کتاب تاریخِ تحریف باوری در اسلام اثر محمدعلی طباطبایی نشر نی

ساختار کلی کتاب شامل یک بخش مقدماتی و سه بخش اصلی است که لزوماً خواندن هریک از آن‌ها متوقف بر دیگری نیست؛ هرچند در مجموع کل مباحث این کتاب تکمیل‌کنندۀ تصویر نهایی از چگونگی شکل‌گیری تاریخ یک انگاره در طی قرون هستند. با این حال، این تصویر نهایی، خود از کنار هم قرار گرفتن سه تصویر کوچک‌تر شکل گرفته است و بنابراین ممکن است کسانی فارغ از آن تصویر نهایی، به دنبال مشاهده و درک این تصاویر کوچک‌تر باشند. در این صورت، خوانندگان می‌توانند بر اساس دغدغه‌ها و علایقشان، به ترتیب زیر، به سراغ هریک از سه بخش اصلی کتاب بروند؛ بدون آن‌که نیاز به مطالعۀ بخش‌های دیگر داشته باشند. بخش کلیات، شامل مباحثی دربارۀ اصطلاحات خاص این پژوهش و معنای آن‌ها، بحثی مفصل دربارۀ روش‌شناسی این پژوهش (که همان روش پژوهش در تاریخ انگاره‌ها است) و اشاره‌ای به پیشینۀ بحث است. تمام این مطالب در واقع شامل مباحثی نظری و بنیادین برای فهم بهتر مطالب مطرح‌شده در سه بخش اصلی کتاب است. بنابراین، مروری بر این مطالب، مخصوصاً برای خوانندگان بخش سوم کتاب، توصیه می‌شود. اما از این کلیات که بگذریم به سه بخش اصلی کتاب می‌رسیم. آنان که مایل‌اند دربارۀ تاریخ تحریف‌باوری پیش از اسلام و ارتباط آن با بحث تحریف‌باوری در قرآن بخوانند، می‌توانند بخش اول کتاب را مطالعه کنند. این بخش شامل دو فصل توصیفی و تحلیلی است. در فصل توصیفی، گزارش مفصلی از تمام فرقه‌ها و اشخاص تحریف‌باور پیشااسلامی که به هر نوعی از تحریف بایبل باور داشته‌اند، ارائه شده است. در فصل بعدی، که بیشتر ماهیت تحلیلی دارد، به این مسئله پرداخته می‌شود که تا چه حد می‌توان قرآن را در بحث تحریف‌باوری متأثر از این اشخاص یا گروه‌ها دانست. اما برای کسانی که علاقه‌مند به بحث تحریف بایبل از نگاه قرآن هستند، بخش دوم این کتاب جذاب‌تر خواهد بود. در این بخش، به این مسئله پرداخته می‌شود که رویکرد قرآن نسبت به کتب مقدس پیشین چگونه رویکردی است و قرآن قائل به وقوع چه نوعی از انواع تحریف در متن تورات و انجیل است. این بخش شامل سه فصل است که هریک از این سه فصل نیز ممکن است خوانندگان خاص خودشان را داشته باشند. در فصل اول، تحلیلی مقدماتی برای مشخص شدن جایگاه متون مقدس در جغرافیای دستگاه زبانی و اعتقادی قرآن خواهیم داشت که به ما نشان می‌دهد ارتباط این بحث با سایر مباحث مطرح در قرآن، از جمله تحریف، چیست. فصل دوم، یک پژوهش معناشناختی گسترده برای فهم معنای «کتاب» در قرآن است که در پایان به تحلیلی مفصل دربارۀ آیات «تصدیق» می‌انجامد. و نهایتاً، برای کسانی که به دنبال فهم مدلول آیات تحریف در قرآن هستند، فصل سوم تحلیل‌های جداگانه‌ای دربارۀ هر دسته از آیات مرتبط با این موضوع ارائه می‌کند. بخش سوم کتاب، اما، دیگر ارتباطی با دوران پیشاقرآنی یا حتی متن قرآن به‌تنهایی ندارد و تمرکزش بر دوران پس از شکل‌گیری قرآن به عنوان متن مقدس مسلمانان است تا به این پرسش پاسخ دهد که انگارۀ تحریف بایبل در قرون اولیۀ اسلامی چگونه متولد شد و رشد کرد. این بخش نیز شامل سه فصل است که این‌ها نیز هرچند کاملاً مکمل یکدیگرند، به‌تنهایی نیز برای علاقه‌مندان خاص خودشان می‌توانند مفید باشند. فصل اول تنها با تمرکز بر اسناد برجای‌مانده از مجادلات مسیحی ـ اسلامی در سه قرن نخست هجری به بررسی این موضوع می‌پردازد. فصل دوم، برای حدیث‌پژوهان جذاب خواهد بود؛ چراکه پاسخ همین سؤال را با تمرکز بر میراث حدیث اسلامی در قرون اولیه پیگیری می‌کند. و نهایتاً فصل سوم این بخش تنها بر ادبیات تفسیری مسلمانان در قرون اولیۀ اسلامی متمرکز است. البته پاسخ‌های ارائه‌شده در هر سه فصل همگرا و مکمل یکدیگر هستند و در مجموع نشان می‌دهند که چگونه یک انگاره در طی حدود پنج قرن متولد شده و چه مراحلی را تا رسیدن به وضعیت تثبیت پشت سر گذاشته است. به همین ترتیب، کل مباحث سه بخش اصلی کتاب نیز همگرا و مکمل یکدیگر هستند و در مجموع نشان می‌دهند که تحریف‌باوری از دوران پیشاقرآنی تا زمان ظهور قرآن و تا چند قرن پس از آن چه فراز و نشیب‌هایی را پشت سر گذاشته و چگونه به چیزی که ما امروز می‌شناسیم، تبدیل شده است.