کتاب گذارهای بزرگ واکلاو اسمیل نشر انتشارات آموخته

چگونه در مسیر تکامل انسان به جهان مدرن رسیدیم؟ اصلاً جهان مدرن چگونه ساخته شد و عامل کارایی آن چیست؟ در کتاب «گذارهای بزرگ: جهان مدرن چگونه ساخته شد» روایت واکلاو اسمیل، از برترین اندیشمندان جهان در تاریخ توسعه و استاد تحلیل آماری را در پاسخ به این پرسش‌ها می‌خوانیم.

اسمیل معتقد است برای پاسخ به این پرسش هیچ راهی بهتر از توضیح این نیست که چگونه به این نقطه رسیدیم. چه رخدادهایی زمینه‌ساز بروز فرایند نوسازی چند وجهی بوده‌است؟ فرایندی که واقعیت‌های عادی امروزی، یعنی کاهش باروری، غذای فراوان، مصرف شدید انرژی، اقتصاد جهانی‌شده، تحرک‌پذیری فراوان و ارتباطات فوری در مقیاس انبوه نتیجۀ آن است. یا چگونه به این جامعۀ پساصنعتی رسیدیم که تخریب زیست‌محیطی که گرمایش جهانی فقط بخشی از آن است، گریبانگیرش شده‌است؟

نویسنده آشکارترین رویکرد برای پاسخ به این پرسش بنیادی را در نظرگرفتن خلقت جهان مدرن در قالب مجموعۀ به‌هم‌پیوسته‌ای از گذارهای بنیادی به نسبت سریع در حوزۀ جمعیت، کشاورزی، انرژی، اقتصاد و محیط‌زیست می‌داند که تعاملات آن‌ها دنیای مدرن را شکل داده‌است.

تمرکز اسمیت در این کتاب بر تاریخچۀ این گذارهای جمعیتی، کشاورزی، انرژی، اقتصادی و زیست‌محیطی است. او همچنین به خاستگاه‌های همیشه پیچیده و همچنین عوامل میسرکننده و تکثیرکننده آن‌ها می‌پردازد، پیشرفت و پیشروی و اشاعۀ آن‌ها را دنبال می‌کند، و مسیرها و تعامل‌ها و پیامدهایشان را شرح می‌دهد و بر نقاط عطف و دستاوردهای مهم این گذارهای بزرگ نیز تأکید می‌کند.

روند کتاب فراتر از گزارش‌های تاریخی کلی و توصیفی است. بسیاری از متغیرها و فرایندها و پیامدهای جمعیتی، تغذیه‌ای، انرژی، اقتصادی و زیست‌محیطی را به‌دقت بررسی می‌کند و این کار را به روش‌های کمی مستقیم و به‌دور از کلی‌گویی انجام می‌دهد.

در کتاب «گذارهای بزرگ» اعداد و ارقام فراوانی می‌بینید؛ چراکه اسمیل معتقد است نمی‌توان فرآیندها و دگرگونی‌های مورد بررسی را بدون کمی‌سازی دقیق به‌درستی درک کرد. بدون داده ناممکن است درک کنیم چقدر پیش رفته‌ایم و هنوز چقدر کار باید انجام دهیم تا بقیۀ انسان‌ها از کیفیت زندگی حاکم بر کشورهای مرفه بهره ببرند. همچنین نمی‌دانیم چه مشکلات تازه‌ای پیش روی رفاه جهانی خواهد بود؛ حتی اگر پایۀ انرژی تمدن مدرن را از سوخت‌های فسیلی به سمت منابع تجدیدپذیر ببریم.

 نویسنده کوشیده است با گردآوری یافته‌های حوزه‌های پژوهشی که به‌ندرت با یکدیگر در ارتباط هستند به‌هم‌پیوستگی‌ها و پیچیدگی‌های گذارهای بزرگ را توضیح دهد و از دادن توضیحات ساده و شسته‌رفته بپرهیزد. او امیدوار است این رویکرد برای فهم دستاوردهای گذشتۀ ما و همچنین درک دشواری‌های آینده مفید باشد.

اسمیل برخلاف بسیاری از رؤیاهای الگوسازی، آینده را همچنان ناشناخته می‌داند. درعین‌حال او معتقد است که گزینه‌های زیادی در دسترس است و با وجود اقدامات گذشته‌مان راه انتخاب مسیرهای احتمالی و جانشین‌های مؤثر بسته نشده‌است. گذارهای بزرگ جمعیتی و رشد اقتصادی و استفاده از انرژی و تأثیرات زیست‌محیطی، ما را به این نقطه در تکامل انسان رسانده‌است؛ به زمانه‌ای که وعده‌ها و مخاطرات، هر دو به حد افراطی‌اش رسیده است که نمونه آن ادعای نزدیک‌شدن هم‌زمان به تکینگی و آخرالزمان است: هر دو طبق «زمان‌بندیِ» حامیانشان تا قبل ‌از سال 2050 و حتی 2030 رخ خواهد داد. اسمیل گمان نمی‌کند در چنین زمان کوتاهی با پیامدهای آخرالزمانی یا آینده‌ای بی‌دغدغه و با هوش بی‌حدوحصر روبه‌رو شویم..

درنهایت او معتقد است سرنوشت ما را همچنان بسیاری از الزامات طبیعی تعیین می‌کند و تمدن هنوز دربرابر وقایع فاجعه‌بار آسیب‌پذیر است؛ خواه برخورد زمین به سیارکی بزرگ باشد، خواه همان‌گونه که دنیاگیری سارس‌کووید2 در سال 2020 نشان داد، بیماری‌های ویروسی مکرری که در عصر سفرهای جهانی در عرض چند هفته کل سیاره را گرفتار می‌کنند.