کتاب سیاست‌نامه آقانجفی قوچانی

عالم ربّانی، فقیه اصولی، حکیم متاله آیه الله سیدمحمدحسن نجفی معروف به «آقانجفی قوچانی» که از اعاظم فقهای قرن چهاردهم و از شاگردان مبرّز مرحوم آخوند ملامحمد کاظم خراسانی و از همگامان آن مرجع بزرگ در نهضت مشروطیت ایران در نجف بوده است، در سال ۱۲۹۵ هجری قمری در خسرویه از توابع قوچان متولد شده و در همان ده به مکتب خانه رفته است. آقانجفی مقدمات کامل را در قوچان و ادبیات و سطح را تا قوانین در مشهد آموخته، بعد از سه سال توقف در مشهد به همراهی یک نفر از همدرسانش مصمم می شوند برای ادامه تحصیل به اصفهان مسافرت کنند. وی در سال ۱۳۱۳ قمری با همراهی همان دوست تحصیلی اش (با یک الاغ و اثاثه مختصر با پای پیاده پس از عبور از شهرهای تربت حیدریه و گناباد و طبس از راه ریگ کویر با دیدن مشقّات طاقت فرسا) به اصفهان می رسند. با ورود به اصفهان در یکی از حجرات مسجد عربون ساکن می گردند و در نزد آخوند ملامحمّد کاشی منظومه حاج ملاهادی سبزواری و رسائل را از شیخ عبدالکریم گزی و حکمت را نزد میرزا جهانگیرخان قشقایی و فقه را نزد آقانجفی اصفهانی تلمّذ می نمایند
در سال ۱۳۱۸ قمری که سال چهارم توقف وی در اصفهان بود، پس از فروش تعدادی کتاب و اثاثه مختصر، راه عتبات را درپیش گرفته و پیاده عازم نجف می شود.
در ۱۶ رجب سال ۱۳۱۸ قمری یعنی در سن ۲۳ سالگی وارد نجف می شود، لدی الورود در یکی از حجره های متروک مدرسه ساکن می گردد. در ورود به نجف به حوزه تدریس آخوند ملامحمد کاظم خراسانی حاضر شده و درس آخوند را می پسندد و تصمیم می گیرد که در نجف برای ادامه تحصیل بماند.
هنوز دو سالی از ورود به نجف نگذشته، پس از انتقال به حجره دوم دیگر «نجفی» می شود، و در سن سی سالگی قوه استنباط احکام اسلامی را پیدا کرده و به مقام اجتهاد نائل می گردد. اساتید آقانجفی در نجف: آخوند خراسانی که فقه و اصول و خارج را نزد وی و مرحوم شریعت اصفهانی و شرح هدایه ملاصدرا شیرازی را نزد شیخ محمدباقر اصطهباناتی آموخته است.
دوران تحصیل آقانجفی تماماً توام با رنج و مشقت فراوان بوده است. آن مرحوم سرگذشت و سوانح عمر خود را تفصیلاً در کتاب «سیاحت شرق» نگاشته که این کتاب تاکنون چندین بار چاپ و انتشار یافته است.
آقانجفی در سال ۱۳۲۵ قمری با یک خانواده ایرانی مقیم کربلا ازدواج می نماید. وی پس از بیست سال و ۱۵ روز توقف در نجف در سال ۱۳۳۸ق عراق را ترک گفته وارد ایران می شود، در همین سفر به قصد زیارت مشهد وارد ارض اقدس شده و بنا به تقاضای مردمِ قوچان در آن شهر رحل اقامت می افکند. آقانجفی متجاوز از ۲۵ سال دیگر عمر خود را در قوچان به ارشاد خلق و رتق و فتق امور دینی مردم و اداره حوزه علوم دینی قوچان گذرانده و سرانجام، این عالم فرزانه در شب جمعه ۲۶ ربیع الثانی سال ۱۳۶۴ قمری مطابق با نهم اردیبهشت ۱۳۲۲ شمسی در قوچان وفات می نماید و در یکی از اتاق های منزلش به خاک سپرده می شود، رحمه الله علیه.
مزار او امروز مورد توجه و اعتقاد اهالی قوچان و زیارتگاه ارادتمندان او می باشد. آن مرحوم در دوران حیات خود عالِمی وارسته و بافضیلت بود، آزادگی و زهد و تقوای او زبانزد خاص و عام و درمواقع سختی پناهگاه طبقه محروم و مستمند بوده است.
مرحوم آقانجفی در نجف اشرف با رسیدن به عالی ترین مراحل کمال و مدارج فقاهت، در مباحث علمی، کلامی و فقاهتی از خود تالیفاتی به یادگار گذارده که اینک باتوجه به ترتیب زمانی تاریخِ تحریر، عناوین آن را ذیلاً می نگارد:
۱. شرح دعای صباح به خط شارح
۲. عذر بدتر از گناه
۳. حیات الاسلام فی احوال آیه الله الملک العلام
۴. سیاحت شرق یا زندگینامه آقانجفی قوچانی
۵. رساله سفری کوتاه به آبادی های اطراف قوچان
۶. سیاحت غرب یا سرنوشت ارواح بعد از مرگ
۷. شرحی بر کتاب «پسران من» پل دومر فرانسوی در زمینه اخلاق و تربیت جوانان
۸. شرح ترجمه رساله تفاحیه باباافضل کاشانی
۹. تقریرات فقهی و رساله ای در اثبات رجعت
۱۰. تقریرات فقهی و رساله «اصاله البرائه» در اصول فقه.

تاریخ تحریر ۲۱ شوال ۱۳۲۷ق. مطابق با ۱۲۸۷ هجری شمسی، محل تحریر نجف اشرف در ۶۹ صفحه رحلی. شارح جملات دعای صباح را ابتدا از نظر لغت و سپس به ظهرنویسی به ترجمه و توضیح متن پرداخته و آنگاه تحت عنوان بطن و در مواردی همان جملات را بطن البطن به مطالب کلامی و عرفانی دعا، شرح جالبی داده است، در برخی از جملات دعا، علاوه بر شرح به نکات ادبی به وجوه مختلف آن نیز پرداخته و گاه در همین زمینه به استدلال، توضیحاتی داده است.

به خط مرحوم آقانجفی، ممزوجی از نثر فارسی و عربی درباره سرنوشت مشروطیت ایران، مکتوب به سال ۱۳۲۸ قمری مطابق با سال ۱۲۸۸ هجری شمسی.

به خط آن مرحوم در سال ۱۳۲۹ قمری برابر با سال ۱۲۹۰ هجری شمسی، محل تحریر، نجف اشرف در ۹۷ صفحه، شامل شرح حال آخوند ملامحمد کاظم خراسانی و مبادله تلگرافات و مکتوبات به علما و مجتهدین تهران که به علت مماطله ـ دولت ایران و اعمال خلاف قانون محمدعلی میرزا رهسپار قم شده بودند، این نوع تلگراف ها و نامه ها خود سندی است که کمتر در منابع تاریخ مشروطیت ایران دیده می شود، آن هم توسط عالمی پرهیزگار که خود شاهد عینی بوده است.

این کتاب درباره سوانح عمر و سفرنامه آن مرحوم است که در سال ۱۳۰۷ شمسی به خط خود نگاشته و از ابتدای کودکی به گزارش تحصیلاتش در شهرهای قوچان و سبزوار و مشهد و اصفهان پرداخته است. در این کتاب چگونگی ورود خودش را به نجف اشرف و تحصیلات نهایی خود تا آن که به مقام اجتهاد رسیده، مشروحاً مرقوم داشته است. سیاحت شرق علاوه بر زیستنامه، آیینه روشنی از وضع روحانیت و رفتار و کردار مردم زمانی است که عبرت های فراوانی دربر دارد، به علاوه وقایع مشروطیت ایران و حوادث تاریخی منجمله جنگ جهانی اول و تاثیر آن در نهضت مشروطیت ایران در عراق مخصوصاً بین علما و مراجع مقیم نجف را با قلمی بسیار روان و شیرین نگاشته که مطالعه آن ـ گوشه هایی از حقایق صدر مشروطیت را آشکار می سازد. کتاب سیاحت شرق با مقدمه و تصحیح نگارنده (مصحّح این کتاب) تاکنون چندین نوبت چاپ و انتشار یافته است. این کتاب در دانشگاه پرینستون نیوجرسی آمریکا جزء کتب السنه شرقی تدریس می گردد.

این رساله در ارتباط با رسیدگی به امور شرعی ِمردم در چندین روستای قوچان می باشد که در ضمن رسیدگی به امور شرعی روستائیان به برخی از مسائل اجتماعی مردم آن مناطق نیز پرداخته است. تاریخ تحریر۲۹ شوال ۱۳۴۸ قمری مطابق با سال ۱۳۰۹ هجری شمسی است.

این رساله خطی که نمایش دهنده سیر ارواح برزخی است، آن مرحوم فوت مثالی خود را تمثیل قرار داده و به استناد آیات و روایات مراحل سفر برزخ را با استعارات و تمثیلات مخصوص ـ درآمیخته. از نظر مفهوم عبادت و فضیلت اخلاق و صفای دل و پاکی روح و عشق به اولیای حق، رفیقی خوشرو و خوشخویی را به نام «هادی» و به جای گناه و عصیان و ظلم که در دنیا مرتکب گردیده است، زشت رویی به نام «سیاه» را در عالم برزخ مجسم می سازد که قدم به قدم او را همراه است، مندرجات آن بسیار شیرین و جذاب و درعین حال تمامی نظرات خود را به استناد آیات و روایات در سال ۱۳۱۲ شمسی نگاشته است. این کتاب تاکنون به کرّات با مقدمه نگارنده و پانویسی حجهالاسلام والمسلمین عطایی قوچانی چاپ و انتشار یافته است.

از تالیفات پُل دومر فرانسوی در زمینه اخلاق و تربیت جوانان و عشق و آزادی است که مرحوم آقانجفی این شرح را به خط خود در سال ۱۳۵۲ قمری مطابق با ۱۳۱۲ شمسی نگاشته. در این شرح، مندرجات کتاب پُل دومر را با مبانی اخلاق اسلامی مقایسه و تطبیق کرده و برتری و فطری بودن اخلاق اسلامی را به استناد آیات و روایات به اثبات رسانده است.

به خط شارح در نیمه شوال ۱۳۵۴ قمری مطابق با ۱۳۱۴ هجری شمسی. شارح در مقدمه کتاب چنین آورده است: «ارسطوی حکیم معروف به تفاحیه که به وقت وفات املا کرده» باباافضل کاشانی این رساله را ترجمه کرده است. خواجه افضل الدین کاشانی متوفی به سال ۷۷۰ هـ.ق از فحول علمای عصر و از حکمای زمان خود بوده و از او حکایات و خوارق عادات غریبه نقل کرده اند. باباافضل در عصر خواجه نصیرالدین طوسی و قطب بن محیی صاحب مکتوبات می زیسته، از باباافضل کاشانی رسالات متعددی ازجمله ترجمه رساله تفاحیه در حکمت ذکر کرده اند، این کتاب در سال ۱۳۷۸ هجری شمسی چاپ و انتشار یافته است.

به خط مرحوم آقانجفی در سال ۱۳۶۱ هـ.ق. مطابق با ۱۳۲۱ هجری شمسی.

به خط مرحوم آقانجفی در سال ۱۳۶۱ هـ.ق. مطابق با ۱۳۲۱ هجری شمسی.

در مباحث قضا، صوم، صلوه، رهن به خط مرحوم آقانجفی(ره) در نجف اشرف و رساله ای ضمیمه دارد، تحت عنوان «الاتقان قد ارکان الدین» از محمدهادی بن محمدامین استرآبادی.

این رساله حاشیه بر فرائدالاصول شیخ مرتضی انصاری(ره) است که ظاهراً در اصفهان از شیخ عبدالکریم گزی تلمّذ کرده است. این تقریرات تحلیلی است بر درس استاد که ضمائم این نسخه جزوات دیگری ازجمله «منجزات المریض» (ناتمام) و رساله طُهر بدن حیوان به زوال ـ العین النجاسه و رساله در نوافل یومیه را ـ همراه دارد.

مقدمه

انتشار کتاب «حیات الاسلام فی احوال آیهالملک العلام» تالیف مرحوم آقانجفی قوچانی از اسناد انتشارنیافته «جنبش مشروطیت ایران» تنی چند از علاقمندان به مستندات تاریخ معاصر ایران را بر آن داشت که باتوجه به متن کامل بخش مشروطیت کتاب «سیاحت شرق» که به طور کامل چاپ و انتشار نیافته بود، مجدداً چاپ شود.
اینک کتاب «حیات الاسلام...» منضم به متن کامل بخش مورد نظر ذیل عنوان «سیاست نامه آقانجفی قوچانی» مجدداً چاپ و انتشار می یابد تا با اتکای به مستندات دست اول اسناد نهضت مشروطیت، مردم ایران به عنوان مبانی حرکت آگاهانه، مسیر تکامل و مردمی خود را ادامه دهند.

رمضانعلی شاکری
آبان ماه ۱۳۹۲ خورشیدی