کتاب سنت تغییر در قرآن نشر انتشارات سروش

سرنوشت انسان‌ها و جوامع، بقا و نابودی امت‌ها و تمدن‌ها، تحلیل‌ها و برداشت‌های گوناگون و گاه متضادی از چرایی و عوامل آنها به دست می‌دهد. برخی این سرنوشت و تحولات و تغییرات را که در بستر تاریخ به وقوع می‌پیوندد، با اعتقادات ناصواب تحلیل کرده و آن را حکم قهری و جبری دانسته و تن به «جبر تاریخ» داده و درنتیجه، قائل به عدم تأثیر اراده انسان بر سرنوشت خود و جامعه شده‌اند. از دیگر سو، عده‌ای با انتساب کامل حوادث و تغییر و تحولات فردی و اجتماعی به خداوند، به یکباره نقش انسان و اراده او را نادیده گرفته‌اند. برخی هم خداوند را نادیده انگاشته و تنها عامل سرنوشت‌ساز در فرد و جامعه را عامل صرفا انسانی قلمداد کرده و قائل به اومانیسم شده‌اند. وجه مشترک هرسه دیدگاه، بی‌توجهی به وجود قوانین حاکم بر جهان و نظام هستی است.