کتاب مجموعه مقالات نقد و بررسی چند نشر اردوی سوره

در تمامی داستانهای علمی تخیلی معمولاً پلات یا همان داستان، بدینصورت است که عدهای که قویتر از ساکنان یک منطقه هستند وارد حیطهای میشوند و آن را به اشغال خود درمیآوردند. در این میان توصیفهایی از ساختار ظاهری آنها وجود دارد که به خاطر ناآشنا بودن به چشم کسانی که در منطقه زندگی میکنند، رعبانگیز به نظر میرسند. این مسئله را از قدیم میتوان در متلها و داستانهای جن و پری جستجو کرد. در داستانهای جن و پری این بیگانه ترسی در حیطه ذهن آدمی بوده ولی در داستانهای علمی تخیلی این بیگانگان از جایی فراتر از خود وجود ما میآیند. اما ترس پنهان و میزان تأثیری که بر روی ساکنان یک منطقه میگذارند یکی است. موتیف (Motif) یا موضوعِ ترس از بیگانگان در قالب حملههای مغول، حمله اعراب برای ایرانیان قدیم و در قالب بربرها برای کشورهای اروپایی بسیار آشنا است. آیا فکر میکنید ترس کورههای آدمسوزی آیشمن کمتر از موجوداتی از فضاست که حمله کرده و همهچیز را نابود میکنند؟ تجاوز، قتل، غارت و آسیبهای روانی که بر روی مردم تحمیل میشده از قدیمالایام دستمایه داستانهای زیادی شده است. معمولاً ترسهای بیعلت را فوبیا میگوییم. ولی هیچ ترسی نمیتواند بیعلت باشد. در کتاب رویکردهای نقد ادبی مثالی آورده شده که در اینجا ذکر میشود. «ژوزف کمپل در نقابهای خدا، پدیده غریبی از رفتار حیوانات را مطرح میکند. جوجههای تازه از تخم درآمده که هنوز تکههای پوست تخممرغ به دمشان چسبیده است، وقتیکه شاهینی را بر فراز سرخود میبینند، بیدرنگ دنبال جایی میگردند تا پنهان شوند، اما به پرواز دیگر پرندگان اعتنایی نمیکنند.» اینجا چند سؤال پیش میآید که ژرف کمپل به آنها اشاره میکند. پسازآن آزمایش توسط شاهینی چوبی انجام میشود و نتیجه باز همان است، اما اگر شاهین چوبی را از جلو به عقب بکشند، جوجهها از آن ترسی ندارند. راستی چرا اینطور است؟ آیا این ترس از طریق ژن پدران و مادرانشان در آنها گذارده شده است؟ این مسئله نیاز به بررسی خاص خود دارد. صحبت از بیگانههراسی یا بیگانهگریزی است. بیگانههراسی باید دلیلی داشته باشد. هرچند فوبیاها دلیل نمیخواهند، ولی حتماً دلیلی دارد. انسان در مقابل کسی که آشنا نیست، جبهه میگیرد و حالت تدافعی به سراغ انسان میآید. برای روشنتر شدن مثال میزنیم. در نظر بگیرید دو نفر که در مسابقات ورزشی در جلوی همدیگر قرار میگیرند، قبل از اینکه با هم درگیر شوند، هرکدام از دیگری تا حدی میترسند. برای تشدید ترس و تأثیرگذاری بر حریف هم امروزه بعضیها ماسکهای عجیبوغریب میزنند و برخی هم صورت خود را رنگ میکنند یا با خالکوبیهای دائمی کلاً این حس را تا ابد در خود نگه میدارند؛ اما پس از درگیری و سرشاخ شدن، ترس اولیه میریزد و به مسابقه وارد میشوند. این همان بیگانههراسی است که در داستانهای جن و پری و علمی تخیلی جای antagonist یا حریف و هماورد را گرفته است.