کتاب تاریخ نظامی، ایلات و رجال خراسان از اواخر قاجار تا اوایل پهلوی کاوه بیات نشر انتشارات شیرازه کتاب ما

در یک مرحله از تاریخ معاصر ایران از اواخر دورۀ قاجار تا چند سال بعد از پایان جنگ جهانی اول، خراسان یکی از کانون‌های اصلی توجه دولت بریتانیا بود؛ توجهی که در خلال رقابت روسیه و بریتانیا در ایران و آسیای میانه در قرن نوزدهم آغاز شد و با وجود توافق آن دو قدرت جهانی در تقسیم این منطقه به حوزه‌های نفوذ طی قرارداد 1907، آن رقابت رویارویی کم‌وبیش ادامه یافت و حتی می‌توان گفت که با سقوط رژیم تزاری در سال 1917 و بی‌اثرشدن توافق‌های پیشین به شکل دیگری از سر گرفته شد.

یکی از محصولات فرعی و شاید ماندگارتر این رویارویی، تولید انبوهی از گزارش‌های سیاسی و نظامی بود که امروزه ارزش تاریخی بسیاری دارند و یکی از نخستین و مهم‌ترین این گزارش‌ها، جلد اول مجموعۀ سه‌جلدی «گزارش ایران» است که به توصیف شهرها و روستاها، ایلات و عشایر خراسان و بخش‌هایی از حوزه‌های همجوار استرآباد، شاهرود، نائین، یزد و کرمان اختصاص دارد. این مجموعه به سفارش ستاد کل، مقر فرماندهی ارتش هند تهیه و در سال 1910 در سیملا هندوستان منتشر شد. آنچه در کتاب حاضر آمده است، ترجمۀ چند نمونه از این نوع گزارش‌های ارزنده است.

نخستین بخش این کتاب، ترجمۀ بخش‌هایی از یک گزارش نظامی است که ستاد فرماندهی ارتش بریتانیا در سال 1930 دربارۀ ارتش ایران تدوین کرد. در جلد اول این گزارش که به خراسان اختصاص دارد، در کنار وجه نظامی بحث، به گوشه‌هایی از تحولات کلی‌تر خراسان از اوایل قرن بیستم تا سال 1930 میلادی نیز پرداخته شده است که در مقام نوعی پیش‌درآمد تاریخی مقالۀ نخست این مجموعه قرار گرفت. در ادامۀ همین گزارش، بخشی در توصیف ایلات و عشایر خراسان و همچنین بخشی نیز دربارۀ تشکیلات لشکر شرق در همین سال‌ها آمده بود که ترجمۀ فارسی این دو بخش نیز آورده شده است.

مقالۀ دوم گزارش قدیمی‌ترین است؛ بخشی از رسالۀ «ایران ـ یادداشت‌هایی دربارۀ اعضای خاندان سلطنتی، مشاهیر، تجار و روحانیون» به قلم نایب سرهنگ هنری پیکو، وابستۀ نظامی سفارت بریتانیا در تهران به تاریخ دسامبر 1897. سرهنگ پیکو در آغاز این گزارش که در این مجموعه بخش خراسان آورده شده است، از «خان‌بهادر مولابخش وابستۀ مشهد، ایالت خراسان» برای کمک به تدوین و تکمیل این بررسی تشکر کرده است. هرچند به نظر می‌آید بخش‌هایی از آن که به شرح کوتاهی از ایلات و عشایر خراسان اختصاص دارد، از سفرنامۀ کلنل ییت استخراج شده است.

بخش سوم و پایانی این کتاب نیز به فهرست و شرح‌حالی از رجال خراسان اختصاص دارد که ستاد فرماندهی ارتش بریتانیا آن را در سال 1923 تدوین و به صورت محدود تکثیر کرد و سال 1924 نیز تکملۀ کوتاهی بر آن افزود. این گزارش را می‌توان حاصل یک دورۀ کوتاه اما فشرده از حضور نظامی بریتانیا در بخش‌های وسیعی از ایران در مراحل پایانی جنگ جهانی اول دانست. در این دوره مقامات بریتانیا در مورد بسیاری از دیگر ایالات و ولایات خراسان بررسی‌های مشابهی انجام داده، در کنار گزارش‌های جغرافیایی و به‌ویژه مواصلاتی، شرحی از رجال پاره‌ای از این حوزه‌ها را تهیه کردند.