کتاب صوتی هشتمین رستخیز ناگهان امیرحسین ماحوزی موسسه سروش مولانا

هشتمین نشست «رستخیز ناگهان» عصر روز دوشنبه 24 مردادماه ۱۳۹۰ با سخنرانی دکتر امیرحسین ماحوزی با موضوع «مولانا و مفهوم راز» برگزار شد.

از نظر دکتر ماحوزی، مولوی در مثنوی رازها را بیشتر کتمان می‌کند و در دیوان شمس آنها را بیشتر فاش می‌کند. اگرچه، در بخش‌هایی از مثنوی رازها فاش و در بخش‌هایی از دیوان شمس نیز رازها کتمان می‌شوند.

راز، حرف سرپوشیده‌ای است که نمی‌توان یا نباید از آن سخن گفت. راز و سرّ یکی از اطوار هفت‌گانه درونی انسان است؛ طبع، نفس، قلب، روح، سر، خفی، اخفی.

در غزلیات شمس سرّ علاوه بر چیزی که شخص می‌داند یا نمی‌داند و پنهان است، یک مکان است که از آن چیزهایی خارج می‌شود. خود این نگاه مکانی به سرّ جالب است. مثل اینکه عاشق در سِرّ، سیر می‌کند و در مخزن الاسرار قرار می‌گیرد و این مکان با مکان دیگری که عالم سِرّ و عالم پنهان است، پیوند می‌خورد. به همین دلیل است که معشوق چون چرخ در اسرار مولوی می‌گردد.

در عرفان راز امری غایب است و برای نمونه، ابوبکر فارسی تعبیر بسیار جالبی از سِرّ دارد. از او در مورد خاموشی سِر می‌پرسند، می‌گوید: مشغول نابودن به ماضی و مستقبل. سرّ در اینجا یک امر زبانی می‌شود که ما را از گذشته و آینده دور می‌کند.

همه می‌دانیم که در عرفان «حال» یک وارد غیبی است که وارد قلب عاشق می‌شود. در آن لحظه عاشق به جهان اسرار وارد می‌شود. حال و سرّ لحظه‌هایی است که یک آن وارد می‌شود و به گذشته و آینده ربطی ندارد بلکه کاملاً به «من» بستگی دارد و اگر آن را از دست بدهی، بازگشتی ندارد. در تعبیری که ابوبکر فارسی دارد، سِرّ با حال پیوندی جدی دارد و در همین نقطه است که مفهوم «سرّ» با مفهوم انسان و خدا پیوند جدی برقرار می‌کند. گویی در آن لحظه است که این دو با هم آمیخته می‌شوند. مثنوی و دیوان شمس سرشار از موضوعات رازآلود است.

امیرحسین ماحوزی در این نشست، پس از بیان مقدمات مطرح‌شده، درباره راز گفت: «راز را نمی‌توان مثل مسأله حل کرد. راز را باید زندگی کرد. مولانا هستی را رازآلود می‌بیند. برای او هستی، خدا، شمس، عشق و جان همه رازند. بی‌جهت نیست که این‌قدر پنهان‌اند. بی‌جهت نیست که این‌قدر آشکارند. از نخستین زمزمه‌های نی در نی‌نامه، آغازین بیت‌های مثنوی، وقتی نگاه می‌کنیم اهمیت این راز را درمی‌یابیم:

هرکسی از ظن خود شد یار من / از درون من نجست اسرار من

سرّ من از ناله من دور نیست / لیک چشم و گوش را آن نور نیست

تن ز جان و جان ز تن مستور نیست / لیک کس را دید جان دستور نیست

سِر از ناله مولانا دور نیست. در واقع سِر مولانا همان جان مولاناست که از ناله نی، تن مولانا، دور نیست. اینها در واقع یک حقیقت‌اند که کسانی که اسیر خودی هستند این دو را «دو» می‌بینند نه یک حقیقت واحد. شرط اینکه این دو را یکی ببینی، این است که باید از خودی خود خارج شوی.»

دکتر ماحوزی در ادامه سخنان خود گفت: «شمس تبریزی را داننده اسرار می‌دانند. نگاهی به زندگی شمس به ما نشان می‌دهد که او «شیخ سِردان» بوده است و حتی بعد از اینکه مرادهای او در می‌یابند او سِردان است، او را رها می‌کنند. سپهسالار او را از مستوران عالم قدس می‌داند و بر این باور است که تا زمان مولانا هیچ آفریده را بر حال او اطلاعی نبود. شمس تبریزی چون خضر است و بر خلاف اینکه موسی رازها را در نمی‌یافت، مولانا به خوبی درک می‌کرد و آموزش می‌یافت. ایشان بیان داشتند مولانا این اسرار را در دو کتاب خویش «مثنوی» و «دیوان شمس» به خوبی توضیح می‌دهد. در مثنوی به نظر می‌رسد نگاه مولوی بسیار رازپوشاننده است اما در دیوان شمس اسرار را بسیار بی‌پرده آشکار می-سازد. البته این حکم قطعی نیست. گاه در مثنوی پیش می‌آید که اسرار را بر ملا می‌کند و در دیوان شمس اتفاق می‌افتد که مولوی اسرار را کتمان کرده است. نکته مهم این است که مدل کشف اسرار در مثنوی و دیوان شمس با هم متفاوت دارد. در دیوان شمس مولانا مست و بی‌خود است و عشق و مستی او رازها را کشف و برملا کرده است.

سِر هزار ساله را مستم و فاش می‌کنم / خواه ببند دیده را خواه گشا و خوش ببین

گاه چنان اسرار تند بر ملا می‌شوند که حلاج خود او را به دار می‌زند:

حلاج اشارت گو از حلق به دار آمد / از تندی اسرارم حلاج زند دارم

اما در مثنوی این شعله‌های سرکش به آرامی راز به آرامی پایین کشیده شده و این آتش آرام آرام مولوی را سوزانده و پخته می‌کند.»

دکتر ماحوزی در پایانی سخنرانی خود، با خواندن دو غزل از دیوان شمس به بیان راز نهایی مولوی پرداخت: «مولانا راز اصلی را در درون خود انسان می‌داند و انسان باید آن را بیابد. اما از آنجا که بسیاری از بزرگان از بیان راز اصلی سر باز زده‌اند و رازهای بی‌اهمیت را بیان کرده‌اند، ما نیز راز اصلی مولوی را ناگفته می‌گذاریم.»