کتاب تاملی بر یک قرن سیاست و اقتصاد در گیلان نشر گیوا

گیلان، ولایتی در شمال ایران که از دو قسمت جلگه­ای و کوهستانی تشکیل شده است. قسمت پست و جلگه ای آن در برگیرنده­ی حاشیه­ی دریای خزر و مناطق شهری امروز است و قسمت کوهستانی آن نواحی طالش، عمارلو، دیلمان، اشکورات و... را در برمی­گیرد. رودخانه سفید­رود که از کوه­های کردستان، در غرب ایران سرچشمه می­گیرد، گیلان را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می­کند. در این ولایت رودخانه­های زیادی وجود دارد. آب و هوای گیلان بسیار متغیر است، علت این اختلاف وجودکوه­ها و مجاورت با دریاست، همیشه جریان سنگین هوا از دریا به سمت کوه­ها و از کوه­ها به طرف دریا معلق است که سبب رطوبت منطقه می­گردد. قرار گرفتن در کنار بحر خزر، همسایگی با روسیه و وجود زمین­های حاصلخیز برای کشاورزی، گیلان را از نظر اقتصادی به یکی از مهم‌ترین ولایات ایران در طول تاریخ علی الخصوص عصر قاجار مبدل کرده بود. شناخت ولایاتی که نقش پایه­های اقتصادی حکومت قاجار را بر عهده داشتند برای کسانی که در عرصه­ی تاریخ اقتصادی و اجتماعی قاجار قلم می­زنند، ضروری است. مباحث این اثر یک دوره‌ی صد ساله از تاریخ سیاسی و اقتصادی گیلان را از آغاز حکومت قاجاریه تا پایان فرمانروایی ناصرالدین شاه در بر می­گیرد. در ابتدای امر تصمیم به نگارش اوضاع سیاسی و اقتصادی گیلان در دوره ی ناصری داشتم ولی از آن­جا که بسیاری از مفاد قراردادنامه ها و سیاست­های حکمرانان پیشین در وضعیت ایالت گیلان تاثیر­گذار بودند، بنابراین نوشتار را از آغاز حکمرانی آغامحمدخان در ۱۲۱۰ق تا ترور ناصرالدین شاه در ۱۳۱۳ق به مدت یک قرن پی­گرفتم. اما مبحاحث اصلی این نوشتار وضعیت سیاسی و اقتصادی گیلان در دوره ی ناصری است. با به حکومت رسیدن آغامحمد­خان، شاهزادگان و بزرگان قاجار به حکمرانی گیلان دست یافتند. این امر نزاع­های بسیاری برای بدست آوردن حکومت این منطقه بین شاهزادگان قاجار به وجود می­آورد. در دوره حکومت فتحعلی­شاه قاجار که مصادف با جنگ­های ایران و روس می باشد، گیلان چندین بار مورد هجوم قوای روس قرار گرفت که هر بار با مقاومت مردم منطقه، از ورود سپاهیان متجاوز به کشور جلوگیری به عمل آمد. در دوره حکومت محمد شاه نیز حکومت روس از دربار ایران اجازه­ی تاسیس کنسولگری وحضور کشتی­های جنگی خود را در بندر انزلی کسب کرد که این عمل برای مردم این منطقه قابل پذیرش نبود. حکومت پنجاه ساله­ی ناصر الدین شاه شاهد شورش­هایی در گیلان بر ضد عاملان حکومت مرکزی بود. از جمله علل این شورش­ها آن بود که عمال حکومتی در جمع آوری مالیات منطقه زیاده روی کرده و مبلغی زیادتر از مبلغ معین شده دریافت می­کردند. ناصر الدین شاه در سال ۱۲۹۲ق برای اصلاح امور و بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی گیلان فرمانی صادر کرد که این قوانین به نام «تنظیمات حسنه» مشهور گشت اما به علت عدم برنامه ریزی نتایجی در پی­نداشت. گیلان صادر­کننده انواع محصولات کشاورزی همچون ابریشم، زیتون، برنج، تنباکو، و غیره به روسیه و اروپا بود. همچنین به عنوان دروازه­ی شمال ایران شناخته می­شد. ارامنه و تجار روسی در نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم تقریباً نیمی از تجارت خارجی ایران را در دست داشتند. این گروه­ها به همراه گرجیان و یهودیان از جمله فعالان اصلی اقتصادی در گیلان بودند.... -از متن کتاب-