کتاب درآمدی بر جامعه شناسی اقتصادی نشر نور علم

علم اقتصاد یکی از شاخه‌های علوم ‌اجتماعی است که با دیگر شاخه‌های این رشته ارتباط تنگاتنگی دارد. بر همین اساس جامعه‌شناسی که آن نیز از جمله شاخه‌های علوم‌اجتماعی است با علم اقتصاد ارتباط نزدیکی دارد. بنابراین، اگر جامعه‌شناسی را علم مطالعه کنش اجتماعی انسان و کشف قوانین حاکم بر کنش اجتماعی جوامع و گروه‌ها به‌شمار آوریم، اقتصاد نیز همانند جامعه‌شناسی هدفی مشابه را دنبال می‌کند. در این راستا اقتصاد درصدد مطالعه قوانین حاکم بر کنش اقتصادی انسان است که از این منظر علم اقتصاد را می‌توان نوعی جامعه‌شناسی به‌شمارآورد. به‌عقیده برخی از جامعه‌شناسان، تحلیل اقتصادی به چگونگی رفتار اقتصادی مردم و آثاری که بر آن مترتب می‌شود، مربوط است. بر همین اساس، علم اقتصاد ناگزیر به استفاده از جامعه-شناسی است، از آن‌جهت که جامعه‌شناسی اطلاعات لازمی درباره محیط و شرایط اجتماعی به روز فعالیت اقتصادی در دسترس می‌گذارد. بنابراین، نیاز اقتصاد و جامعه‌شناسی به یکدیگر رابطه‌ای متقابل است. یک اقتصاددان بدون استفاده از یافته‌های علم جامعه‌شناسی نمی‌تواند شناخت کاملی از علل پدیده‌های اقتصادی به‌دست آورد و هرگونه برنامه‌ریزی اقتصادی بدون توجه به ابعاد جامعه‌شناختی آن با شکست مواجه می‌شود؛ زیرا همه ابعاد مختلف زندگی انسانی با هم در ارتباط متقابل‌اند. جامعه‌شناسی نیز به علم اقتصاد نیاز دارد، بدین‌صورت که جامعه‌شناسی با کمک علم اقتصاد می‌تواند به دنیای سیاست‌گذاری اجتماعی و اقتصادی نزدیک‌تر شود و از این راه دانش خود را در خدمت برنامه‌ریزی اجتماعی قرار دهد. بی اطلاعی و یا عدم شناخت کافی جامعه‌شناسی از مسایل اقتصادی، آن‌را از حوزه برنامه‌ریزی دور می‌کند. ازاین‌رو، نیازمندی این دو رشته به هم نیازی متقابل است. اما نباید از تفاوت‌های این دو رشته نیز غافل ماند. تفاوت اساسی میان علم اقتصاد و علم جامعه‌شناسی در آن است که در اقتصاد تمایلات و رفتارهای مادی انسان در جامعه مطالعه می‌شود، در صورتی‌که جامعه‌شناسی به دیگر تمایلات و کردارهای گروه‌ها و جوامع می‌پردازد و مهم‌تر از آن، این‌که به‌نظر می‌رسد همه پدیده‌های مورد مطالعه در اقتصاد مربوط به رفتار انسان نیست؛ به‌عنوان مثال، هنگامی تأثیر یک عامل اقتصادی (غیر از نیروی انسانی) مانند تأثیر افزایش یک نهاده کشاورزی مانند کود شیمیایی بر رشد محصول مطالعه می‌گردد، ثابت می‌شود که با فرض ثابت بودن میزان همه عوامل تولید یک محصول مانند گندم افزایش هر واحد از یک عامل نظیر کود شیمیایی، میزان محصول ناشی از افزایش هر واحد از عامل کاهش می‌یابد (قانون نزولی بودن بازدهی نزولی). این مطالعه صرفاً مربوط به رفتار انسان نیست؛ گرچه رفتار انسان به‌طور غیرمستقیم در آن دخالت دارد، اما رفتارهای مذکور ناشی از وجود رابطه‌ای مشخص بین دو عامل مذکور یعنی کود شیمیایی و میزان محصول است. شاید به همین دلیل است که برخی از صاحب‌نظران معتقدند که اقتصاد جزء علوم‌انسانی محض محسوب نمی‌شود و مرز بین علوم دقیقه و علوم‌انسانی است (موسایی، ۱۳۹۰: ۲۶-۲۵). از این‌رو، در تاریخ جامعه‌شناسی، میان جامعه‌شناسی و علم اقتصاد دوره‌های گوناگونی از یکپارچگی و افتراق وجود داشته است. به نظر می‌رسد چنین زمینه‌ای، زایشِ جامعه‌شناسی اقتصادی را فراهم آورده است که در این کتاب به این موارد اشاره می‌گردد. اثر حاضر در سه بخش و نُه فصل تدوین گردیده است. بخش اول به رویکردهای موجود در علم اقتصاد می‌پردازد و شامل دو فصل است. در فصل اول به تئوری‌های اقتصادی رشد و توسعه می‌پردازد و در حقیقت سیر ایجاد و تحول این تئوری‌ها را از پیشا کلاسیک تا جنگ جهانی دوم بررسی می‌کند. در فصل دوم کتاب، تئوری‌های اقتصادی رشد و توسعه پسا جنگ جهانی دوم مورد بررسی قرار می‌گیرد. بخش دوم کتاب - که حوزه تخصصی‌تر کتاب را به‌خود اختصاص می‌دهد- جامعه‌شناسی اقتصادی شامل مفاهیم و هم‌چنین، دیدگاه‌های تئوری‌پردازان این رشته را در چهار فصل از آغاز تا عصر حاضر مورد بررسی قرار می‌دهد. در فصل سوم، جامعه‌شناسی اقتصادی و علم اقتصاد، فصل چهارم سنت جامعه‌شناسی اقتصادی کلاسیک، فصل پنجم، جامعه‌شناسی اقتصادی میان‌دوره(میانی) از شومپیتر تا پارسونز، و فصل ششم، احیای جامعه‌شناسی اقتصادی جدید از دهه۱۹۸۰ میلادی به بعد می‌پردازد. بخش سوم کتاب تحت عنوان دیدگاه‌های اقتصادی متفکرین اسلامی، به بررسی دیدگاه سه تن از متفکرین اسلامی در زمینه اقتصاد می‌پردازد. در فصل هفتم دیدگاه اقتصادی ابونصر فارابی، در فصل هشتم دیدگاه اقتصادی شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا و در نهایت در فصل نهم دیدگاه‌های اقتصادی عبدالرحمن‌بن خلدون مورد بررسی قرار می‌گیرند. به‌طور کلی در رابطه با بیان نحله‌های اقتصادی، جامعه‌شناسان اقتصادی و نیز متفکرین مسلمانِ دارای دیدگاه‌های اقتصادی، توضیح چند نکته ضروری است. نکته اول این‌که در بحث نحله‌های اقتصادی نظر به این‌که موضوع کتاب «جامعه‌شناسی اقتصادی» است، صرفاً به نحله‌های عمده در اقتصاد پرداخته شده است. نکته دوم این‌که در خصوص جامعه‌شناسان اقتصادی نیز به آن دسته از جامعه‌شناسانی پرداخته شده که از از نظر دیدگاه اقتصادی شایان توجه‌اند. نکته سومی‌که لازم است بدان اشاره گردد، بحث دیدگاه‌های اقتصادی متفکرین مسلمان است. در ارتباط با دیدگاه‌های اقتصادی متفکرین مسلمان نیز با توجه به موضوع کتاب حاضر به‌نظر می‌رسد که دیدگاه متفکرین اسلامی در باره اقتصاد- که تعدادشان کم هم نیست- را باید تحت عنوان دیدگاه‌های اقتصادی متفکرین مسلمان به رشته تحریر در آورد که - هرچند ناقص- برخی نیز در این رابطه به این رویکردها پرداخته‌اند. با این‌حال در این اثر، سه تن از متفکرین اسلامی در حوزه‌های مختلف، که دارای دیدگاه‌های اقتصادی نیز هستند، یعنی ابونصر فارابی، ابن سینا و عبدالرحمن‌بن خلدون به‌عنوان نمونه در بخش سوم کتاب آورده شده است. آنچه‌که برای گردآورندگان اثر حاضر دارای اهمیت می‌باشد، این نکته است که بسیاری از متفکرین مسلمان دارای دیدگاه اقتصادی را شاید بهتر باشد که «فیلسوف اجتماعی» نامید تا جامعه‌شناس محض. با این‌حال به نظر می‌رسد که ابن خلدون از نظر انسجام هم در حوزه اجتماعی و هم در حوزه اقتصادی دیدگاهش نسبت به سایرین از انسجام بیشتری برخوردار باشد. اما نقطه نظرات همه اندیشمندان مسلمان - چه آنان‌که در قرون اولیه اسلامی می‌زیسته و چه آنان‌که در قرون میانی و چه اندیشمندان معاصر- همه در جای خود قابل تأمل و بررسی است و امید است که صاحب‌نظران حوزه مربوطه در تدوین و انسجام این دیدگاه‌ها بتوانند گام-های مؤثری بردارند.