کتاب برنامه ریزی فضایی کاربری زمین نشر انتشارات دانشگاه تهران

رقابت برای زمین، به دنبال بالا رفتن تقاضا برای کاربری‌های گوناگون و خدمات اکوسیستم، رو به افزایش است. فشارها برای تبدیل زمین کشاورزی به کاربری‌های دیگری نظیر احیای جنگل‌ها و سوخت‌های زیستی رو به افزایش است و با مسائل مربوط به امنیت غذایی، انرژی تجدیدپذیر و پیدایش بازارهای کربن تأیید می‌شود. این موضوع، هم‌زمان با تقاضاهای بیشتر از سایر سیستم‌های زمین و برای عرضه خدمات اکوسیستم (مانند تأمین، تنظیم، پشتیبانی و همچنین خدمات فرهنگی) اتفاق می‌افتد. مدیریت رقابت فزاینده برای تأمین این خدمات، هنگام توجه به منافع ذی‌نفعان مختلف، مستلزم تخصیص بهینه منابع زمین است. برنامه‌ریزی کاربری زمین می‌تواند به یافتن یا برقراری تعادل میان رقابت‌ها در خصوص کاربری، یا کاربری‌های متضاد کمک و گزینه‌های بهره‌برداری پایدار از زمین را تقویت کند. این اثر به‌طور خلاصه شواهد دال بر برنامه‌ریزی فضایی کاربری زمین، برنامه‌ریزی سرزمینی یا قلمرویی (منطقه‌ای) و برنامه‌ریزی کاربری محیط‌زیست یا اکوسیستم‌محور را به‌عنوان ابزارهایی که می‌توانند کنترل زمین را تقویت کنند و فرصت‌های اقتصادی را بر مبنای مدیریت پایدار منابع زمین بهبود بخشند، شناسایی می‌کند. تحلیل موارد مورد مطالعه نشان می‌دهد برنامه‌ریزی فضایی و برنامه‌ریزی کاربری زمین، به‌عنوان فرایند یا ابزار، می‌تواند از طریق حفاظت از سرمایه طبیعی، از جمله زمین‌های کشاورزی از دست‌اندازی‌های شهری و پیراشهری، تضمین توانمندی یا تناسب زمین، برنامه‌ریزی برای احیای زمین‌های تخریب‌شده و مکان‌های آلوده، تقویت نگهداری و افزایش کریدورهای اکولوژیکی، توجه به افزایش سطح دریا و وقوع توفان‌های ناشی از توسعه ساحلی، به مدیریت پایدار زمین (SLM) کمک می‌کند (Australia, ۲۰۰۸, ۲۰۱۱, ۲۰۱۳). برنامه‌ریزی کاربری زمین همچنین می‌تواند به حفاظت از کیفیت و کمیت منابع آب شیرین کمک کند تا مدیریت نواحی در معرض مخاطرات طبیعی (مانند دشت‌های سیلابی) تقویت و از زیستگاه‌های طبیعی در برابر تخریب و تجزیه شدن حفاظت شود. برنامه‌ریزی کاربری زمین، در نواحی زیر نظر نظام اجاره‌داری زمین‌های اشتراکی، به مدیریت پایدار کشتزارها کمک می‌کند، از جمله اینکه مسائل مربوط به رقابت کاربری‌ها و مناقشه در خصوص اجاره و بهره‌برداری از زمین را حل و نظارت و کنترل را بر زمین تقویت می‌کند. بر اساس سیاست اصلی، می‌توان به هشت نکته اشاره کرد: ۱- برنامه‌ریزی راهبردی یا یکپارچه کاربری زمین، ابزاری برای مدیریت پایدار زمین است که هم‌زمان توسعه پایدار را پیش می‌برد (Walsh, ۲۰۰۶). این برنامه‌ریزی، پیش‌شرط لازم را برای دستیابی به نوعی کاربری که به لحاظ محیطی، پایدار؛ از نظر اجتماعی، عادلانه و مطلوب و همچنین از منظر اقتصادی، قوی است، ایجاد می‌کند (GIZ, ۲۰۱۲). ۲- برنامه‌ریزی کاربری زمین باید رویکردی از چشم‌اندازهای پوشش زمین و کارکردپذیری زمین - که پیوند لازم را با سایر موضوع‌های جدید زمین برقرار می‌کند - باشد. ۳- برنامه‌ریزی کاربری زمین بر تعریف مشارکتی در کاربری‌های آتی زمین متمرکز است، از این رو هنگام حفاظت، احیا یا توانمندسازی سرمایه طبیعی و تنوع زیستی، می‌تواند روش مفیدی باشد. توان نامعلوم کاربری زمین باید شناسایی و ارزیابی شود. ۴- برنامه‌ریزی فضایی و کاربری زمین می‌تواند: الف) کاربری را با مسائل محیطی تطبیق دهد و اختلاف‌های میان منافع بخشی و کاربری‌های بالقوه را حل کند (ESPON, ۲۰۱۲)، ب) نظام اجاره‌داری مرسوم در زمین‌های اشتراکی را به‌طور شفاف بیان کند و امنیت این سیستم و بهره‌برداری از زمین را افزایش دهد. ۵- واکنش‌های سیاست، به هماهنگی فعالیت‌های انسانی با حفاظت از محیط‌زیست - همراه با پشتیبانی مناسب مالی، حقوقی و فنی - مستلزم هدایت برنامه‌ریزی کاربری زمین در فرایند حمایت از مدیریت پایدار زمین است و به حل اختلاف درباره تقاضاهای کاربری زمین کمک می‌کند. ۶- یکپارچگی سیاست‌های تمام‌بخشی (مانند کاربری زمین، انرژی و مدیریت آب) با ابزار یکسان برنامه‌ریزی و در سطح منطقه‌ای که مبتنی بر ادراک پویایی‌های قلمرویی است، می‌تواند مدیریت پایدار زمین را تقویت کند. ۷- برنامه‌ریزی در سطح منطقه‌ای، به انواع پیامدهای توسعه آتی بر سرمایه طبیعی یک منطقه توجه دارد و در مسئولیت موجود برای حفاظت و مدیریت، در میان شمار زیادی از ذی‌نفعان، سهیم می‌شود. ۸- برنامه‌ریزی کاربری زمین، همان‌طور که فرایند مذکور در سطوح ملی یا قلمرویی ملزم به پیروی از اصول خوب‌شکل‌گرفته مشارکت، یکپارچگی و ارزیابی توان زمین و آب است، می‌تواند به مسائل نظام‌مند سیاست و انسجام سازمانی، مشارکت ذی‌نفعان و دسترس‌پذیری داده‌های با کیفیت بالا توجه نشان دهد و عوامل اساسی را برای تقویت ابزار اجرای اهداف توسعه پایدار، شناسایی کند.