کتاب علم و تمدن در اسلام نشر انتشارات خوارزمی

تاریخ علم را، در زمان حاضر، غالباً به‌صورت انباشته‌شدن تدریجی راه و رسمها و تلطیف کمی روشهای عملی در مطالعۀ طبیعت در نظر می‌گیرند. با چنین نظری تنها مفهوم زمان حاضر علم معتبر شمرده‌می‌شود؛ و بنا بر این علوم تمدنّهای دیگر در پرتو علم جدید مورد قضاوت قرارمی‌گیرد، و ارزیابی آنها، در درجۀ اول، با توجه به «تکامل» آنها با گذشت زمان صورت‌می‌پذیرد. ولی هدف ما در این کتاب آن نیست که علم اسلامی را از دیدگاه علم جدید و از این مفهوم «تکاملی» تاریخ مورد مطالعه قراردهیم؛ بر خلاف، غرض ما آن است که بعضی از سیماهای علم اسلامی را، بدان صورت که از دیدگاه اسلامی بنظرمی‌رسد، نشان دهیم.

در نظر فرد مسلمان، تاریخ یک رشته از پیشامدهاست که به‌هیچ وجه تأثیری در اصول غیروابستۀ به‌زمان اسلام ندارد. بیشتر از آنکه به‌پروردن اصالت و تغییر به‌عنوان نیروهایی ذاتی علاقمند باشد، به‌دانستن و «تحقق‌بخشیدن» به‌این اصول دلبستگی دارد. نشانۀ تمدن اسلامی یک نهر جاری نیست، بلکه خانۀ مکعب کعبه است که ثبات آن نمودار خصلت ابدی و تغییرناپذیر اسلام است.

به‌محض آنکه روح وحی اسلامی از میراث تمدنّهای گذشته و از طریق نبوغ خود، تمدنی بوجودآورد که آن را می‌توان به‌صورتی مشخّص اسلامی نامید، در این تمدن توجه اصلی از تغییر و «تطابق» به‌جانب دیگری معطوف شد. فنون و علوم دارای ثبات و «تبلوری» شدند که مبتنی بر تغییرناپذیری اصولی بود که این فنون و علوم از آنها پیدا شده‌بودند؛ و همین ثبات است که امروز، در مغرب‌زمین، غالباً آن را با رکود و سترونی اشتباه می‌کنند.

علوم و فنون در اسلام بر پایۀ وحدت بنا شده‌اند، و همین وحدت است که قلب و هستۀ وحی اسلامی را تشکیل می‌دهد. درست به‌همان صورت که هر هنر اسلامی، خواه الحمراء بوده‌باشد یا مسجد اسلامی پاریس، صورت تجسمی خاصی را نشان‌می‌دهد که در آن شخص می‌تواند وحدت الهی را متجلّی در کثرت ببیند، به‌همان صورت نیز همۀ علومی که به‌حق ممکن است اسلامی نامیده‌شود، وحدت طبیعت را آشکار می‌سازد.

-از متن کتاب-