کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران جلد 2 نشر انتشارات کتاب‌سرای نیک

در فصل پیش از روشنفکر وارداتی و خودی و در فصل پیش‌تر از روشنفکر به مفهوم غربیش سخن گفتیم. اکنون بپردازیم به‌روشنفکر سنتی. یعنی به روحانیان و نظامیان. که اثر رهبری ایشان در طول تاریخ مدون ایران جابه‌جا هویدا است.

در آنچه راجع به روشنفکران خوانده‌ام، کمتر دیده‌ام که نویسندگان خودی یا بیگانه اشاره‌ای هم به وضع نظامیان و روحانیان کرده باشند. هر یک از نویسندگان غربی نیز که مختصر اشاره‌ای به این دو دسته و امکان روشنفکری ایشان کرده، زیاد پاپی نشده است و به‌سرعت گذشته. شاید به این دلیل که یک نویسنده‌ی غربی به‌علت حضور دموکراسی و نیز به‌علت «لائیک» بودن موسسات و خدمات اجتماعی با این دو دسته چندان درگیر نیست. و نیز شاید چون حدود وظایف و حقوق هر دسته روشن است و کسی به‌جای کسی ننشسته و شاید به‌علت‌های دیگر...و به هر صورت در آمار مختصری یکی از روشنفکران غربی آوردم - جز در مورد فرانسه از ایشان حتی به‌ذکر آماری یادی نشده است. با این همه در چنین بحثی از روشنفکران که به‌فارسی در می‌آید چاره‌ای نیست جز رسیدگی کوتاهی به‌وضع این دو دسته و تعیین حدود روشنفکری ایشان. به‌خصوص اگر به‌یاد داشته باشیم که به‌عنوان رهبر جامعه - که یکی از معانی روشنفکری بود - این هر دو دسته از باستانی‌ترین عهود اساطیری تا جدیدترین دوره‌های تاریخی، در اغلب وقایع حاضر و ناظر بوده‌اند و دوام عالم«امر» و عالم «کلام» به‌وجود ایشان بسته. و هر ورقی در تاریخ ایران را که باز کنیم از جای پای نظامیان و روحانیان خالی نیست.

در همین آغاز بحث فوراً بیاورم که نظامی و روحانی به اعتبار این‌که هر دو در حوزه‌ی تعبد (=فرمانبری) عمل می‌کنند، در تحلیل آخر حافظان وضع موجودند؛ پس مجموعه‌ی شرایط روشنفکری که در این دفتر بر شمرده‌ام در ایشان جمع نیست. اما چون هر دو کار فکری می‌کنند - نه کار دستی - و نیز چون هر دو در رهبری اجتماع اثرها دارند، پس به هر صورت ما‌به‌ازایی از روشنفکری در ایشان می‌توان سراغ گرفت. صرف‌نظر از این‌که به این ملاک فرق چندانی نیست میان این دو دسته روشنفکران سنتی و دیگر روشنفکران وارداتی. که ایشان نیز عملاً جز حافظان وضع موجود کسی نیستند و کاری نمی‌کنند. اما با اندکی دقت، توجه خواهد شد که در میان این دو دسته روشنفکران سنتی فرق‌هایی هست، و عوامل اقتصادی و سیاسی و فرهنگی و سنتی خاصی که بر این اجتماع حاکم است مقدماتی فراهم کرده است که برای این‌که در حوزه‌ی روشنفکری به یکی از این دو دسته عنایت بیشتری بشود یعنی به روحانیان. در جستجوی این فرق‌ها اندکی موشکافی کنیم.

-متن از کتاب-