کتاب پاتوق و پاتوق‌ نشینی در ایران نشر لنا

این کتاب سفری است از دل سده‌ها تا امروز از عطر قهوه تا قل‌قل قلیان و بوی تنباکو، از فضاهایی که زمانی با مردنگی‌هایی نورافشانی می‌شد که در سقف قهوه‌خانه‌های عصر صفوی آویخته می‌شدند، تا اهالی پایتخت صفوی هوایی تازه را تجربه کنند.

وقتی شاه‌طهماسب صفوی به علت گرایشات و تعصبات خود تصمیم گرفت که دیگر در دربار شعرا، کُتاب، هنرمندان (نقاش، معمار، خطاط و قالی‌باف) حضور نداشته باشند، دو اتفاق شگفت رخ داد که هر دو در تاریخ فرهنگی ـ اجتماعی ایران تأثیر ژرف و دیرپا به جای نهاد، اولین آن مهاجرتی بزرگ و فرهنگی از پایتخت صفوی به دربارهای بابریان هند بود و حاصلش بنیان‌گرفتن معیارهای فرهنگ ایرانی در هند، از این حضور سخنوران «سبک هندی» پدید آمد و صدها شاعر هندی با فراگیری زبان فارسی که خیلی زود زبان اول شبه‌قاره شد، اشعاری سرشار از ظریف‌کاری، خیال‌پردازی و ترکیبات شگفت به وجود آوردند که فقط یک نفر از آن‌ها بدون آنکه حتی یک روز را در ایران به سر برده باشد حدود صد هزار بیت شعر فارسی سرود، او نابغه‌ای است به نام میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی، بزرگ‌ترین شاعر پارسی‌گوی هند. معماری تاج محل اوج هنر معماری مهندسان ایرانی بود و فرش‌بافی، مینیاتور و خطاطی چنان دامنۀ گسترده‌ای به خود گرفت که عملاً رقیب ایرانیان در این هنرها شدند، بگذریم که حیله‌گری استعمارگر پیر یعنی بریتانیا و سهل‌انگاری و بی‌توجهی‌های ما کم‌کم ریشۀ زبان فارسی را در آن سرزمین خشکاند.

از میان این هنرمندان اما گروهی بودند که چاره‌ای جز ماندن در ایران نداشتند، آن‌ها ناگهان ممرمعاش خود را از دست داده بودند و برایشان چاره‌ای نمانده بود تا راهی برای کسب درآمد پیدا کنند، شمایل‌گردانی و قصه‌گویی در چهارسوق‌ها، گذرها و علامت‌گردانی رواج یافت. قبول عام این حضور از طرف مردم، عده‌ای را بر آن داشت تا فضاهایی پدید آوردند که محل حضور اهل ذوق شده و مردم با آمدن به آنجا از هنر این افراد بهره‌مند گردند. به‌واقع پیدایی قهوه‌خانه یا حداقل یکی از مهم‌ترین علل آن واکنش شاهان صفوی بود. با ورود قهوه به ایران ازطریق یمن و البته بعدها هند و عثمانی، این نوشیدنی سُکرآور و تلخ‌وش خیلی زود قبول عام یافت و قهوه‌خانه‌ها اولین جایی شد که می‌توان آن را ساحتی اجتماعی برای گفتگو، بحث در باب مسائل روز، شعر و قصه‌خوانی و رفع خستگی ناشی از کار روزانه دانست.

قهوه‌خانه چنان مورد استقبال قرار گرفت که حتی شاه‌عباس بزرگ نیز به قهوه‌خانه‌ها سرکشی می‌کرد و مهمانی برای سفرا و مسافران خارجی خود را در آنجا برپا می‌کرد و قهوه‌خانه را به دربار ترجیح می‌داد.

در ایران تا پیش از قهوه‌خانه فقط مسجد مکانی برای تجمع و گردهم آمدن افراد بود، اما مسجد عمدتاً محل عبادت، به جای آوردن مناسک دینی و طرح مسائل مذهبی بود، درحالی‌که قهوه‌خانه جدا از هر قیدی جایی برای رفع خستگی، گپ‌وگفت درمورد کار و زندگی و حتی مسائل مبتلا به جامعه بود، افزون بر این فضایی بود که گوش‌ها با سخنان نغز اهل ذوق و گوش سپردن به شعر آشنا شده و انس می‌گرفت.

اما خیلی زود این مکان جدید موجب نگرانی حکام صفوی شد، به‌نحوی‌که برای هر قهوه‌خانه یک ناظم شریعت تعیین کردند که مانع حرف‌های بودار شود و از رفتارهای ناهنجار نیز پیشگیری کند.

با سقوط صفویه، قهوه‌خانه‌ها نیز به‌خاطر شرایط ایران که درگیر نزاع‌ها و اختلافات قومی بود، یا تعطیل شده و یا ماهیت اولیۀ خود را از دست دادند.

قهوه‌خانه اگرچه در دوران قاجار از نو در شهرها، بین راه‌ها و حتی روستاها دایر شد، اما دیگر نتوانست ماهیت اولیۀ خود را حفظ کند، با ورود تحصیل‌کردگان در فرنگ نیاز به فضاهای جدیدی احساس می‌شد، گسترش روابط خارجی و حضور اروپائیان هم مزید بر علت شد تا ایرانیان با فضاهای جدید به اسم کافه و رستوران آشنا شوند، در قرن چهاردهم شمسی روشنفکران ایرانی، بسیاری از این کافه‌ها را محل نشست و حضور خود کردند و به‌این‌ترتیب پاتوق‌نشینی به‌عنوان پدیدۀ اجتماعی نوینی در ایران شکل گرفت. اما از همان دورۀ زندیه، شکل‌های فکر دیگری از گردهم آمدن اهل ذوق و فکر نیز در ایران پایه گرفت که عمدتاً انجمن‌های ادبی و محافل خانگی بودند، با گسترش مدرنیته در ایران گالری‌ها نیز به اماکنی پاتوقی برای دوستداران هنر تبدیل شدند.

این کتاب بر آن است تا سیر پاتوق‌نشینی در ایران را از قهوه‌خانه‌ها تا دیگر اماکن پاتوقی به خواننده نشان دهد، از دل آن خاطرات بسیاری از چهره‌های فرهنگی و چه‌بسا ناگفته‌هایی آشکار می‌شود که در تاریخ فکری ایران اثرگذارند.

-متن از مقدمه کتاب-