) در مدارس عالی کشور آمریکا نشان می دهد که دانش آموزان و معلمان اغلب علاقه مندند که از کتاب های درسی الکترونیکی برای تحقیقات، و از کتاب های درسی چاپی در کلاس درس استفاده کنند.

هزاران سال پیش در مصر و ماوراءالنهر، فراگیرندگان برای یادگیری قواعد کلی اخلاقی و تمرین عملی امور اخلاقی متون مربوط به آن ها را رونویسی می کردند (نیوتن(۲۱)،۱۹۹۰). بنابر آنچه در تاریخ ثبت شده، از زمانی که نوشتن و اشکالی از آموزش به وجود آمده است، کتاب های درسی نیز به گونه های مختلف وجود داشته اند، از رسانه هایی همچون لوحه های گلی(۲۲) و کتیبه ها(۲۳) گرفته تا کتاب هایی با تولید انبوه (دایر المعارف تعلیم و تربیت، ۲۰۰۸). اسناد و شواهدی وجود دارد که نشان می دهد کتاب های درسی در یونان، روم، چین، هند، مصر و سایر تمدن های اولیه مورد استفاده قرار می گرفته است (همان). از جمله این اسناد می توان به لوحه های گلی دوران کوروش در ایران باستان اشاره کرد. در قرن نوزدهم و با اختراع ماشین چاپ کتاب های درسی به راحتی و با سرعت بیشتری تولید شدند. پیش از آن، کتاب های درسی در دسترس عده کمی از مردم بودند. توانایی تولید انواع کتاب های درسی امکان آموزش برای افراد بیشتری را فراهم کرد. در سرتاسر قرن های نوزدهم و بیستم کتاب های درسی ابزار اصلی تدریس برنامه درسی بودند و ابزاری برای سازماندهی و ارائه دانش به حساب می آمدند (بیرمن(۲۴)، ۲۰۰۶). در حال حاضر نیز با وجود اینکه مواد یادگیری دیگری هم در دسترس است، تحقیقات نشان می دهد که اکثر معلمان هنوز به کتاب درسی به عنوان منبع اصلی تدریس تکیه دارند (دایر المعارف تعلیم و تربیت، ۲۰۰۸). به رغم این حقیقت که تعداد زیادی از کتاب های درسی هنوز سبک های تجویزی ارائه دانش را ــ که در تضاد کامل با یافته های جدید تعلیم و تربیت است ــ دنبال می کنند (مثل هدف های چندگانه، یادگیری انفرادی و...)، آنچه اکنون می تواند به نهضت فهم دانش به جای حفظ آن کمک کند استفاده از بسته های یادگیری(۲۵) شامل فایل های صوتی و تصویری، نمودارها، کتاب های تمرین و موارد قابل دسترس در رایانه است.
در نظام جدید آموزش و پرورش ایران، نخستین کتاب های درسی را مترجمان و استادان خارجی دارالفنون از روی یادداشت های خود و یا ترجمه کتاب های همراهشان، تدوین و در چاپخانه دارالفنون به صورت چاپ سنگی تولید کردند؛ چاپخانه ای که در سال ۱۲۳۶ شمسی تاسیس گردید (گلپایگانی، ۱۳۷۱).
نخستین مشکلی که در تهیه کتاب های درسی وجود داشت، ترجمه اصطلاحات علمی بود که معادل فارسی نداشتند. نخستین کتاب هایی که در آن سال ها به چاپ رسیدند عبارت بودند از: «میزان الحساب» نوشته موسیوکریشش و ترجمه محمدزکی میرزا مازندرانی (۱۲۳۶)، «فیزیک» نوشته کریشش نمساری (اتریشی) ترجمه محمد میرزا زکی مازندرانی (۱۲۳۶)، «تشریح بدن الانسان» نوشته پولاک (۱۲۳۲)، «زبده الابدان» نوشته شلمیر فلمنکی (۱۲۴۱)، «زبده الحکمه» نوشته پولاک نمساری (۱۲۳۰)، «جراحی» نوشته پولاک نمساری (۱۲۳۹).
نخستین کتاب های درسی ابتدایی را حسن رشدیه (م ۱۳۷۶ - ۱۲۶۷ ق) نوشت و به چاپ رساند. از او ۲۷ کتاب چاپ شده موجود است؛ از جمله:
«بدایه التعلیم» این کتاب را در سه جلد برای نوآموزان سال اول ابتدایی نوشته است؛ جلد اول برای دو ماه اول، جلد دوم و سوم برای پنج ماه آخر.
«نهایه التعلیم»، جلد اول درس فارسی و جلد دوم شامل مطالب علمی.
«کفایه التعلیم»، برای آموزش املای فارسی.
«هدایه التعلیم»، برای تربیت معلم.
«اخلاق» برای شش کلاس دبستان.
رشدیه این کتاب ها را با هزینه خود چاپ می کرد و در اختیار دانش آموزان قرار می داد. نخستین مدرسه متوسطه ایران به نام «مدرسه علمیه» در سال ۱۲۷۵ شمسی تاسیس شد. در این مدرسه، دروس ادبی، فیزیک، شیمی، ریاضی و طبیعی تدریس می گردید. در اوایل، کتاب درسی خاصی برای تدریس وجود نداشت و معلمان، آنچه را از استادان دارالفنون یادگرفته بودند، در قالب جزوه هایی به دانش آموزان تدریس می کردند اما به مرور و با گسترش مدارس و افزایش دانش آموزان، کتاب های درسی جدید نیز تالیف و چاپ شدند در سال ۱۳۰۰ شمسی، مولفان موظف شدند کتاب های درسی را مطابق برنامه های اعلام شده از سوی وزارت معارف تالیف کنند. در سال ۱۳۱۷ تالیف کتاب های درسی به عهده کمیته های تخصصی گذاشته شد. اعضای این کمیته ها استادان دانشگاه و معلمان نمونه بودند. همچنین، تصویب شد که کتاب ها به گونه ای مطلوب و براساس اصول آموزش و پرورش تالیف شوند و علاوه بر مواد علمی و ادبی، موید خصال ملی و ملکات راسخه باشند. در سال ۱۳۲۰ و هم زمان با بروز مشکلات ناشی از جنگ جهانی دوم، تالیف و انتشار کتاب های درسی در ایران به مدت ۲۰سال آزاد اعلام گردید و به بخش خصوصی سپرده شد که این خود مشکلات فراوانی ایجاد کرد.
آزادی تالیف بسیاری از افراد را به تحقیق و نوشتن تشویق کرد ولیکن چون با راهنمایی و نظارت دقیق همراه نبود، باعث نابسامانی های فراوانی شد و نتایج مطلوبی نیز نداشت.