کتاب یادداشت های علم جلد 1 نشر انتشارات کتاب‌سرا

سیاست و سیاست‌بازی همواره پشت پرده‌ رخ می‌دهد و راه و رسم خود را دارد. بسیاری از اتفاق‌ها، دیدارها و مسائل سیاسی همیشه به مانند رازی باقی می‌مانند. تمام تفسیرها و گمانه‌زنی‌های سیاسی، صرفا بر اساس شایعات و شنیده‌ها رقم می‌خورند و همچنان واقعیت دور از دسترس مردم باقی می‌ماند. تنها راهی که می‌توان تا حدودی به پشت پرده سیاست‌بازی سران کشورها دست یافت، خاطراتی است که آن‌ها در زمان حیات خود، بدون هیچ‌گونه هراس و خود سانسوری نوشته‌اند. نوشته‌هایی که اکثرا برای جلوگیری از هرگونه پیامدی پس از مرگ ‌آن‌ها منتشر می‌شوند.

کتاب یادداشت‌های علم از این دست کتاب‌هاست که با توجه به این‌که پس از مرگ نویسنده و تغییر رژیم منتشر شد، تا حدود زیادی می‌تواند خواننده را با دوران زمام‌داری حکومت پهلوی آشنا کند.

 امیر اسدالله علم؛ نزدیک‌ترین فرد به محمدرضا پهلوی

اسدالله علم سیاست‌مدار و نخست‌وزیر ایران در سال 1298 در شهر بیرجند متولد شد. علم متعلق به یکی از اصیل‌ترین اقوام شمال شرق ایران، خاندان خراسان بود. او در خانواده‌ای نواندیش رشد یافت و پدرش «شوکت‌الملک» شیفته‌ی ادب و هنر بود که با بزرگان فرهنگ و هنر ایرانی از جمله «ایرج میرزا» و «کمال‌الملک» دوستی نزدیکی داشت.

اولین مسئولیت سیاسی‌اش را در سال 1325 و در زمان نخست وزیری «احمد قوام» به‌دست آورد. «قوام» که از پیشینه‌ی خانوادگی علم و نفوذ او بین اقوام جنوب شرق ایران آگاه بود، او را به عنوان فرماندار سیستان و بلوچستان انتخاب کرد. قرار گرفتن علم در این پست تاثیر به‌سزایی در آینده‌ی سیاسی او داشت. اول این‌که با عملکرد درخشانی که داشت و گزارش‌هایی که مستقیم به دست «محمدرضا پهلوی» می‌رسید، علم خود را به خوبی فرمانداری وفادار به شاه نشان می‌داد. از طرفی دیگر، «محمدرضا پهلوی» بین سیاست‌مداران کهنه‌کار کشور اعتبار اندکی داشت و به دنبال نیروهای جوانی بود که پست‌های حیاتی کشور را به آن‌ها بسپارد و در عین حال به او وفادار باشند و علم یکی از بهترین گزینه‌ها برای شاه بود. سه سال بعد در سال 1328، علم وزیر کشور شد. اما خیلی زود پس از این‌که «دکتر مصدق» به نخست‌وزیری رسید به بیرجند تبعید شد. مصدق دلیل این کار را روابط پنهانی علم با کشورهای خارجی عنوان کرد.

نخست وزیری علم

در سال 1341 «محمدرضا پهلوی» به این نتیجه رسیده بود که برای اصلاحات ارزی و انقلاب سفید نیاز به نخست‌وزیری بسیار نزدیک به خود دارد، به همین دلیل با سنگ‌اندازی‌های خود موجبات برکناری دکتر «علی امینی» را فراهم کرد و سپس علم را به عنوان نخست‌وزیر کشور انتخاب کرد. در دوران نخست‌وزیری او اتفاقات بسیار مهمی در کشور رخ داد. قیام 15 خرداد، انقلاب سفید، تشکیل حزب ایران نوین و لایحه مصونیت حقوقی مستشاران نظامی بخشی از مهم‌ترین اتفاقات دوره‌ی نخست‌وزیری علم بودند. در تمام این اتفاقات، علم همواره وفاداری خود به شاه را نشان می‌داد و در دو مورد قیام 15 خرداد و لایحه‌ی مصونیت حتی سپر بلای شاه هم شد. «باهری» وزیر دادگستری وقت کشور که لایحه را امضا نکرد در این‌باره می‌گوید: «علم به این دلیل دست به این اقدام غیرقانونی زد که شاه را بسیار دوست می‌داشت و می‌خواست در این ننگ شریک شاه باشد. این شاه بود که می‌خواست لایحه حتما تصویب شود.»

امام خمینی و استیضاح علم

پس از تصویب انقلاب سفید توسط «محمدرضا پهلوی»، روحانیون و ملی‌گراها به عنوان نیروهای اپوزیسیون با آن مخالفت کردند. در این برهه‌ی زمانی و پس از حادثه‌ی مدرسه فیضیه که به طلاب حمله شد، «امام خمینی» نامه‌های اعتراضی و تندی به شاه نوشت و در آن‌ها خواستار استیضاح علم شد. «آیت‌الله خمینی» برخلاف روحانیون نجف مبارزه‌طلب بود و معتقد بود نباید در برابر ظلم سکوت کرد. در نیمه‌ی خرداد سال 1342، روحانیون و مردم در تدارک اعتراضات شدیدی به حکومت پهلوی بودند. زمانی که علم از این واقعه باخبر شد تنها راه را سرکوب شدید دید: «باید بزنیم ... یعنی با گلوله بزنیم اگر موفق شدیم که چه بهتر، و گرنه مرا مسئول معرفی کنید.» و در 15 خرداد 1342، علم سرکوب شدیدی را رهبری کرد. شرح ماجرای 15 خرداد 1342 در کتاب «زندگی‌نامه مقام معظم رهبری از سال‌ 1318 تا 1357» نوشته «هدایت‌الله بهبودی» به‌طور کامل آمده است.

اسدالله علم و ارتباط با کشورهای خارجی

ارتباط علم با کشورهای بیگانه در تمام دوران سیاست‌مداری او تقریبا مطرح شده است. از زمان نخست‌وزیری «مصدق» گرفته که به دلیل ارتباط با دولت‌های خارجی به بیرجند تبعید شد تا صحبت‌های خود شاه که صراحتا ارتباط علم با دولت‌های خارجی را تایید می‌کرد. «مصدق» هنگام تبعید او چنین می‌گوید: «به او (علم) بگویید دست از سیاست‌بازی‌های خود با خارجی‌ها بردارد و لزومی هم ندارد به اروپا برود. از قول من به او بگویید برو سر املاکت و عوض سیاست‌بازی برو شکار...». همچنین «جمشید آموزگار» نخست‌وزیر کشور، درباره‌ی ارتباط علم با دولت انگلستان در مجله‌ی «رهاورد» می‌نویسد: «من در کنفرانس اوپک بنا به دستور شاه برای بالا بردن قیمت نفت، فشار می‌آوردم. علم، وزیر دربار به من تلفن زد که شما بهتر است فشار را کم کنید که توافق حاصل شود. من به شاه تلفن زدم که وزیر دربار چنین توصیه‌ای را نموده است، در پاسخ گفت شما که می‌دانید او از کجا آب می‌خورد...»  

درباره‌ی کتاب یادداشت‌های علم

مجموعه هفت جلدی یادداشت‌های علم Alam's Memoirs  با ویراستاری «علینقی عالیخانی» دوست اسدالله علم منتشر شد. علم خاطرات روزانه‌ی خود را بین سال‌های 1346 تا 1356 به مدت 10 سال یادداشت کرد. او به خانواده‌ی خود وصیت کرد که کتاب را بعد از مرگش و درصورتی که حکومت شاهنشاهی تغییر کرد، منتشر کنند.

شش جلد ابتدایی کتاب در دهه‌ی 70 شمسی منتشر شد ولی جلد هفتم آن با 20 سال تاخیر در سال 1393 منتشر شد. جلد هفتم به نوعی مقدمه‌ی شش جلد ابتدایی است و در بازه زمانی 1346 تا 1347 روایت شده است. «علینقی عالیخانی» در مقدمه‌ی جلد هفتم کتاب نوشته است: «چون مجلد هفتم این یادداشت‌ها جدا از شش مجلد قبلی و پس از آن‌ها به چاپ رسیده، به خواننده پیشنهاد می‌شود برای اینکه سیر تاریخی یادداشت‌ها را در دست داشته باشد مطالعه‌ی این یادداشت‌ها را از مجلد هفتم آغاز کند و پس از آن به مجلدهای شش‌گانه بپردازد. علم برای حفظ دست‌نوشته‌های خود، آن‌ها را به بانکی در سوییس می‌فرستاد تا در آنجا نگه‌داری شوند. یادداشت‌های علم تنها اسنادی است که از زبان سیاست‌مداران پهلوی باقی‌مانده است و این موضوع ارزش آن را دو چندان می‌کند. نکته‌ی دیگری که کتاب را اثری پراهمیت می‌کند، نزدیکی زیاد علم به شخص محمدرضا پهلوی است. علم در اکثر سفرهای کاری و تفریحی همراه شاه بوده است و در باقی اوقات نیز با شاه بر سر مسائل مختلف در ارتباط بود. شاه هم که وفاداری او را در سالیان متمادی حس کرده بود او را در جریان بسیاری از مسائل کشور قرار می‌داد. لذا خواندن یادداشت‌های علم می‌تواند تصویری شفاف از اوضاع کشور در زمان حکومت پهلوی بدهد. «حجت الاسلام رسول جعفریان» روحانی و پژوهش‌گر تاریخ، اهمیت کتاب را این‌گونه توصیف می‌کند: «اهمیت یادداشت‌‌های علم به دلیل افشای برخی از مسائل درون دربار پهلوی و مناسبات خانوادگی میان اعضای این خاندان، دیدگاه‌های رسمی و غیر رسمی شاه درباره برخی از مسائل بین‌المللی و داخلی و به ویژه سیستم اداره مملکت در بخش‌های محدودی از مسائل عمومی و خصوصی است.»

چاپ و نشر کتاب

مجموعه‌ی 7 جلدی کتاب یادداشت‌های علم توسط انتشارات کتاب‌سرا منتشر شده و ویراستاری کل مجموعه نیز بر عهده‌ی «علینقی عالیخانی» بوده است. کتاب در سایت و اپلیکیشن فیدیبو قابل خرید و دانلود است.

در بخش‌هایی از کتاب یادداشت‌های علم می‌خوانیم

به استراحت و دیدن دوستان گذشت. شب منزل والا حضرت شاهدخت شمس مهمان بودم ... علیا حضرت ملکه پهلوی تشریف داشتند. نخست وزیر هم بود، موزیک ایرانی و خواننده ایرانی بود. چون یک ماه موزیک ایرانی نشنیده بودم بسیار خوش گذشت.

شنبه 26 بهمن 1347

...با اینکه امروز ده ساعت کار کرده‌ام و حالا که نصف شب است می‌خوابم، هرچه حساب می‌کنم فقط ده دقیقه به کار صحیح مردم رسیده‌ام و آن ترتیب دادن آب آشامیدنی مردم زلزله زده خضری است، که بالاخره موفق شدم ترتیبی بدهم تلمبه بر چا‌ه‌های حفر شده نصب شود. و الا با تانکر ممکن نبود مردم آب بگیرند، چون تانکرها یخ می‌زد. وای که طبقه حاکمه چقدر فاسد و پلید است و چگونه انسان را تحمیق می‌کند، و وقت انسان بی‌نتیجه به این شیطنت‌ها و پدرسوختگی‌ها صرف می‌شود.

غروب کاخ نیاوران حضور والا حضرت همایون ولیعهد رسیدم. با والا حضرت فرحناز شام می‌خوردند. سر شام آن‌ها شرکت کردم، یک ویسکی خوردم. چند دقیقه خوشی به من گذشت. هر دو بچه‌ها مرا دوست می‌دارند. من هم واقعا به آن‌ها علاقمند هستم. وقتی اعلیحضرت تشریف ندارند، یکی از دلخوشی‌های من دیدن مرتب بچه‌های شاهنشاه است. ماشالله باهوش و با استعداد هستند. خداوند به آن‌ها سعادت ارزانی کند. پدر خوب و خوش قلب و انسانی دارند، دلیلی ندارد که آنها سعادتمند نشوند. علیرضا در سنت موریتز با شاهنشاه است، چون مدرسه ندارد.