همواره در طول تاریخ، یکی از دغدغههای اصلی بشر تامین نیازهای مادی و ضروری زندگی برای حیات بوده است. انسانهای نخستین از طریق شکار و شاید با آموزش از طبیعت، نیازهای خود را تامین میکردند.استعداد ذاتی انسان و الهام او از طبیعت دست به دست هم داد تا انسان علاوه بر شکار با کشاورزی نیز آشنا شود و قدم در مرحلهی جدیدی برای تامین نیازهای خود بردارد.این هوشمندی ادامه پیدا کرد تا جایی که بشر به این نتیجه رسید که نیازی نیست تمام محصولات را به تنهایی تامین کند بلکه میتواند با تولید محصولی تخصصی علاوه بر رفع نیاز خودش و ارائهی مازاد آن به دیگری، محصول مورد نیاز دیگر خودش را از همان دیگری اخذ کند.این گونه بود که معاملهی پایاپای و کالا به کالا شکل گرفت.محصولی داده میشد و محصولی دیگر تحصیل میشد.اما این پایان مسیر نبود.با روی کار آمدن جوامع مدنی و پیشرفت تمدن و ایجاد دولتها، اقتصاد شتابان به سمت جلو در حرکت بود تا آنجاکه طلاجات و سپس پول در عرصه تجارت ارزشگذاری شد و از طرف دیگر بشر وسعت معاملات خود را از همسایه و کوچه و محله و بازار و حتی کشور به آن سوی مرزها گسترش داد و به دستاوردی تازه به نام تجارت بینالملل رسید.
همین وسعت بود که سبب شد بشر، ورای تامین نیازهای ضروری خود به تعادل آن نیز اندیشه کند و نهاد گمرک یکی از دستاوردهای همین اندیشه است.ضروری بود که کالاهای مورد نیاز از اقصی نقاط دنیا به داخل یک کشور وارد شده و از سوی دیگرکالاهای مازاد به خارج عرضه گردد.
در نتیجه نیاز بود نهادی باشد تا هم اهمیت چنین کالاهایی را تشخیص دهد و بر این آمد و شد نظاره کند و هم با اعمال سیاستهای گوناگون، بازار داخلی را در همان دروازههای ورودی به کشور تعدیل نموده، ضمن حمایت از تولیدات داخلی از زیادهخواهیها وکجرویهای تجارخودداری و به نفع جامعه، آزادی تجاری آنان را محدود کند.
همین اعمال گمرکی سبب گردید که بحثی پیرامون تداخل دو حق فراهم آید.از طرفی هرجاکه مصلحت جامعه باشد(عملیات گمرکی) حقوق فردی(حقوق تجار) در اختیار و گوش به فرمان آن خواهد بود و از طرفی دیگر این محدودیت حقوق مصلحتی را، افساری لازم است تا گردنکشی نکند و ظلمی درحق فردی روا ندارد.
پس سوال اساسی این است که این حمایت تا کجا میتواند صحیح و منطقی باشد و چگونه میتوان آن را تعدیل کرد؟طبیعتا این کتاب را یارای پاسخ جامع به این پرسش نیست اما بدون تردید یکی از پاسخهای آن را میتوان در جایی یافت که به حقوق تجار و صاحبان کالا در این مسیر و با این نهاد و ارکان وابسته به آن خسارتی حادث شود.در حقیقت با نگاهی تخصصیتر به دنبال این هستیم که دریابیم چنان چه خسارتی به صاحب کالایی که با امیدی به تجارت بینالملل میپردازد،به وسیلهی این نهاد و ارکان آن وارد آید چه تدبیری میتوان به لحاظ حقوقی اندیشید؟
به همین خاطر است که مسئولیت مدنی جای خود را در تحقیق پیش رو باز کرده و مطالعه اصول و قواعد مسئولیت مدنی و تطبیق آن با عملیات ترخیص کالا حتمی میگردد.
در قدم اول باید دانست مطالعهی مسئولیت مدنی گمرک و نهادهای مرتبط با آن در فرآیند ترخیص کالا جز با تعریف دقیق و بینالمللی واژههای گمرکی و بازیگران عرصهی فرآیند ترخیص کالا امکانپذیر نیست.بازنگری بر تعریف واژههای شناخته شده حقوقی چون متصدی حمل و نقل و کارگزار(حقالعمل کار)گمرکی را نیز باید لازمهی این امر دانست.از طرفی دستاورد این مسئولیت چیست وچه هدفی را دنبال میکند.
سپس با نگاهی تاریخی به گمرک سیر تکاملی آن را جویا شد و سازمان گمرک را به درستی شناخت.مدیریت صحیح آن را خواستار و ناظران صالح آن را پیدا نمود.دیدگاه و مکتب اقتصادی کشور را مورد مداقه قرار داد و با کارآیی و شرح وظایف گمرک انطباق داد.
ضروری است که نظریههای مهم مسئولیت مدنی نسبت به هریک از بازیگران فرآیند ترخیص کالا راجزء به جزء مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و نظریهی کارآمد در مورد هر کدام را برگزید.
انواع ضررهای قابل مطالبه اعم از مادی و معنوی برای صاحبان کالا را شناسایی و عاملان هر زیان را در جای خود مسئول دانست.
این مهم نیز ضروری است که نهادهای مستقل ولی مرتبط با فرآیند ترخیص کالا از جمله متصدیان حمل و نقل بینالمللی و کارگزاران گمرکی، همچنین مراجع تحویل گیرنده کالا، تا آنجا که به بحث مربوط هستند و جهت کشف خسارت وارده به تجار و صاحبان کالا، صرفا در جهت ترخیص کالا دخیل هستند مورد مطالعه قرار گیرند.
مصادیق فعل زیانبار، نقش بیمه داخلی و بینالمللی و جایگاه آن جهت جبران خسارت و همچنین نقش اینکوترمز بینالمللی را در این مسئولیت کشف کرد و نهایتا از اصول دادرسی عادلانه و نحوه حل و فصل دعاوی مربوطه سخن راند.
در نهایت از تمامی عزیزانی که مرا در ایجاد این اثر(به ویژه جناب آقای دکتر سیدعباس حسینی نیک مدیرعامل محترم انتشارات مجد)) یاری رساندند کمال تشکر را دارم و با تمام وجود پذیرای نظرات،پیشنهادات و انتقادات عزیزان و دوستان گرامی میباشم.
حسام مختاری