کتاب اخلاق و اقتصاد افشین خاکباز نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی

ارتباط مفهوم مطلوبیت با ترجیحات، به خاطر نقش ترجیحات در نظریه انتخاب عقلانی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، به نحوی که ارتباط اساسی بین مطلوبیت به عنوان مبنای ارزش و ترجیحات به عنوان مبنای انتخاب عقلانی، ارتباط عمیقی بین دو قسمت عمدۀ تحلیل اقتصادی فراهم می‌آورد. همراه با بحث دربارۀ معنای واژه مطلوبیت مباحث بیشتری در باب صورتبندی مناسب مطلوبیت وجود دارد که از جمله آنها می‌توان به مباحثی همچون اصول موضوعه نظریه مدرن مطلوبیت، واینکه مطلوبیت به چه معنا قابل اندازه‌گیری است، اشاره کرد. به منظور ارائه تصویر بهتری از مباحث مطروحه، می‌توان دو جنبه از وجوه متعدد بحث مطلوبیت را ارائه کرد. جنبۀ نخست به مقایسه بین تفسیر‌های ذاتی با تفسیرهای انتزاعی می‌پردازد. تفسیر ذاتی مطلوبیت می‌تواند یا دارای سرشت عینی باشد یا ذهنی. اگر دارای سرشت عینی باشد، می‌توان مطلوبیت را با اقدامات خاصی یا دستیابی به موقعیتهای خاصی مشخص کرد. می‌توان مطلوبیت را با اقدامات خاصی یا دستیابی به موقعیتهای خاصی مشخص کرد. به عنوان مثال، می‌توان از هدایت زندگی‌ای نام برد که فهرستی از معیارهای عینی در آن محقق می‌شود،که مثلاً می‌تواند دسترسی به رفاه نسبی و کسب موقعیت یک هنرمند سرشناس باشد. اگر تفسیر ذاتی از مطلوبیت، ذهنی باشد می‌توان مطلوبیت را با پدیدۀ ذهنی خاصی مشخص کرد که این پدیده می‌تواند لذت، خشنودی با رضایت خاطر، یا پدیده‌هایی این‌چنینی باشد. در مقابل تفسیر ذاتی، یک تفسیر انتزاعی از مطلوبیت یک ساخت کاملاً تصوری و تحلیلی ارائه می‌کند که صرفاً برای نمایش یک رابطۀ ترتیبی ترجیحی ذهنی طراحی شده است، به عنوان مثال فردی بتواند مجموعه‌ای از کالاها را به مجموعه دیگری از کالاها و یا موقعیتی از زندگی را به موقعیت دیگری ترجیح دهد. در اینجا ترجیحات از طریق انتخابهای فردی مشخص می‌شوند، در حالی‌که تفسیرهای ذاتی متفاوتی از مطلوبیت می‌تواند وجود داشته باشد که هر‌یک از این تفسیرها مرتبط به تفسیر خاص و متفاوتی از جوهر و ذات مطلوبیت است، و به این سؤال می‌پردازد که مطلوبیت چیست؟ اساساً فقط یک تفسیر انتزاعی وجود دارد که بستگی به مشروح محتوای ترجیحات برای جوهر مطلوبیت در هر مورد خاص دارد. علم اقتصاد مدرن بر دید انتزاعی از مطلوبیت صحه می‌گذارد؛ به این معنا که نمایش تابع مطلوبیت را بر یک رابطۀ ترتیبی ترجیحی با ویژگیهای خاص استوار می‌کند، اما این امر مانع از آن نمی‌شود که اقتصاددانان به سمت استفاده ذاتی‌تر تمایل پیدا کنند. جنبه دوم بحث مطلوبیت به رابطه بین مطلوبیت و مفهوم خیر از دیدگاه فردی می‌پردازد. در یک سر طیف ممکن است کسی معتقد باشد که مطلوبیت همان خیر است، به این معنا که دو مفهوم مطلوبیت و خیر به لحاظ مصداقی معادل و هم‌ارز هم در نظر گرفته شوند، در حالی‌که در منتهی‌الیه دیگر طیف تفسیرها ممکن است این اعتقاد وجود داشته باشد که مطلوبیت و خیر کاملاً مستقل از هم هستند؛ در حالی‌که این دو موضع منتهی‌الیهی تعداد نسبتاً کمی طرفدار دارند، میانۀ این طیف، با گزینه‌های متفاوت، حامیان زیادی دارد که در آن حداقل بعضی از جنبه‌های مطلوبیت به خیر کمک می‌کنند.