کتاب ناگفته هایی درباره سیاست نفتی ایران در دهه پس از ملی شدن و یادداشت های فؤاد روحانی نخستین دبیرک غلامرضا تاج بخش نشر نی

کتاب «ناگفته‌هایی درباره سیاست نفتی ایران در دهه پس از ملی شدن و یادداشت‌های فؤاد روحانی نخستین دبیرکل سازمان کشورهای صادر کننده نفت اوپک» نوشته غلامرضا تاج‌بخش است. اوراق شخصی روحانی در اوایل سال ۱۳۸۵ یعنی نزدیک به سه سال پس از درگذشت آن زنده‌یاد در یک کارتن سنگین وزن در امریکا به‌دستم رسید. اولین موضوعی که با اشتیاق در میان انبوه اوراق رسیده به‌دنبالش گشتم و از یافتن آن بسیار خوشحال شدم، یادداشت‌هایی بود که روحانی در دوران دبیرکلی اوپک گردآورده بود. در این مجموعه، نوشته‌ای درباره‌ی اولین دوره از خدمت دبیرکلی که از بهمن ۱۳۳۹ (فوریه ۱۹۶۱) آغاز می‌گردد، موجود نیست. همه‌ی اوراق در تشریح حدود دو سال از فعالیت سازمان متعاقب چهارمین کنفرانس اوپک است که با انتشار قطعنامه‌های سه‌گانه‌ی اوپک در تیرماه ۱۳۴۱ (ژوئن ۱۹۶۲) شروع می‌شود. مدارک در سه پرونده‌ی قطور با عنوان مذاکرات (Negotiations) جمع‌آوری شده و با شماره‌های ۱ تا ۳ مشخص گردیده است. بخش اول و بسیار کوتاه اسناد در تشریح اقدامات دولت ایران در اجرای قطعنامه‌های سه‌گانه در دو هفته‌ی آخر دوران نخست‌وزیری علی امینی است. بخش عمده و درواقع مهم‌ترین نوشته‌ها مربوط به نزدیک به بیست ماه دوران نخست‌وزیری اسدالله علم است. در بخشی از این دوران عبدالله انتظام رئیس هیات‌مدیره و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران است که در مرحله‌ای حساس از مذاکره با شرکت‌ها از خدمت برکنار می‌گردد و دکتر منوچهر اقبال به جای او برگزیده می‌شود. عبدالحسین بهنیا در این ایام وزیر دارایی ایران است و پس از کنار رفتن از کابینه‌ی علم بنا به تقاضای شخصی‌اش علم تصدی وزارت دارایی را خود برعهده می‌گیرد و بهنیا در بقیه‌ی دوران نخست‌وزیری علم مشاور او در امور مربوط به نفت و اوپک است و در کابینه‌ی حسنعلی منصور که بعد از علم بر سر کار آمد، همین سمت برعهده‌ی او واگذار می‌شود. اوپک در اواخر ۱۹۶۰ میلادی تأسیس شد و فواد روحانی در دومین کنفرانس (فوریه ۱۹۶۱) به دبیرکلی آن برگزیده شد. یادداشت‌های او شامل مسائلی است که در فاصله‌ی چهارمین کنفرانس (خرداد ۱۳۴۱) و نشست مشورتی فروردین ۱۳۴۳ که هر دو در ژنو برگزار شد اتفاق افتاد. در کنفرانس چهارم سه قطعنامه به شماره‌های ۳۱، ۳۲ و ۳۳ به تصویب رسید و روحانی مأموریت یافت که برای اجرای مفاد آن‌ها به مذاکره با کمپانی‌ها بپردازد. روحانی همین ماجرا را طی مقاله‌ای با عنوان «یادی از نظریه و روش دولت ایران نسبت به اوپک در سال‌های اول تأسیس آن سازمان» در ۱۱ مهر ماه ۱۳۷۵ انتشار داده است. ویراستاران کتاب که از همکاران روحانی در سازمان اوپک بوده‌اند، پس از دستیابی به یادداشت‌های روزانه‌ی او با تحقیق در اسناد آزادشده‌ی وزارت خارجه ایالات متحده و بریتانیا و نیز اسناد شرکت نفتی توتال فرانسه بیست فصل کتاب را، از ایجاد سازمان اوپک دبیرکلی روحانی، تصویب قطعنامه‌ها، مذاکره با شرکت‌های نفتی و رویه‌ی شاه و دولت ایران در قبال اوپک تا پایان دبیرکلی روحانی، به‌طور مشروح نگاشته‌اند و جای‌جای آن را به یادداشت‌ها و مقاله‌ی روحانی ارجاع داده‌اند. ویراستاران در ادامه سرگذشت اوپک را تا تنظیم و تقدیم قرارداد الحاقی به مجلس شورای ملی دنبال کرده‌اند. بدنه‌ی اصلی کتاب پژوهش و نگارش ویراستاران و یادداشت‌ها و مقاله‌ی روحانی پیوست‌های کتاب است.