کتاب طهران قدیم نشر انتشارات روشنگران و مطالعات زنان

وقتی صحبت از شهر می‌شود، فضاهای عمومی مثل قهوه‌خانه‌ها، تکیه‌ها و زیارتگاه‌ها، کافه‌ها و مراکز خرید به ذهن می‌آیند. با توصیف این مکان‌های عمومی، شکل و شمایل خانه‌ها، اسم کوچه و خیابان، تصویری از شهر به‌دست می‌آید. طهران قدیم مجموعه‌ای از خاطرات نویسندگان از تهران دوره‌ی پهلوی است که تلاش می‌کند تهران و رابطه‌ی آن با گذشته را به خواننده نشان دهد.

خلاصه طهران قدیم

در برداشت روزمره‌ی ما از حافظه، تجربه‌ی گذشته به‌نحوی در ذهن و در نتیجه در تلقی ما از خودمان نقش دارد. شهر از طریق بناهایش چیزها را به یاد می‌سپارد و حفظ بناهای قدیمی شبیه حفظ خاطرات در ذهن انسان است. هویت، حاصل‌جمع تمام آثار در شهر است، با تغییر کالبد و ریخت شهری حافظه زایل شده و بحران هویت به وجود می‌آید. این کتاب تلاشی است برای تحلیل شکل‌ها، تجربه‌ها، یادواره ها و فضاهای خاص تهران قدیم که از دیدگاه نویسندگان مختلف بیان می‌شود. در متن کتاب، خاطراتی از بناهای قدیمی، تاریخ شهر تهران، داده‌های جمعیت شناسی، هنر و معماری مطرح می‌شود. علاوه‌بر مروری بر بناها و خیابان‌ها، آداب و رسوم و فرهنگ زمانه هم در اختیار خوانندگان قرار می‌گیرد.

کتاب طهران قدیم مجموعه‌ای است از جستارها و مقالات پژوهشی، ادبی‌ و خاطرات کسانی که در این شهر زیسته‌اند و اثرات آن در ذهن و قلبشان حک شده است. این کتاب علاوه بر مقالاتی از نویسندگانی چون «جمال‌زاده»، «سپانلو» و «سعیدنیا» شامل تصاویر و نقشه‌های قدیم و جدید تهران است که در لابه‌لای متن‌ها آورده شده و بر لذت خواندن کتاب افزوده است. عکس‌های سیاه و سفید از تهران کمتر از صد سال پیش، باورش را سخت می‌کند که روزی تهران پر از باغ و درخت بوده است. کلیه‌ی متون این کتاب با قلمی روان نوشته شده و حاوی جزییاتی خوانندنی هستند که می‌تواند منبعی مناسب برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تحقیق دربارهٔ تهران باشد.

درباره نویسندگان طهران قدیم

این کتاب بخشی از یک مجموعه‌ی شش جلدی است که «سیما کوبان» (1318-1391) نقاش، نویسنده، مترجم و اولین ناشر زن بعد از انقلاب اسلامی آن را گردآوری کرده است.کوبان علاوه‌بر تدریس در دانشگاه هنرهای زیبا، درباره‌ی هنر و معماری ایران پژوهش‌هایی انجام داد. 

مجموعه‌ی کامل طهران قدیم شامل مطالبی از «اعتماد السلطنه»، «جمالزاده»، «محمد قزوینی»، «فریدون آدمیت»، «عزیز ساعتی»، «حسنعلی لقایی»، «نفیسه ریاحی»، «کامران جبرئیلی»، «رضا براهنی»، «محمدعلی سپانلو»، «سوسن سرخوش»، «خسرو حمزوی»، «جواد مجابی»، «فرهاد عابدینی»، «محمد کتیرایی»، «رضا قیصریه»، «سیمین بهبهانی»، «ناصر زراعتی»، «داریوش به آذین» و «عمران صلاحی» است. در سال 1388 انتشارات روشنگران و مطالعات زنان بخشی از مطالب این کتاب را با همان عنوان طهران قدیم منتشر کرد. بهبهانی، جمال‌زاده، سهیلا بسکی، شیوا ضغیم و منصوره اتحادیه از جمله نویسندگانی هستند که مطالب‌شان در این نسخه‌ی جدیدتر چاپ شده است.

مرور «تا غروبی دیگر» از بهبهانی

اولین متن در کتاب طهران قدیم مربوط به سیمین بهبهانی است. سیمین بهبهانی (1306-1393) نویسنده و شاعر معاصر است که در یک خانواده‌ی فرهنگی به دنیا آمد. پدرش به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌گفت و بخشی از شاهنامه‌ی فردوسی را به عربی ترجمه کرده بود. سیمین نیز در 14 سالگی اولین شعرش را منتشر کرد. بهبهانی با استفاده از قالب و اوزان جدید، تحولی در غزل فارسی ایجاد کرد. با افزودن این اوزان به غزل، طرح مضمون‌های نو در شعر امکان‌پذیر شد. اشعار زیبای بهبهانی بارها در تصنیف‌های مختلف استفاده شد و شنوندگان از آن استقبال کردند:

« چرا رفتی، چرا؟ من بی قرارم           به سر، سودای آغوش تو دارم
نگفتی ماهتاب امشب چه زیباست؟          ندیدی جانم از غم ناشکیباست؟
نه هنگام گل و فصل بهارست؟              نه عاشق در بهاران بیقرارست؟

نگفتم با لبان بسته‌ی خویش                  به تو راز درون خسته‌ی خویش؟»

بهبهانی در کتاب طهران قدیم در جستاری با عنوان «تا غروبی دیگر»، بخشی از خاطرات کودکی خود از خانه‌های مختلفی که در آن اقامت داشته را شرح می‌دهد. یکی از این خانه‌ها در خیابان قوام‌السلطنه در محله‌ای ارامنه قرار داشته است. «هایگار» و «آلیس» هم‌بازی‌های کودکی او در این محله هستند که بازی در زیرزمین خانه‌شان بهبهانی را به یاد خمره‌های بزرگ و عطر تلخ زیرزمین می‌‌اندازد. آواز دوره‌گردهای دست‌فروش که هر کدام طنین منحصر به فردی داشت، او را به کوچه‌ها می‌کشاند تا خوراکی و تنقلات بخرد.

بهبهانی در این خاطره ماجرای عروسی دایه‌اش را شرح می‌دهد و بدین ترتیب اشاره‌ای به فرهنگ و رسوم زمانه‌اش می‌کند. دایه‌ی زیبایش در کودکستانی در گوشه‌ی باغ کلیسای انجیلی کار می‌کرد و به انتخاب پدرش ازدواج می‌کند. یادش می‌آید که دایه‌اش در لباس عروسی، غمگین و خاموش نشسته بود و حتی یک‌بار هم به چهره‌ی همسرش نگاه نکرد.

خانه‌ی دیگری که بهبهانی آن را توصیف می‌کند، در خیابان شاهپور و در امتداد بازارچه‌ی نو بود. او سپس شرحی از بیمارستان‌ها آن دوره می‌دهد. به مراسم روز تاسوعا، زیارت بقعه‌ی سید نصرالدین و زیارت حرم حضرت عبدالعظیم اشاره می‌کند.

مررو «یادی از طهران» از جمال‌زاده

سید محمدعلی جمال‌زاده یکی دیگر از نویسندگان طهران قدیم است. جمال‌زاده (1270-1376) را پیشگام در گسترش ادبیات عامه می‌دانند. موضوع اغلب آثار او ریشه در تجربه‌های دوران کودکی و نوجوانی در اصفهان و تهران دارد. یکی از ویژگی‌های آثار او لحن چندآوایی است که از برخورد لحن‌ها و زبان‌های گروه‌های اجتماعی بر اساس طبقه، پیشه، نسل و مکان جغرافیایی در داستان پدید آمده است. او از میان گفتگوهای شوخ و طنزآمیز شخصیت‌های داستانی‌اش به انتقاد از باورهای اخلاقی و اجتماعی دست می‌زد. نقش جمال‌زاده در نقد ادبی با وارد کردن زبان محاوره و عناصر فولکوریک در متن و در نتیجه همراه کردن توده‌ی مردم در آن واجد اهمیت است. او همواره بر نقش ادبیات در تعالی فرهنگ افراد جامعه تاکید داشت.

در این متن جمال‌زاده با این‌که به وضعیت نامناسب تهران در مقایسه با پایتخت‌های غربی اذعان دارد اما روح تهران را گوهر و گنجی ارزشمند می‌داند که افسانه‌ها مکان اختفایشان را ویرانه‌ها و عمق چاه‌ها عنوان کرده‌اند. او در این جستار به کتابش «قلتشن دیوانه» که شرحی مختصر در وصف تهران است، اشاره‌ای می‌کند. جمال‌زاده در این کتاب درباره‌ی بی‌رحمی، بی‌انصافی و تعدی بیگانگان در خلال جنگ جهانی اول نوشته است و از قحطی، بلا و مصیبتی که گریبان‌گیر مردم شده روایت کرده است. به باور او مقایسه‌ی تهران آن زمان با شرایط چهل سال بعدش، آلودگی و شلوغی و سرسام آن را از چشم می‌اندازد و باعث می‌شود قدر تغییر و بهبود شهر را بیشتر بدانیم.

مرور «باغ سردار» از عبدالله انوار

عبدالله انوار (1303) ‌پژوهشگر، کتاب‌شناس و مترجمی است که در تدوین لغت‌نامه‌ی دهخدا نقش داشته است. جمع‌آوری فهرست تحلیلی توصیفی نسخ خطی موجود در کتابخانه‌ی ملی در ده جلد از آثار اوست. انوار در کتاب طهران قدیم، مباحث تهران شناسی گوناگونی درباره‌ی تاریخچه‌ی مکان‌های مشهور، بررسی نسخه‌ها و نقشه‌های قدیمی مکان‌های تهران ارائه می‌دهد. با این‌که در روایت‌های او اطلاعات گسترده‌ای از اسامی و تاریخ‌ها آورده شده ولی لحن خاطره‌گوی او متن را از قالب خشک مقاله‌ی علمی خارج کرده است.

انوار در یکی از متن‌هایش در طهران قدیم با عنوان «باغ سردار» درباره‌ی باغی منتسب به «محمدحسن‌خان قزوینی» از درباریان فتحعلی‌شاه می‌گوید. سردار قزوینی در جریان جنگ «ایروان» به اسارت روس‌ها درمی‌آید و این باغ نیز به دست پیشکاران روسی می‌افتد. انوار در ادامه وضعیت باغ و جانمایی آن در تهران را شرح می‌دهد و به سرگذشت صاحبان باغ اشاره می‌کند.

مرور «نام‌ها مقدس‌اند» از سپانلو

محمدعلی سپانلو (1319-1394) شاعر، مترجم و منتقد ادبی در این متن درباره‌ی نام‌های قدیمی محله‌ها و خیابان‌های شهر تهران نوشته است. به باور او نام‌ها هرچه عمر بیشتری می‌کنند، به یک گنجینه‌ی ارزشی در بین مردم تبدیل می‌شوند که یادآور تاریخ اجتماعی و جغرافیایی آن مکان هستند. «سنگلج»، «عودلاجان»، «ونک»، «اوین»، «دروس» و «چیذر» از جمله نام‌های به جا مانده از زمان قدیم تهران است که به استناد برخی اسناد قدمتی بیشتر از دو قرن دارند. این اسامی با بافت تهران عجین شده‌اند و گوشته‌ای از تاریخ اجتماعی ساکنین شهر تهران را تشکیل می‌دهند.

نسخه‌ی پی دی اف کتاب طهران قدیم برای دانلود در فیدیبو قرار گرفته است.

در بخشی از کتاب طهران قدیم می‌خوانیم:

«جراید قدیمی، از اسناد مکتوب معتبری هستند که چهره‌ی «تهران» را از گذشته‌های دور تا به امروز نشان می‌دهد. مطالعه‌ی شهر تهران از لابه‌لای مطبوعات قدیمی، برای پیران مجرب به مثابه یادآوری خاطرات تلخ و شیرین سال‌های از دست رفته و برای نسل‌های جوان‌تر به منزله‌ی آشنایی با تاریخ سرزمینی با رویدادهای شگفت‌انگیز است. از بیست روز به نوروز مانده در تمام خانه‌ها و خانواده‌ها جنب و جوشی پدید می‌آمد. همه در فکر تهیه‌ی جامه‌های نو و شیرینی و لوازم هفت‌سین بودند. پیش از هر کار به سبز کردن سبزه دست می‌زدند. گندم و عدس را در ظرف‌های چینی بزرگ و کوچک می‌رویاندند و همین که گیاه‌ها به اندازه‌ی نیم‌وجب رشد می‌کرد، دور ریشه‌ی آن‌ها را با نوارهای خوش‌رنگ می‌پوشانیدند و هنگام تحویل سال که آن‌ها را گرد سفره‌ی هفت‌سین می‌نهادند، بر روی سبزه‌ها که نمو بیشتری کرده بود، اردک‌ها و خروس‌هایی که از موم رنگارنگ تهیه شده بود، قرار می‌دادند.»