سازگاری نهادی
(حکمرانی، پیچیدگی و تاب‌آوری اجتماعی – اکولوژیک)

یکی از چالش‌های مدیریت منابع طبیعی و محیط زیست، چندوجهی بودن رویکرد مدیریت است که دلیل عمدۀ آن تداخل نظام انسانی و طبیعی در کنار یکدیگر در مدیریت اکوسیستم‌هاست. برای دستیابی به نظام تدبیر شایسته در منابع طبیعی و محیط زیست، تأکید بر تحقیقات بین‌رشته‌ای ضرورتی انکارناپذیر است. علاوه بر این، امروزه در تحقیقات مربوط به مدیریت پایدار منابع، تفکراتی از قبیل تاب‌آوری و ظرفیت سازگاری در سیستم‌های اجتماعی- اکولوژیک از مفاهیم پرطرفدار در بین محققان بین‌رشته‌ای مرتبط با منابع طبیعی و محیط زیست به‌شمار می‌روند. درحالی‌ که نظریه‌های مربوط به حکمرانی پیوسته تکامل می‌یابند، زمینۀ تغییرات جهانی محیط زیست چالش‌های منحصربه‌فردی برای مدیریت اکوسیستم‌های شبکه‌ای، شهرها، سازمان‌ها و نهادها پدید می‌آورد. همچنین اهمیت درک و شناخت پیچیدگی و مسائلی نظیر برهم‌کنش میان تغییر سریع و تدریجی در سیستم‌های اجتماعی-اکولوژیک و نهادهای آنها مشهودتر شده است. با نمایان شدن تغییرات اکولوژیکی و جوی، یکباره یا به آهستگی، جوامع انسانی نیز واکنش می‌دهند. اینکه آیا نهادهای جدید، هنجارها و قوانین جدید، مشارکت‌های جدید، به‌سرعت تغییر اقلیم و محیط ‌زیست جهانی خواهد بود یا خیر، درست مشخص نیست. به‌عنوان ‌مثال، روشن نیست تغییر اجتماعی در چه سطح روی می‌دهد، نهادها، سازمان‌ها و افراد تا چه حد واکنش نشان می‌دهند و تغییر یا دگرگونی عمیقی خواهند داشت و اصلاح و تنظیم جزئی مسیرهای توسعۀ فعلی چیست. در این کتاب تلاش شده است شرایط گوناگون نحوۀ واکنش سیستم‌های اجتماعی-اکولوژیک به تغییر از دریچۀ تاب‌آوری و سازگاری نهادی بررسی شود. منظور از تغییر و سازگاری به‌طور خاص سازگاری با تغییرات محیط زیست و پویایی اکوسیستم است. در کتاب حاضر برای دستیابی به سازگاری، بر مسئله ایجاد تناسب و همراهی جنبۀ اجتماعی و اکولوژیکی به‌منظور ارتقای نیک‌داری منابع طبیعی (حفاظت و بهره‌برداری مسئولانه) و خدمات اکوسیستم برای بهزیستی انسان و پایداری تأکید می‌شود. کتاب حاضر که نتیجۀ کوشش جمعی از کارشناسان بین‌المللی است، بینش‌های جدیدی در زمینۀ سازگاری نهادی و ایجاد تاب‌آوری و حکمرانی سازگار نظام‌های پیچیده اجتماعی-اکولوژیک ارائه می‌دهد. به کمک مجموعه‌ای از مطالعات موردی بر بعد علوم اجتماعی مدیریت اکوسیستم تمرکز داشته تا شکاف‌ میان تاب‌آوری، پایداری و علوم اجتماعی رفع شود. با استفاده از مثال‌های تجربی، از سطح محلی گرفته تا سطوح جهانی، رشته‌های مختلف از جمله علوم سیاسی، انسان‌شناسی، علم تاب‌آوری و سازگاری با یکدیگر ادغام شده و منبع مهمی برای محققان، سیاستگذاران و دانشجویان فراهم آمده است. نویسندگان کتاب امیلی بوید و کارل فولکه هستند؛ امیلی بوید مدیر گروه تحقیقات محیط زیست انسانی دانشگاه ریدینگ و همچنین دانشیار مرکز تاب‌آوری استکهلم در دانشگاه استکهلم است. تحقیقات و آموزش‌های کنونی او متمرکز بر تغییر اقلیم و توسعه، حکمرانی زیست‌محیطی، تاب‌آوری و اجتماعات انسانی است. کارل فولکه، مدیر مؤسسۀ بئیئر، آکادمی سلطنتی علوم سوئد و مدیر علمی مرکز تاب‌آوری استکهلم، دانشگاه استکهلم و از پایه‌گذاران اتحادیه تاب‌آوری است. تحقیقات او بر نقش سیستم‌های زنده در مقیاس‌های مختلف در توسعۀ اجتماعی-اقتصادی و همچنین بر نحوۀ حکمرانی و مدیریت برای رسیدن به تاب‌آوری در نظام‌های اجتماعی-اکولوژیک تأکید دارند. در کتاب حاضر، نویسندگان به ویژگی‌های سازگاری نهادی نظیر دیدگاه‌های به اشتراک گذاشته‌شده میان کنشگران، سرمایۀ اجتماعی و شبکه‌ها، تصمیم‌گیری مشارکتی و یادگیری، سازمان‌های مرزی و پل و پیش‌بینی مقابله با مجموعۀ کاملی از مسائل پیچیده پرداخته‌اند که در اثر نبود نهادهایی پاسخگو یا توانا وخیم‌تر می‌شوند. شبکه‌ها، ویژگی‌های ضروری سازگاری نهادی‌اند و چند فصل بر نقش بحرانی کنشگران اساسی شبکه از جمله کارآفرینان اجتماعی و رهبران، در سازگاری و حکمرانی در عرض سطوح و سازمان‌های گوناگون تأکید دارند. در آثار قبلی مترجم کتاب حاضر از قبیل کتاب شبکه‌های اجتماعی و مدیریت منابع طبیعی (انتشارات دانشگاه تهران، قربانی و جعفریان، ۱۳۹۵) سعی بر آن بود تا محققان، اندیشمندان و دانشجویان با کاربرد تحلیل شبکه اجتماعی در مدیریت منابع طبیعی آشنا شوند. از این‌رو توصیه می‌شود قبل از مطالعۀ این کتاب، علاقه‌مندان، مباحث مربوط به سازگاری نهادی و تفکر تاب‌آوری در کتاب یادشده را مطالعه کنند. کتاب حاضر از چشم‌انداز تاب‌آوری اجتماعی- اکولوژیک به بررسی سازگاری نهادی، حکمرانی سازگار و پیچیدگی پرداخته است. در این کتاب سعی شده با بررسی و درک مؤلفه‌های سازگاری در سیستم‌های اجتماعی-اکولوژیک به جوامع کمک شود تا در مقیاس‌های مختلف، از محلی گرفته تا جهانی، به‌سوی پایداری گام بردارند. این مقیاس‌ها به هم وابسته‌اند. در این کتاب به‌طور خاص به سازگاری نهادی و منابع تاب‌آوری اجتماعی-اکولوژیک و ویژگی‌های تغییر نظیر شوک‌ها پرداخته شده که مبنای کار مطالعات موردی قرار گرفته تا راهکارها یا سیاست‌های سازگار در سطوح محلی، دولتی، جهانی معرفی شوند. نویسندگان در این کتاب، درس‌های برگرفته از واکنش‌های محلی، ملی و منطقه‌ای به چالش‌های مختلف اجتماعی-اکولوژیک را بررسی می­کنند و تمرکز بر ترکیب تفکر تاب‌آوری با سازگاری نهادی است؛ از خالی شدن ذخایر ماهی گرفته تا رویدادهای جوی شدید- اما تمام فصل‌ها ماهیت فرامقیاسی و پیچیدگی چالش حکمرانی را مورد توجه قرار داده است. اجتماعات محلی با چالش مقابله با تغییرات سریع و آهسته مواجه می‌شوند و ضمن یادگیری، همکاری و سازماندهی مجدد پس از بحران، فرصت‌ها و محدودیت‌ها را کشف و با نوآوری ترکیب می‌کنند و برای مسیرهای جدید توسعه و پیشرفت بذر می‌پاشند که اینها از مسائل اصلی حکمرانی مبتنی بر سازگاری است. ایجاد همگرایی میان تفکر تاب‌آوری و سازگاری نهادی هنوز چالشی بزرگ است. در نهایت می‌توان گفت با شواهد تجربی به‌دست‌آمده در این کتاب، می‌توانیم به‌سوی بینش‌های جدیدی در زمینۀ این موضوع پیش رویم. امید است کتاب حاضر راهگشای مشکلات پیش روی تحقیقات بین‌رشته‌ای مرتبط با تفکر تاب‌آوری و مدیریت سازگار منابع طبیعی و محیط زیست و راهنمای مؤثری برای محققان، اندیشمندان، مدیران اجرایی و دانشجویان در حوزه‌های محیط زیست، منابع طبیعی و کشاورزی باشد. بر خود لازم میدانم از همه کسانی که در چاپ این کتاب نقش داشته­اند، تشکر و قدردانی کنم. از جناب آقای دکتر حسین آذرنیوند نماینده محترم دانشکده منابع طبیعی در انتشارات دانشگاه تهران، مسئولان و کارشناسان مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران که زمینۀ چاپ کتاب را فراهم کردند، قدردانی می­کنم. وظیفه خود می­دانم از استادانی که زحمت مطالعه و بررسی متن ترجمه را پذیرفتند و کتاب را برای انتشار مفید ارزیابی کردند و همچنین از سرکار خانم مهندس لیلا عوض‌پور که در ویرایش کتاب با اینجانب همکاری کردند، تشکر کنم. امید است نظرها و پیشنهادهای استادان، دانشجویان و کارشناسان محترم کمکی باشد در رفع ایرادات و تنظیم بهتر کتاب، در صورتی که خداوند توفیق چاپ بعدی را عطا فرماید. مهدی قربانی