کتاب حاجی بابا در لندن جیمز موریه نشر انتشارات نگاه

در اینجا به دو مسئلۀ ناگفته در این گفتار، یعنی شخصیت فرهنگی میرزا حبیب اصفهانی و ارزیابی مثبت و منفی که صاحبنظران دربارۀ کتاب خواندنی و ماندنی حاجی ‌بابا گفته‌اند و رفع بعضی ابهام‌ها می‌پردازیم. میرزا حبیب اصفهانی از دانشوران علوم اسلامی به‌ویژه قرآن‌پژوهی، فقه، حدیث و اصول فقه بود. اصلیتش از روستای بِن چهارمحال‌بختیاری است. مردی روشن و روشنگر و به قاعدۀ عصر خویش روشنفکر و آزادیخواه بود. در زبان و ادبیات فارسی و عربی استاد بود. و در صرف و نحو هر دو زبان ذهن زایا و طبع توانا داشت. کلمۀ زیبای «دستور» را در برابر صرف و نحو یا گرامر او ابتکار یا پیشنهاد کرد. به او تهمت زدند که دربارۀ سپهسالار محمدخان صدراعظم هجویه یا به زبان و بیانی رایج‌تر، طنز ساخته است. به او تهمت دهریگری (بی‌اعتقادی به مبانی اسلامی و آیین مسلمانی) زدند و او به عثمانی (ترکیۀ امروز) گریخت. همچنین شاعری خوش‌قریحه و اهل طنز بود. علاوه بر زبان فارسی و ترکی و عربی در زبان فرانسه نیز مهارت داشت چنان‌که مشهور است اما مسلم نیست که سرگذشت حاجی بابا اصفهانی را که اصلش فرانسوی بود از ترجمه‌اش، یعنی از ترجمۀ فرانسوی که از انگلیسی صورت گرفته بود، انجام داده بود. در باب مؤلف و مترجم حاجی بابا بحث‌ها بسیار است. بعضی امر را معکوس دانسته‌اند و گفته‌اند اصل کتاب به فارسی و از میرزا حبیب است و ترجمۀ انگلیسی و فرانسوی و چندین زبان دیگر از آن انجام گرفته است. آری بعضی «در باب کتاب حاجی بابا و تحقیقات جمال‌زاده اخیراً به این نتیجه رسیده‌ که ترجمۀ این کتاب با آن عبارات شیرین و پخته و ممتاز و مشحون از لطایف ادبی جز به قلم میرزا حبیب اصفهانی انجام نگرفته است. و پس از آن، استاد مجتبی مینوی در بازگشت از سفر ترکیه، عکس آثار خطی و چاپ نشده میرزا حبیب را که در کتابخانۀ «دانشگاه استانبول» موجود و ترجمۀ حاجی بابا اصفهانی نیز جزء آنها بود، به ارمغان آورد. و با پیدا شدن عین ترجمه به خط میرزا حبیب و مخصوصاً مقدمۀ کوتاهی که مترجم بر آن نوشته و عیناً نقل می‌شود، دیگر شبهه و تردیدی باقی نماند که این کتاب را میرزا حبیب خود از ترجمۀ فرانسوی آن به فارسی درآورده است.»