کتاب اخلاق در سیستم های اطلاعاتی محمدحسین رونقی نشر انتشارات دانشگاه تهران

در دنیای کنونی «انقلاب اطلاعاتی» وجوه گوناگون حیات را به نحو چشمگیری دگرگون ساخته: کسب‌وکار، مشاغل دانشی، علوم نوین، امنیت، حمل و نقل، سرگرمی و غیره. در نتیجه، می‌توان گفت فناوری اطلاعات و ارتباطات تأثیرهای مثبت و منفی بر حیات اجتماعی، حیات خانوادگی، روابط انسانی، آموزشی، مشاغل، آزادی‌های سیاسی و حاکمیت خوب داشته است. فناوری اطلاعات همه‌جا حضور دارد و تمام جنبه‌های زندگی انسان را فراگرفته است. بسیاری از سازمان‌ها و مؤسسه‌ها تا حد بسیار زیادی به زیربنای فناوری اطلاعاتشان وابسته‌اند. شبکه‌های اجتماعی بر همه ابعاد زندگی تأثیرگذارند. در حقیقت، بسیاری فناوری اطلاعات را راهی مقرون به صرفه برای حل انبوه مشکلاتی می‌دانند که جامعۀ پیچیدۀ معاصر با آنها روبه‌روست. ممکن است گفته شود فناوری اطلاعات به‌عنوان فناوری غایب برای حل تمام مشکلات اجتماعی و فناورانه نظیر بهداشت، امنیت، حکومت و غیره تفسیر شده است. همچنین، کسی ممکن است استدلال کند که این با چشم‌انداز پیشرفت و نوسازی اجتماع مساوی است. فناوری اطلاعات این را برای انسان ممکن کرده است که سیستم‌های همکاری و نظم اجتماعی پیچیده رو به گسترشی را بنا کند؛ سیستم‌هایی که جامعۀ معاصر بدون آنها نمی‌تواند در شکل امروزین خود وجود داشته باشد. دربارۀ مزایای اقتصادی و سازمانی فناوری اطلاعات تردید چندانی وجود ندارد. تردید عموماً دربارۀ راهی است که فناوری اطلاعات حوزۀ اجتماعی و به خصوص قلمرو اخلاقی آن را تغییر می‌دهد یا دگرگون می‌کند. سیستم اطلاعات یکی از ابزارهای به‌کارگیری فناوری اطلاعات در سازمان به حساب می‌آید که به مثابۀ ابزار حیاتی در همۀ سازمان‌ها استفاده می‌شود و به همراه خود مسائل و محدودیت‌های خاص خود را دارد. اخلاق در سیستم‌های اطلاعاتی موضوعی میان‌رشته‌ای است که بحث آن نیازمند آشنایی و تخصص در دو حوزۀ اخلاق و حوزۀ سیستم‌ها و فناوری اطلاعاتی است. در این حوزه، به مسائلی رفتاری و اخلاقی می‌پردازد که بر اساس به‌کارگیری فناوری اطلاعات و گسترش سیستم‌های اطلاعاتی در سازمان به‌وجود می‌آید. هدف از این بحث پاسخ‌گویی به پرسش‌هایی است که به بنیان‌های ارزشی و مسئولیت‌های افراد در حوزۀ سیستم‌های اطلاعاتی مربوط است. ازآنجاکه سیستم‌های اطلاعاتی تحولات وسیع و شگرفی را در سازمان‌ها پدید آورده است، مشکلات اخلاقی جدید و منحصربه‌فردی در این حوزه ایجاد شده که نیازمند رسیدگی است. فناوری اطلاعات نه‌تنها در نحوۀ افعال و اقدامات روزمرۀ افراد، سازمان‌ها و مدیران آنها تأثیر می‌گذارد، بلکه تلقی ما از آنها را نیز تغییر می‌دهد. بحث از اخلاق فناوری اطلاعات و سیستم‌های اطلاعاتی دارای عناصری منحصربه‌فرد است و همین امر در مواجهه با فضای سایبری یا محیط‌های شبکه‌ای یا به‌طورکلی رایانه‌ها ما را ملزم می‌سازد که توجهی ویژه به مسائل آن داشته باشیم. چون گفته‌های ارزشی پیشین یا توصیه‌های گذشته برای این مباحث کافی نیست. در مواجهه با این معضل‌ها، دچار خلائی مفهومی هستیم و مفاهیم موجود در نظریه‌های سنتی و نیز اصول حاکم بر آنها برای حل مشکل‌های اخلاقی که فناوری اطلاعات موجب آن شده کافی نیست. پیشرفت‌های فناوری انکارناپذیر است ولی باید برای عوارض سوء آن دنبال راهکارهای انسانی و اخلاقی بود. اهمیت موضوع اخلاق در حوزۀ سیستم‌های اطلاعاتی در سازمان ما را بر آن داشت تا در این زمینه پژوهش‌های گسترده‌ای داشته باشیم و حاصل آن کتابی در این زمینه است. در حوزۀ اخلاق و فناوری اطلاعات یا اخلاق حرفه‌ای کتاب‌های متعددی به رشته تحریر درآمده است. اگرچه وجه مشترک بسیاری بین اخلاق سیستم اطلاعاتی با حوزۀ فناوری اطلاعات وجود دارد و به نوعی به‌کارگیری فناوری اطلاعات در سازمان مقولۀ سیستم‌های اطلاعاتی را در بر می‌گیرد، از جمله وجه تمایز کتاب پیش‌رو تمرکز اصلی بر اخلاق در سیستم‌های اطلاعاتی درون سازمانی و پرداختن به فعالیت‌های درون کشور است. مزیت دیگر این کتاب تحلیل رویکرد پارادایمی به مقولۀ اخلاق و سیستم‌های اطلاعاتی است. این کتاب در راستای درس فلسفۀ سیستم‌های اطلاعاتی نگارش شده است بر همین اساس، با توجه به مباحث فلسفی از منظر پارادایم‌های گوناگون مبحث اخلاق و سیستم‌های اطلاعاتی بررسی می‌شود. در فصل اول کتاب مباحث عمومی، مبانی نظری اخلاق و مفاهیم آن به منظور آشنایی خواننده با مقولۀ اخلاق بحث و نگاشته شده است. همچنین، به حوزۀ اخلاق کاربردی و اخلاق حرفه‌ای پرداخته شده است. مطالب عنوان‌شده در این فصل به جنبۀ کاربردی و عملی اخلاق می‌پردازد و زمینه را برای بحث اخلاق سیستم‌های اطلاعاتی فراهم می‌کند. در فصل دوم مقولۀ اخلاق از منظر چندین پارادایم متفاوت در حوزۀ علوم اجتماعی بررسی شده است و ارتباط پارادایم‌های گوناگون و حوزۀ سیستم‌های اطلاعاتی تشریح شده است تا فقط از یک منظر به این پدیده نگاه نشود و پنجره‌های مختلفی گشوده می‌شود تا خواننده توانایی مقایسه دیدگاه‌های متفاوت را داشته باشد. در فصل سوم مقولۀ اصلی کتاب یعنی اخلاق در سیستم‌های اطلاعاتی در حوزه‌های مربوط به آن و به‌طور تخصصی به رشته تحریر درآمده است. در فصل چهارم، مقولۀ اخلاق اطلاعات در ایران و تلاش‌هایی که در این حوزه در داخل کشور انجام شده تحلیل شده است. مطالب عنوان‌شده در این کتاب می‌تواند برای دانشجویان و پژوهشگران حوزۀ سیستم‌های اطلاعات و فناوری اطلاعات مفید واقع شود. جا دارد از زحمات سرکار خانم نیاز زارعی که در فرایند تألیف این کتاب ما را یاری رساندند کمال سپاس را داشته باشیم. در پایان، از همۀ خوانندگان و اندیشمندان تقاضا می‌شود که پیشنهادها و انتقادهای خود دربارۀ مطالب نگارش‌شده به‌منظور هر چه پربارشدن این مجموعه با نویسندگان در میان بگذارند. مولفان