کتاب ترنم موزون حزن
تاملاتی در روشنفکری معاصر

مقدمه

طایفه روشنفکران در کشورهای پیرامونی متعلق به دوران گذارند و در شکاف معرفتی میان سنت و مدرنیته حرکت می کنند. آن ها هم دلی در گرو سنت پسِ پشت دارند و هم در محصولات معرفتی جهان جدید به دیده عنایت می نگرند و در سامان بخشیدن نظام معرفتی خود و مخاطبان از آن بهره می برند؛ هم در ساحت نظر با بهره گرفتن از دانش ژرف و فراست و بصیرت خویش مفهوم سازی می کنند، هم در ساحت عمل چشم بیدار جامعه اند و دلمشغول و نگران مناسبات و روابط اجتماعی و سیاسی جاری و ساری میان مردمان و حکومت. روشنفکران ایرانی (اعم از دینی و غیر دینی) نیز از این قاعده مستثنا نیستند و از آغاز مواجهه ایرانیان با مدرنیته، مجدّانه و صادقانه در این وادی بخت خویش را آزموده اند و یافته های خویش را پیش چشم دیگران قرار داده اند.
کتاب پیش رو مشتمل بر تاملات نگارنده، طی سالیان اخیر، در پاره های مختلف نظام معرفتی روشنفکران مهم معاصر است؛ روشنفکران و اندیشمندانی که بدون تردید خدمتی بی بدیل و ماندگار به فرهنگ این مرز و بوم کرده اند و نقش مهمی در پیدایی فضای اندیشگی کنونی ما داشته اند.
«ترنم موزون حزن: داریوش شایگان، نقد ایدئولوژی و گفت وگو در فراتاریخ»، نخستین نوشتار این مجموعه است. «گفت وگو در فراتاریخ» یکی از مفاهیم برساخته داریوش شایگان، روشنفکر مشهور معاصر است که در افسون زدگی جدید: هویت چهل تکه و تفکر سیار طرح شده است. در این مقاله با استفاده از دیگر برساخته شایگان، «ایدئولوژی شدن سنت»، جایگاه «گفت وگو در فراتاریخ» در نظام معرفتی شایگان کاویده شده، لوازم و نتایج مترتب بر پذیرش آن مورد بحث قرار گرفته است.
مقاله بعدی «ملکیان و فایده گرایی اخلاقی» است. مصطفی ملکیان از روشنفکران ایده پردازِ تاثیرگذاری است که درباره فلسفه اخلاق و روانشناسی اخلاق بسیار اندیشیده است. به نظر می رسد او در حوزه اخلاق هنجاری(۱) با اخلاق فضیلت گرا(۲) همدلی بیشتری دارد؛ به نحوی که می توان او را فضیلت گرا نامید. در این نوشته کوشیده شده تا نشان داده شود درحالی که ملکیان و روشنفکران دینی متاخر (عبدالکریم سروش و محمد مجتهد شبستری) در فرااخلاق به عدم ابتنای اخلاق بر دیانت قائلند و به نحوی از اخلاق سکولار دفاع می کنند، در اخلاق هنجاری عنایت چندانی به فایده گرایی اخلاقی و احیاناً محاسن آن ندارند.
«روشنفکری دینی: تفکر یا ترجمه؟؛ مراد فرهاد پور و میراث روشنفکران دینی» متکفل بحث در باب «تفکر و ترجمه» و «روشنفکری دینی» در آثار مراد فرهادپور است؛ روشنفکری که در تقریر و اشاعه آموزه­های منتقدین مدرنیته نقش مهمی ایفا کرده است. فرهاد پور بر این باور است که آنچه تاکنون توسط روشنفکران و کنشگران فرهنگی ما منتشر شده، قویاً خصلت ترجمه ای دارد. علاوه بر این، ایشان پدیده «روشنفکری دینی» را حول امر سیاسی، که البته آن را امری مهم می داند، تعریف می کند و این مولفه را در کارنامه روشنفکران دینی معاصر برجسته و تاکید می کند که می توان کند و کاوهای معرفتی گوناگون روشنفکران دینی را حول این مولفه سامان بخشید. در این نوشته مدعیات یاد شده نقد شده است.
«عرفان و میراث روشنفکری دینی» به بحث از منزلت عرفان در سنت روشنفکری دینی معاصر می پردازد. مرحوم علی شریعتی و عبدالکریم سروش، مهمترین و موثرترین روشنفکران دینی معاصر، در نظام معرفتی خویش به عرفان نیز پرداخته اند. مقاله می کوشد تا با تبیین موضع ایشان در باب عرفان، توضیح دهد نسل بعدی روشنفکران دینی که میراث بر پیشینیان است، برای به دست دادن تلقی منقح تر و رهگشاتر از عرفان، به چه اموری باید بپردازد.
مرحوم مرتضی مطهری از سرآمدان فلسفه اسلامی در روزگار کنونی بود. هرچند نمی توان او را روشنفکر به حساب آورد؛ چراکه انس و آشنایی زیادی با آموزه های مدرن نداشت و برخلاف قاطبه روشنفکران معاصر زبان خارجی نمی دانست و در غرب نزیسته بود؛ اما تلاش های وی جهت تطبیق و ربط و نسبت میان آموزه های فلاسفه غربی و فیلسوفان مسلمان قابل تامل است. «مطهری و فلاسفه جدید غرب» مباحث تطبیقی مطهری در دو حوزه معرفت شناسی و اخلاق را وجهه همت خود قرار داده، به نقد و بررسی آن ها پرداخته است.
مرحوم مهدی بازرگان، روشنفکر و قرآن پژوهی بود که در مقام عمل نیز سیاست ورزی پیشه کرد. وی باعلوم طبیعی جدید (و نه علوم انسانی و فلسفه جدید) آشنایی خوبی داشت و از آن منظر در دیانت و سیاست و اجتماع می نگریست. «بازرگان؛ روشنفکر فایده گرا» که در اصل جهت بررسی مجموعه آثار ۱۶ ایشان که در سال گذشته انتشار یافته تقریر شده، مولفه های مهم نظام معرفتی بازرگان را به بحث می گذارد. علاوه بر این، «نقد از کدام منظر؟» متکفل تبیین شیوه سیاست ورزی بازرگان است؛ سیاست ورزی ای که مقید به قیود اخلاقی بود و حقوق بشر را پاس می داشت. این مقاله در نقد مقاله آقای عباس عبدی درباره کارنامه سیاسی بازرگان نوشته شده است.
«شباهت خانوادگی روشنفکران» و «روشنفکری و کنشگری سیاسی» تلاش می کند تا با وام گرفتن مفهوم «شباهت خانوادگی» از فلسفه ویتگنشتاین متاخر، کثرت بالفعل و غیرقابل تحویل به وحدت در خانواده روشنفکران ایرانی را تبیین کرده، نسبت روشنفکری با سیاست و امر سیاسی را توضیح دهد.
«در دفاع از روشنفکران» به نیت دفاع از کارنامه روشنفکران معاصر، با عنایت به تمام کاستی های بالقوه و بالفعلش، نوشته شده است. گره گشایی های روشنفکران درباره مقولاتی چون سکولاریسم، لیبرالیسم، رابطه دموکراسی و دین، تفکیک میان رابطه حقیقی و حقوقی دین و سیاست، در این نوشتار به بحث گذاشته شده است. این مقاله در پاسخ به مقالات آقای محمد قوچانی درباره جریان روشنفکری معاصر به رشته تحریر درآمده است.
«نازنینی تو ولی در حد خویش» و «علوم انسانی: امکان یا امتناع؟» ناظر به برخی از محصولات فکری روشنفکری پس از انقلاب است. تفکیک میان دو مقوله «توجیه» و «تبیین» و تاکید بر این امر که موجه سازی مدعیات پیش رو نه به مدد تبیین شرائط چرایی وقوع امری بلکه با استدلال ورزی و تنها به مدد ادله اقامه شده میسر است، از مقولاتی است که مورد تایید روشنفکران متاخر قرار گرفته است. همچنین تفکیک میان علم دینی و علم غیر دینی و تبیین این مطلب که علوم تجربی جدید (اعم از انسانی و غیر انسانی) در موضوع، روش و غایت مقید به قید اسلامی نیستند (مگر این که قائلین به علوم انسانی اسلامی دقیقاً توضیح دهند که از علم انسانی اسلامی چه معنایی را مراد می کنند)؛ از دستاوردهای روشنفکری پس از انقلاب است.
پس از مقالات، نوبت به یادداشتی می رسد به یاد روشنفکر و قرآن پژوه فقید معاصر مصری، نصر حامد ابوزید، تحت عنوان «او نیز گذشت از این گذرگاه». حدوداً چهار و نیم سال پیش در حاشیه سمینار اسلام و مدرنیته در آمستردام توفیق دیدار و گفت وگو با او دست داد. این یادداشت شرحی است از آنچه شنیدم و آموختم.
«مصاحبه ها» پس از مقالات و یادداشت در می رسد. «تاریخ قرائت ایدئولوژیک از دین تمام شده است» به همت آقای حامد خازنی و «شریعتی که بود و چه گفت» به همت آقای روح­اله مهاجری مصاحبه هایی است ناظر به نظام معرفتی مرحوم علی شریعتی. در این مصاحبه ها کوشیده ام به مثابه کسی که روزگاری به گفتمان شریعتی تعلق خاطر داشته و اکنون مدت هاست که از آن نظام معرفتی فاصله گرفته و با آن وداع گفته؛ اما در عین حال به دیده احترام به آموزگار پیشین خود می نگرد، منصفانه به داوری کارنامه او بنشینم و نقاط قوت و ضعف آن را برشمارم.
«زمینه و زمانه مدرنیته ایرانی» مصاحبه ای است به همت آقایان بیژن مومیوند و رضا شجاعیان درباره مدرنیته ایرانی و مولفه ها و مقومات آن و تفاوت و تشابه آن با سایر مدرنیته هایی که در کشورهای پیرامونی بروز و ظهور یافته است. علی رغم تلاش های ماجور روشنفکران ما در دهه های گذشته، فقدان نهادهای مدرن در میان ما ایرانیان از موانع جدی نهادینه شدن مدرنیزاسیون در میان ماست. این مهم در این مصاحبه مورد تاکید قرار گرفته است.
«دموکراسی ایرانی در دو روایت» میزگردی است به همراه دوست و همکار گرامی آقای تقی آزاد ارمکی به همت آقایان بیژن مومیوند و مهدی تاجیک در باب آخرین کتاب علی میرسپاسی روشنفکر معاصر که به زبان فارسی انتشار یافته، تحت عنوان «اخلاق در حوزه عمومی». نگاه جامعه شناسانه به اخلاق و پدیده «روشنفکری دینی» در این گفت وگو مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. حسن ختام این مجموعه، گفتگویی است تحت عنوان «هرمنوتیک و تفسیر دینی از جهان» که به همراه دوست عزیز، جلال توکلیان با متاله و روشنفکر دینی نام آشنای معاصر، محمد مجتهد شبستری انجام شده است. در این گفت وگو، مجتهد شبستری بر تفسیر دینی از جهان تاکید می کند و غایت قصوای دعوت پیامبر گرامی اسلام را بخشیدن نگاهی تازه به مخاطبان می داند؛ نگاهی که «از حادثه عشق تر» است؛ نگاه قدسی ای که عالم را نه ایستاده بر پای خود که ذی شعور و حی تجربه می کند: «ما هیچ، ما نگاه».
ناگفته نگذارم از مقالات فوق «علوم انسانی اسلامی: امکان یا امتناع؟»، «مطهری و فلاسفه جدید غرب»، «ملکیان و فایده گرایی اخلاقی»، «در دفاع از روشنفکران»، «او نیز گذشت از این گذرگاه»، «عرفان و میراث روشنفکری دینی»، «نقد از کدام منظر؟»، «ترنم موزون حزن» پیش از این به ترتیب در شماره های ۱، ۲، ۳، ۴، ۵ و ۶ مهرنامه به چاپ رسیده است. «شباهت خانوادگی روشنفکران»، «روشنفکری و کنشگری سیاسی»، «نازنینی تو ولی در حد خویش» و «زمینه و زمانه مدرنیته ایرانی» در روزنامه شرق منتشر شده است. «هرمنوتیک و تفسیر دینی از جهان» در فصلنامه مدرسه شماره ۲، «دموکراسی ایرانی در دو روایت» در روزنامه اعتماد (دیماه ۱۳۸۸)، «بازرگان؛ روشنفکر فایده گرا» در هفته نامه ایراندخت شماره ۱۴، «تاریخ قرائت ایدئولوژیک از دین تمام شده است» در ماهنامه نسیم بیداری شماره ۷ و «شریعتی که بود و چه گفت» در تارنمای ایلنا به چاپ رسیده است. تمامی مقالات و مصاحبه ها با قدری دخل و تصرف در این مجموعه چاپ شده اند. از همه مسئولان و دست اندرکاران این نشریات که با چاپ این جستارها در این مجموعه موافقت کردند، سپاسگزارم. علاوه بر این از دوستان عزیزم آقایان هومن پناهنده، جلال توکلیان، حسین شیخ رضایی، بابک عباسی و محمد منصور هاشمی که هریک برخی از مقالات این مجموعه را خوانده و مرا از ملاحظات سودمند و رهگشای خود بهره مند ساختند، صمیمانه تشکر می کنم. آقایان ابوالفضل صبرآمیز و بهزاد محمدی به ترتیب زحمت زیادی برای ویراستاری و حروفچینی این مجموعه کشیدند، از این بابت از ایشان بسیار ممنونم. همچنین، ارج می نهم زحمات آقای محمدجواد مظفر، مدیر محترم و فرهنگ دوست نشر کویر را برای نشر این اثر.
مواجهه ایرانیان با مدرنیته، قصه پرغصه درازآهنگی است که طی یکصد و پنجاه سال گذشته گریبان گیر ما بوده است. روشنفکران ما، با پیشینه و علقه و فضل و مایه متفاوت، تاملات خویش را در باب نسبت میان سنت ستبرِ پسِ پشت و مدرنیته و مدرنیزاسیونی که به سر ما آوار شده بر آفتاب افکنده اند؛ تاملاتی که از جنس ترنم اند؛ نه قیل و قال و هیاهوی گوش خراش و دل آزار؛ و در عین حال موزونند و از نظم و نسقی تبعیت می کنند، نه اینکه آشفته و شلخته تقریر شوند؛ همچنین حزین اند بدین معنا که به رغم جهدهای صادقانه و مجدانه و حقیقت طلبانه، آرمان های روشنفکران به طور کامل محقق نشده و تلاش هایشان وافی به مقصود نبوده است و ما همچنان در نیمه راهیم: «ولی نشد که روبروی وضوح کبوتران بنشیند».
«ترنم موزون حزن» گام خُردی است در راستای اندیشیدن درباره وضعیت اینجایی و اکنونی ما با پیش چشم قراردادن تلاش ها و کاوش های نظری بصیرت زا و معرفت بخش روشنفکران معاصر. عقلاً و اخلاقاً نباید میراث اهالی فرهنگ و خرد را فرونهاد؛ درعین حال نمی توان به دیده انتقاد، به نیت بازشناختن و تفکیک ایده های صواب از ناصواب، در نظام معرفتی ایشان ننگریست. پرداختن به میراث روشنفکران معاصر و به دیده عنایت در آن نگریستن و نقد و بررسی آن، مفیدترین و به یادماندنی ترین شیوه قدردانی از زحمات بی شائبه ایشان است:

زین روش بر اوج انور می روی

ای بــرادر گـر بـر آذر می روی

سـروش دباغ
مهر ۱۳۸۹