برساخت اجتماعی تفاوت
جنسیت در کلاس درس دانشگاهی

کتاب پیش‌رو، نخستین روایت از تجربۀ جنسیتی کلاس درس در ایران از چشم‌انداز جامعه‌شناسی و توجه به ابعاد فرهنگی و اجتماعی آن است که در بین حجمی از ادبیات روان‌شناسی و علوم‌تربیتی و حتی پزشکی موجود در رابطه با برخی از ابعاد این موضوع به تحریر درآمده است. بنابراین، امید است که نگارش این کتاب، بتواند بخشی از غفلت جامعه‌شناسی و رشته‌های مرتبط علوم‌اجتماعی در بررسی ابعاد فرهنگی و اجتماعی کلاس درس را پوشش دهد و در آینده شاهد ادبیات بیشتری در این زمینه باشیم. تاریخ نگارش کتاب، به زمان حضور و فعالیت نگارنده به‌عنوان همکار پژوهشی در گروه مطالعات زنان در پژوهشکدۀ مطالعات اجتماعی و فرهنگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برمی‌گردد. در مدت حضور در این پژوهشکده، طرح پژوهشی کلانی با عنوان «ابعاد فرهنگی و اجتماعی کلاس درس در دانشگاه‌های ایران» به‌عنوان برنامۀ پژوهشی از سوی پژوهشکده در سال ۱۳۹۴ تعریف شد و ۱۰ نفر از همکاران در حوزه‌های تخصصی اجتماعی، فرهنگی و مطالعات زنان، در انجام این طرح سهم داشتند. در این راستا، بخش مهمی از این برنامۀ پژوهشی، «پیمایش ابعاد اجتماعی و فرهنگی کلاس درس» با مسئولیت علمی خانم دکتر آمنه صدیقیان بیدگلی (۱۳۹۴) بود که برخی از سؤالات این پیمایش ارتباط مستقیم با ابعاد جنسیتی کلاس درس داشت و در برخی دیگر نیز بر اساس متغیر جنسیت دانشجویان، مقایسه‌ها و تحلیل‌های جنسیتی در مورد داده‌ها صورت گرفته است. بنابراین، منبع اصلی داده‌ها و شواهد کتاب، مبتنی بر این پیمایش و به‌صورت داده‌های دست اول است که به‌طور مستقیم از دانشجویان دختر و پسر در دانشگاه‌های کشور نمونه اقتباس شده است. ضمن اینکه به‌منظور پوشش دقیق‌تر یافته‌ها و استدلال‌ها، نگارنده از ترکیبی از تکنیک‌های مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته و بحث گروهی متمرکز با دانشجویان در مقاطع مختلف استفاده کرده که این کار به تولید داده‌های روشن‌تر و دقیق‌تر و درنتیجه روایت استدلال‌های متقن‌تر در رابطه با موضوعات و مباحث کتاب کمک کرده است. اما در رابطه با محتوای کتاب، بایستی گفت که کتاب با سه موضوع محوری مشخص می‌شود و اصولاً در تمام مباحث مطروحه، درصدد است به این سه موضوع که درحقیقت سه سؤال اصلی هستند، پاسخ دهد: سؤال اول اینکه آیا تجربۀ کلاس درس برای دانشجویان دختر و پسر متفاوت است؟ به‌عبارتی، آیا می‌توان از تک‌راهی جنسیتی و عدم تفاوت تجربۀ کلاس درس در دانشگاه‌های کشور گفت یا اینکه خیر، کلاس درس فضایی برگرفته از سطح کلان جامعه است و دختران و پسران با همان تجاربی در آن زیست می‌کنند که در سطح جامعه چنین است؟ آیا دانشگاهی که خود قرار است به تعدیل نابرابری کمک کند، با انگاره‌هایی از تفاوت تجربۀ جنسیتی پوشانده شده است که به‌طور ضمنی در جهت بازتولید این نابرابری و تثبیت قدرت سلسله‌مراتبی خدمت می‌کند. در سؤال دوم، به این پرسش پاسخ داده شده که اگر این تجربه در دختران و پسران متفاوت است، تفاوت در کجاهاست؟ چه حوزه‌هایی از این تجربه متفاوت است و در چه حوزه‌ای تفاوتی وجود ندارد و دختران و پسران دانشجو شرایط یکسانی را تجربه می‌کنند؟ سؤال سومی که کتاب در پی پاسخگویی به آن است، اینکه اگر این تجارب متفاوت است، چرا؟ به‌عبارتی، چه عواملی موجب می‌شود تا دختران و پسران در کلاس درسی که در یک فضا، با یک محتوای درسی، با یک استاد و سایر شرایط یکسان رقم می‌خورد، تجارب متفاوتی را تجربه می‌کنند؟ آیا این تفاوت، ریشۀ بیولوژیک و زیستی دارد، یا اینکه امری یکسره اجتماعی است و گسترۀ آن دامن فضاهای حتی قبل از دانشگاه و کلاس درس را می‌گیرد؟ در این روایت اخیر، نهادها و منابع متعدد جامعه‌پذیری در سطح جامعه، چه نقشی در تولید و بازتولید این تفاوت تجربۀ کلاس درس دارند؟ آیا می‌توان صحبت از برساختی‌بودن این تفاوت کرد و آن را محصول زبان و مناسبات اجتماعی دانست؟ و.... به‌هرروی، در کتاب سعی شده تا ریشۀ این تفاوت تجربه ردیابی و پاسخی به آن‌ها داده شود. کتاب، روایتی است بر این سه سؤال که در جایگاه متناسب، در یک نظم و انسجام متنی به آن‌ها پرداخته شده است. اما نکتۀ مهمی که در رابطه با محتوای کتاب به‌ویژه زمانی که با یافته‌های مربوط به پیمایش کلاس درس در ایران (صدیقیان، ۱۳۹۴) و استدلال‌های مربوطه باید گفت، اینکه شاید برخی خوانندگان (به‌ویژه اساتید و دانشجویان) به یافته‌ها، به این دلیل که در مورد آن‌ها صدق نمی‌کند یا تجربه نکردند، معترض باشند و در برابر آن‌ها مقاومت کنند. ولی به‌هرحال این یافته‌ها مربوط به کل دانشجویان ایران است نَه یک دانشگاه و سعی شده روایتی ارائه شود که در بسیاری از دانشگاه‌های کشور صادق باشد نَه اینکه مختص چند دانشگاه موردی و منحصربه‌فرد باشد. بنابراین، شاید این روایت در برخی دانشگاه‌ها متفاوت باشد، حتی احتمالاً مصادیقی مشابه از تفاوت‌ها در دانشگاه این خوانندگان به شکلی آشکار و ضمنی وجود داشته باشد، اما چون نسبت به آن حساسیتی نداشتند، بنابراین از دیده و آگاهی آنان مفقود باشد. کتاب حاضر گرچه توسط نگارنده به تحریر درآمده، اما تولید مواد و داده‌های آن حاصل یک کار جمعی بود و افراد زیادی در این مهم سهم داشتند. برهمین‌اساس، لازم می‌دانم ابتدا از ریاست محترم سابق پژوهشکدۀ مطالعات اجتماعی و فرهنگی وزارت علوم، جناب آقای دکتر حسین ابراهیم‌آبادی و همچنین جناب آقای دکتر حسین میرزایی ریاست فعلی پژوهشکده کمال تشکر را داشته باشم که فرصت همکاری بنده با پژوهشکده و این برنامۀ پژوهشی را فراهم نمودند. همچنین، از سایر اعضای تیم این برنامۀ پژوهشی در پژوهشکده که به تقویت این تجربۀ کار گروهی کمک کردند و درس‌آموخته‌های مؤثری برای بنده داشتند، سپاسگزارم. و درنهایت، از دانشجویان درس تکنیک‌های خاص تحقیق در علوم‌اجتماعی در نیمسال دوم ۱۳۹۵-۱۳۹۴ به‌ویژه در تدریس مهارت بحث گروهی متمرکز (FGD) به دلیل در اختیار گذاشتن تجارب زیستۀ خود و بازخوردی که به یافته‌های تحقیق بنده دادند ازیک‌طرف و از خانم سرابی، آقای غلامپور، آقای باتمانی و دیگر دانشجویان عزیزی که در جمع‌آوری داده‌های کیفی از طریق انجام مصاحبه به نویسنده کمک کردند، تشکر می‌نمایم. کرم حبیب‌پور‌گتابی